Ислам догмасыны? орталы? ережелеріні? бірі – пай?амбарлар ар?ылы ила?и уахи т?сіру ілімі. Алла та?ала адамдар?а елшілерін жіберіп, олар ар?ылы ?зіні? ?улиеліктерін, ерік-жігерін ашып, оларды ж?ма?та ??т?арылатын ха? жол?а ба?ыттайды.

Пай?амбарлар екіге б?лінеді: пай?амбарлар (н?билер) ж?не елшілер (расул). ??ранда 25 пай?амбарды? есімі кездеседі, оны? ішінде Адам, М?са, Н?х, Иса т.б. Бір а?ыз бойынша барлы?ы 124 мы? пай?амбар (н?би) жіберілген. Алайда оны? 300-і ?ана елшілер (расул) бол?ан. ?рбір пай?амбар ?з хал?ына уа?ыз айту ?шін жіберілген ж?не тек М?хаммедті? миссиясы барлы? тайпалар мен халы?тар?а ба?ыттал?ан. М?сылмандар б?рын?ы пай?амбарларды? ілімін оларды? ізбасарлары б?рмала?ан деп есептейді, сонды?тан тек М?хаммед пай?амбар ?ана а?и?ат сенімні? со??ы елшісі.

??ран бойынша а?ырзаманнан кейін ?иямет к?ні болады. Оны? жа?ындауыны? д?лелі ретінде Меккедегі ?а?баны? жойылуы, ??ранны? ?мытылуы, Даджалды? пайда болуы, Исаны? екінші рет ?айта тірілуі, т.б. Алла та?ала адамдарды жауап?а тартады, содан кейін соттал?андарды? барлы?ы не тоза??а (жа?аннам?а) тасталады, не ж?ма? ба?тарына (ж?ннат) барады. Адамны? ?лгеннен кейінгі жа?дайы м?мінні? ?мірінде жаса?ан амалдарыны? жиынты?ына байланысты. Барлы? діни н?с?ауларды м?лтіксіз орында?ан м?сылмандар ж?ннатта м??гілік рахат?а кенелсе, к?н??арлар мен к?пірлер тоза?та азап шегеді. ??ран к?рімде ж?ннат – б?рі молшылы?та: тамаша ас, таза сал?ын су ж?не т?рлі л?ззаттар бар тамаша жер ретінде берілген. Т?ндік л?ззаттарды рухани л?ззаттар киеді, оларды? е? жо?арысы – Алланы? ж?зін к?ру. Тоза?та?ы к?н??арлар ысты? шайыр мен оттан шексіз азап?а тап болады. Тама?ы – з?ккум а?ашыны? жемісі, сусыны – ішін к?йдіретін ?айна?ан су. Пай?амбарлар мен ізгі адамдарды? шапа?аттары азат етуге немесе тоза? азабынан ??тылу?а к?мектеседі. К?н??ар м?сылмандар азды-к?пті тоза?та бол?ан со? Алланы? мейірімімен ж?ннат?а к?шеді.

Та?дыр (?адар мен ?ада) – жа?сылы? пен жаманды?пен бірге ??дайды? алдын ала жазыл?анына сену, негізгі догмаларды? бірі болып табылады, о?ан с?йкес, ?лем жаратылмай т?рып, ??дай ?рбір н?рсе ?шін о?ан не болатынын алдын ала белгілеген. Алла та?аланы? ?алауына байланысты болма?ан ешн?рсе жо? ж?не Оны? та?дыры бол?ан о?и?аларды? барысын еште?е ?згерте алмайды. Та?дыр?а сену шынайы сенушілерді фатализмге ж?не барлы? ?рекеттерін ??дай?а «жаппарлау?а» апармауы керек. ?рбір м?сылманны? ерік-жігері бар ж?не ?з ісіне жауапты. Жанны? ?лмейтіндігіне сену, ?лген кезде т?ннен шы?ып, барзах деп аталатын белгілі бір жерде ?иямет к?ніне дейін т?ратын ерекше затты? (жанны?) болуын болжайды. Исламды? сенім бойынша, «а?ырзаман» с?зсіз келеді, оны? уа?ыты тек Алла?а ?ана аян. Д?ниені? а?ыры ая?тал?аннан кейін, ??дайды? со??ы ?діл ?кімі ?шін барлы? ?лгендерді? ?айта тірілуі болады. Сына?та Алла ?рбір пендені? барлы? іс-?рекетін ?арастырып, ба?алайды, содан кейін адам не тоза? азабын тартады, не ж?ннатта ба?ытты ?мір с?реді. Христиан дінінен айырмашылы?ы, Ислам ?рбір адам к?н?сіз туылады ж?не а?ырет к?ні ол тек ?з іс-?рекеті ?шін жауап береді деп есептейді.

Шари?ат (араб тілінен аудар?анда – д?рыс жол, за?, міндетті ережелер) – ??ран мен С?ннетте бекітілген, бір ж?йеге келтіріліп, діндарларды? ?мірін барлы? салаларда: діни ?ызметте, моральды? ?рекеттерде, экономикалы?, саяси салаларда реттейтін ?леуметтік, т?рмысты?, отбасылы? ережелер жиынты?ы. М?сылманды? неке т.б ?арым-?атынастар. М?сылман елдерінде шари?ат нормалары діни за?нама м?ртебесіне ие. Бас?а діндерді? нормативтік ?кімдерінен айырмашылы?ы, шари?ат белгілі бір адамны? ?міріні? м?н-жайларын ескереді, б?л шари?ат нормасын абсолютті етпейді. Шари?атты? ??рамдас б?лігі – ислам ???ы?ы. Бастап?ыда м?сылмандарды? барлы? ?рекеттері харам ж?не ма??лдан?ан (халал) болып екіге б?лінсе, шари?атты? т?пкілікті ?алыптасу уа?ытына ?арай амалдар бес санат?а (хукм) б?лінді: парыз (ваджиб) – орындалуы парыз деп санал?ан амалдар; м?стахаб (с?ннет) – орындалуы ?алаулы болып саналатын н?піл амалдар; мубах – орындалуы міндеттелмеген, біра? тыйым салынба?ан р??сат етілген ?рекеттер; м?крух – ?алаусыз (танзих) немесе тыйым салын?ан (тахрими) деп саналатын ?рекеттер; Харам – ?ата? тыйым салын?ан ?рекеттер. Дербес ?ылыми п?н ретінде ???ы? теориясы мен ?діснамасы – «усул ?л-фи??» ?алыптасты, оны? аясында ???ы?ты? т?рт «?айнар к?зі» туралы ілім ?алыптасты: екі «материалды?» дерекк?з – ??ран ж?не С?ннет; ж?не екі «ресми» – Ижма’ ж?не ??састы? бойынша ?ияс. Сонымен ?атар шари?ат за?ыны? ?айнар к?здеріне Пай?амбарды?, сахабаларыны? пікірі, жергілікті ?дет-??рыптар (урф, адат) т.б. Егжей-тегжейлі р?сімдік ж?не за?ды? тыйымдар, м?сылмандар?а шош?а етін ж?не ?лген жануарларды? етін, алкогольдік сусындарды, есірткі ж?не бас?а да мас ететін заттарды жеуге р??сат бермейді. ??мар ойынына, ысырапшылды??а ж?не ?сім?орлы??а тыйым салынады. ??ран Ислам?а дейінгі Арабияда ке? тарал?ан жа?а ту?ан ?ыздарды тірідей жерлеу д?ст?ріне тыйым салады, ?анды кек алуды шектейді, ?з-?зіне ?ол ж?мсау?а ж?не адамдарды ???ы?сыз ?лтіруге тыйым салады.

М?сылман елдерінде табысты? 20%-ын ??райтын жеке меншікке салы? (х?мс), ораза кезіндегі салы? (пітір сада?асы) ж?не имансыздардан алынатын салы? (жизия) бар[15]. Исламны? ?леуметтік доктринасы те?дік, ынтыма?, белсенділік ж?не аскетизмге ?арсы т?ру?а толы. М?хаммед пай?амбар былай деген: «Сендерді? е? жа?сылары? – к?ктегі н?рселер ?шін жердегі н?рселерге нем??райлы ?ара?андары? емес, керісінше істегендері? емес; Сендерді? е? жа?сылары? – екеуінен де ал?андары?». М?сылманды? этика осы ?станымды ?станып, е?бек пен байлы?ты жарыл?ап, бойда?ты?ты жо??а шы?арады. Классикалы? исламда белсенділік ба?дары к?бінесе ??дайды? алдын ала белгілеу догмасымен ?атар ?мір с?рді. М?сылман теологтарыны? к?пшілігі ?здеріні? ниеттерін ж?зеге асыру ?шін бар к?ш-жігерін салу?а, ??дайды? к?мегіне сеніп, бар жа?дайды ?згертуге ша?ырды ж?не адамны? ба?ылауынан тыс болатын н?рселерді алдын ала белгіленген деп ?абылдау керек. Уа?ыт ?те келе, ??дайлы? детерминизм, м?сылмандарды? діни санасында, е? алдымен, белсенді емес фатализм ж?не тынышты? рухында ?абылданды. Ислам либерализмі, Халифат жа?дайында пайда бол?ан исламны? классикалы? саяси теориясы дін мен мемлекет бірлігін ?ор?айды. Халифатты? саяси идеалы с?зсіз теократиялы? емес, сонды?тан кейбір зерттеушілер «теократия» эпитетіні? ?олданылуына жол берсе, м?ны ?р?ашан «ат?арушы», «?ор?аушы» ж?не тіпті «зайырлы» теократия сия?ты т?сіндірулер ар?ылы жасайды. К?птеген заманауи м?сылман реформаторлары исламда?ы билік тек зайырлы болуы м?мкін деп санайды, ?йткені ислам «рухани» діни билікті білмейді. ?ата? ма?ынада шииттерге теократиялы? (д?лірек айтса? иерократиялы?) идея т?н.

Исламда?ы ал?аш?ы діни-саяси б?ліну VII ?асырды? екінші жартысында пайда болды. Халифатта?ы билікті? сипаты мен ?здіксіздігіне ?атысты келіспеушіліктер м?сылмандарды? суннит, шииттер (арабша «ізбасарлар») ж?не харижиттер (арабша «?рекет ету») болып екіге б?лінуіне ?келді. Сунниттер ал?аш?ы т?рт тура жолда?ы халифаны? билігіні? за?дылы?ын мойындады, ал шииттер м?сылман ?ауымыны? жал?ыз за?ды басшысы т?ртінші тура жолда?ы халифа ж?не шииттерді? бірінші имамы ?ли (661 ж. ?айтыс бол?ан) ж?не одан кейін ?лім, оны? ?рпа?тары (Алидтер). Б?л б?лінуді? салдарынан Араб халифатында?ы азамат со?ысы болды. 7 ?асырдан бастап ислам теологиясында иман м?селесі, ?лкен к?н? жаса?ан адамны? жа?дайы, та?дыр, ила?и болмыс пен сипаттарды? ара?атынасы, «жаратылу» сия?ты теориялы? м?селелерге ?ызы?ушылы? туды. ??ран ж?не т.б. Осы м?селелердегі келіспеушіліктер бір?атар а?ымдарды? пайда болуына ?келді, оларды? арасында с?нниттер, шииттер, харижиттер, муржииттер ж?не му?тазилиттер бар. Н?тижесінде исламда ресми православие ?алыптаспады, теологиялы? полемика к?птеген ?асырлар бойы исламды? діни ?мірді? ажырамас б?лігі болып ?ала берді. К?з?арастар мен м?дделерді? белгілі бір тепе-те?дігі азды-к?пті стихиялы т?рде ?алыптасады, оны? т?н белгілеріні? бірі м?сылмандарды? жалпы рухани ж?не ?ркениеттік бірлігін са?тай отырып, исламны? к?птеген жергілікті (айма?ты? ж?не этникалы?) т?сіндірмелеріні? болуы. Суннизм – исламда?ы е? ?лкен конфессия (шамамен 85-90% м?сылман). Ол ?о?ам м?шелеріні? к?пшілігіні? пікірлері мен ?дет-??рыптарын, теориясы мен т?жірибесін білдіретін «мажоритарлы?» ислам ретінде ?рекет етеді. Суннизм шектен шы??андарды? ортасы болып табылатын «д?рыс» доктрина?а, сондай-а? конформизмге (немесе прагматизмге), статус-квоны за?дастыру?а, ?алыптас?ан р?сімдерді, нанымдар мен институттарды за?дастыру?а ба?ыттал?ан. Екі калам мектебі – Аш’ари мен Матуриди дамыт?ан сунниттік теология да «орташа» болып дамыды. 8-11 ?асырларда с?ннизмде ???ы?ты? мектептер (мазхабтар) пайда болды: ханафи, малики, шафии ж?не ханбали мазхабтары. Кейбір м?селелерде мазхабтар арасында келіспеушіліктер бол?анымен, с?нниттік м?з?абтарды? барлы?ы за?ды ж?не эквивалентті болып саналады. Маз?абтарды? ішінде е? ке? тара?ан (одан кейін д?ние ж?зіндегі барлы? м?сылмандарды? ?штен біріне жуы?ы) 16 ?асырды? басында Осман империясында ресми т?рде ?абылдан?ан ж?не ?азір б?рын?ы КСРО м?сылмандары арасында басым бол?ан ханафизм болып табылады. Ханбализм де теологиялы? мектеп, оны? жа?тастары, ?сіресе, уахабшылар келіспеушіліктерді жо??а шы?арумен, ?асиетті м?тіндерді т?сінудегі с?збе-с?з, жа?ашылды?ты? барлы? т?ріне т?збеушілікпен, діни р?сімдер мен нормаларды са?тауда?ы тым ?ата?ды?ымен ерекшеленеді[8]. Имамит шиіттері (он екі) ?ли ибн ?бу Талибті? тікелей ?рпа?тарынан 12 имамды таниды, оларды? со??ысы М?хаммед ?л-Махди 9 ?асырды? со?ында ж?мба? жа?дайда жо?алып кетті. Исмаилилер 8-?асырды? ортасында Джафар ас-Сады?ты? м?рагері м?селесіне байланысты шиіттерді? б?лінуімен бірге екіге б?лінді; ерте ?айтыс бол?ан ?лкен ?лы Исмаилды? есімімен аталды, оны? ?лы М?хаммед Исмаилит шииттік жетінші имам деп танылды. Шииттер М??диді? ?ияметке дейін шы?ып, жер бетінде те?дік пен ?ділеттілік орнататынына сенеді. Шииттер де с?нниттер сия?ты ??ранны? ?асиеттілігін мойындайды, с?ннеттегі ?здеріні? хадис жина?тарын таниды. Сонымен ?атар, шииттерде имам ?ли туралы хадистерді ?амтитын ?здеріні? «?асиетті жазбалары» (ахбар) бар. Меккеден б?лек, шиіттерді? ?ибадат ететін орындары Иракты? Наджаф ж?не Кербала ?алалары, сондай-а? Иранны? ??м ж?не Мешхед ?алалары болып табылады. Имамит шиіттеріні? ішіндегі е? ы?палды дінбасылары ірі молдалар (мужтахидтер) болып саналады, оларды? ішінде е? беделділеріне Аятолла ж?не Аятолла ?лы ата?тары беріледі. Шииттер уа?ытша некені (мута) за?ды деп таниды ж?не ?з сенімдерін та?уалы?пен жасыруды (та?ия) ?олданады. Шиіттерге бесін мен екінтіні, а?шам мен ??птан намаздарын ?атар о?у?а р??сат етілген. С?нниттер сапарда ?ана намазды біріктіреді. Ибадизмді д?ние ж?зінде 1,5 миллион м?сылман (барлы? м?сылмандарды? ~ 0,1%) ?станады, оларды? к?пшілігі Оманда т?рады. Ибадизм к?бінесе харижизмні? ?алыпты н?с?асы ретінде байланыстырылады ж?не ?арастырылады, дегенмен Ибадилерді? ?здерін харижиттер деп танудан бас тартады. Харижиттер тобыны? к?пшілігінен айырмашылы?ы, Ибадизм к?н??ар м?сылмандарды к?пір деп санамайды. Имам ?л-Раби ибн Хабиб ?л-Фарахидиді? «Муснад» жина?ында?ылар сия?ты кейбір Ибади хадистерінде Исламны? ерте тарихына ?атысты бірегей есептер бар, біра? Ибади хадистеріні? к?пшілігін стандартты сунниттік жина?тардан да табу?а болады; ?азіргі ибадилер барлы? стандартты сунниттік жина?тарды жиі ма??лдайды. Ажрадиттер, азра?иттер, маймуниттер, наждилер, язидтер ж?не т.б. сия?ты харижиттер ?ауымдары б?рын?ы к?штерін жо?алтып, ?азір іс ж?зінде ?рекетсіз. Сопылы? – исламда?ы мистикалы? а?ым. Сопылы? ?оз?алыс Омейядтар т?сында пайда болып, м?сылман ?ауымыны? к?рт дифференциациясына ж?не билеуші элитаны? с?н-салтанат пен бос ?мір с?руіне ?леуметтік наразылы?ын білдіретін аскеттік формаларды алды. 8-9 ?асырларда сопылы? ??дайды мистикалы? тану?а ба?ыттал?ан ж?не фи??ты? теология, ритуализм ж?не фи?? схоластикасына ?арсы а?ым?а айналды. Келесі екі ?асырда бытыра??ы сопылы? ?ауымдар мен монастырлар дервиштік ордалар?а немесе бауырласты?тар?а (тарикат) біріге бастады, оларды? мистикалы? т?жірибені? ?зіндік ж?йелері, бастау ж?не инвестициялау р?сімдері ж?не сырт?ы белгілері бар. Тари?аттарды? ?ызметі ар?асында 13 ?асырдан бастап сопылы? «халы?ты?» исламны? негізгі формасына айналды. Сопылы? ілім бойынша ?рбір адам рухани т?лімгерді? басшылы?ымен ?зін-?зі жо??а шы?ару, аскетизм ж?не д??а ету ар?ылы ??даймен байланыс?а ?ол жеткізе алады. Сопылы? 4 кезе?нен т?рады: Шари?ат – ислам за?дарын м?лтіксіз орындау; Тари?ат – ш?кірт р?ліндегі жа?ашылды? кезе?і, ?з еркін ?стаз бен Алланы? еркіне ба?ындыру?а ?мтылу; Ма?рифат – ?исынсыз жолмен жеткен т?жірибесіз білім; А?и?ат – ила?и а?и?атты ??ыну. Сопылы? т?жірибені? ма?ызды элементі зікір болып табылады, оны? барысында д??а формулалары бірнеше рет ?айталанады. Зикирлер тыныш (хафи) ж?не ?атты (д??р) болуы м?мкін, соны? ішінде музыка мен барабанды ?олдану.

Ислам ???ы?ымен ты?ыз байланыста ??рантану (?сіресе т?псір) ж?не хадистану сия?ты діни п?ндер дамыды. Ашыл?ан деректерді тере?ірек т?сіну ?ажеттілігінен алыпсатарлы? теология – калам д?ниеге келді. К?л?мні? негізгі м?селелері ила?и сипаттар мен ила?и болмысты? ара?атынасы, сондай-а? та?дыр мен та?дау еркіндігі м?селесі болды. Антикалы? философияны?, ?сіресе аристотелизмні? ассимиляциясы н?тижесінде араб тілді перипатетизм пайда болды, оны? е? ірі ?кілдері ?л-Фараби, Ибн Сина ж?не Ибн Рушд. М?сылман мемлекетіні? ?леуметтік, оны? ішінде ???ы?ты? нормалар ж?йесі 8 ?асырды? бірінші жартысына дейін негізінен ислам?а дейінгі бастау ал?ан ж?не ?з ?ызметін жал?астыр?ан нормалардан т?рды. Халифатты? ???ы?ты? ж?йесі бастап?ыда римдік-византиялы?, сасанды?, талмудты?, шы?ыс христианды? ???ы?ты? кейбір элементтерін ж?не арабтар жаулап ал?ан аума?тарды? жеке жергілікті ?дет-??рыптарын ?абылдады, оларды? к?пшілігі кейінірек исламдандырылды ж?не фикхке енгізілді. 8 – 9 ?асырды? бірінші жартысында фикх-фи?? ?ылымыны? ?зіндік тілі мен ?дістемесі дамыды; ???ы?ты? шешімдерді? негізгі ?айнар к?здері ??ран мен с?ннет болды. М?сылман ?ауымыны? бірауызды пікірі – иджма – ???ы?ты? шешімдерді? дербес ?айнар к?зі ретінде танылды. Фу?а?ар кез келген практикалы? с?ра?тар?а ??ран мен с?ннеттен жауап алуы керек деген ?орытынды?а келді ж?не оны алуды? ?діс-т?сілдері (?л-истинбат) біртіндеп дамып келеді. Олар ижти?адты? негізі болды. ??сас бойынша жа?а нормаларды т?жырымдау шарттары б?рыннан белгілі шешімдерден пропорционалды? за? (илла?) алу ар?ылы белгіленді, осылайша ???ы?ты? шешімдерді? та?ы бір ?айнар к?зі – ?ияс танылды. ?иясты? танылуы фи??ты? ерекше ба?ыты – «усул ?л-фи??ты?» пайда болуын белгіледі. Шамамен 10 ?асырда фи?? а?ырында дербес діни п?н ретінде пайда болды. 9-10 ?асырларда с?нниттік т?рт негізгі м?з?аб ?алыптасты: ханафи, малики, шафи?и ж?не ханбали. Шииттік исламда ?азіргі уа?ытта жафарит (имами), з?йди ж?не исмаилит мазхабтары ?рекет етеді. ?рбір мазхабты? ілімдері е?бектерде баяндал?ан, оларды? к?пшілігі ерте ж?не классикалы? орта ?асырларда мазхабты? негізін салушылар, оларды? е? жа?ын ш?кірттері мен ізбасарлары жаз?ан. 9-?асырды? ортасынан бастап с?нниттерде бірте-бірте ?ткенні? ірі фа?ихтары ?ана ижти?ад?а ???ылы деген пікір ?алыптаса бастады. 10 ?асырды? ортасында ?нсіз консенсус?а ?ол жеткізілді, б?л жа?а м?з?абтарды? ???ы?ты? шешімдерді (п?туа) т?жырымдау т?сілдеріні? ?зіндік ж?йесімен пайда болуын м?мкін етпеді. Белгілі бір м?з?абты? ілімін ?стану ?ажеттілігі та?лид деп аталады. Осы кезден бастап фикхті? дамуы мойындал?ан м?з?абтар аясында жал?асын тапты. 19 ?асырды? екінші жартысында е? дамы?ан ислам елдеріні? ???ы?ты? ж?йелерінде фикх ???ы?ы ?з орнын негізінен Батыс Еуропа ?лгілерінен к?шірілген за?намалар?а берді. Н?тижесінде фикх негізінен жеке м?ртебелік ?атынастарды реттеуде ?з орнын са?тап ?алды. Фи?? за?ыны? дамуы ?шін 19 ?асырды? екінші жартысы – 20 ?асырды? басында. Билікті? тапсырмасы бойынша дайындал?ан, біра? мемлекеттік мойындауын алма?ан шы?армаларды? за? жобалары т?рінде пайда болуы т?н болды[28]. 19 ?асырды? екінші жартысынан бастап жалпы тенденция фикх р?ліні? т?ра?ты т?мендеуіне ?арамастан, м?сылман хал?ыны? басым б?лігі бар елдерде фи??ты? жекелеген салалары, институттары мен нормалары ?лі к?нге дейін са?талуда.. ?азіргі жа?дайда фи?? за?ы бір д?режеде ?олданылады, ???ы?ты? формальды ?айнар к?зі ретінде ?зіні? ма?ызын са?тап ?алды. ?азіргі уа?ытта к?птеген ислам елдеріні? конституциялары фикхті? негізгі нормаларын за?наманы? негізгі ?айнар к?зі ретінде таниды. Сонды?тан тиісті за?намаларды дайындау кезінде фикх бойынша классикалы? е?бектер ке?інен ?олданылады. 20 ?асырды? ортасынан бастап ?азіргі за?герлерді? фи?? ???ы?ыны? жекелеген салалары мен институттары туралы е?бектері ке?інен тарады. ?азіргі ?дебиетте фикхты жалпы ж?не оны? жекелеген салаларын ж?не ?азіргі за?нама мен бас?а да ???ы?ты? ж?йелерді салыстырмалы т?рде зерттеулер ма?ызды орын алады. М?сылман сенімі ('а?ида) догмаларды?, идеялар мен концепцияларды? бірегей ?оры болып табылады. А?ида исламды? догматикалы?-???ы?ты? ж?йені? белсенді ?алыптасу кезе?інде (8 ?.) пайда болды, оны? тікелей ізашары «теркілеу» (радд) жанрында жазыл?ан шы?армалар болды. Ашы? полемикалы? сипатта?ы теріске шы?арулардан айырмашылы?ы, а?ида ислам догматикасы мен ???ы?ыны? негізгі м?селелері бойынша догматикалы? мектепті? немесе жеке авторды? ?станымдарын баяндайтын, жариялау сипатында?ы ?ыс?а, ай?ын м?тін болды. А?идада т?жырымдал?ан ережелерді? алдында «сену керек…» (?л-иман би…), «біз сенімдіміз…» (на 'та?ида) ж?не осы?ан ??сас […] формулаларымен келеді. Ал?аш?ы а?идаларды? біріні? м?тіні 8-?асырды? басында с?нниттерді? атынан ?ыс?аша м?лімдеме жаса?ан сириялы? теологтар (Умайя ибн Осман, Ахмад ибн Халид ибн Муслим, Мухаммад ибн Абдулла) сенім концепциясы тобына жатады. Исламны? негізгі догматикалы? мектептеріні? ?алыптасу кезе?інде (IX-XI ?асырлар) имам ?бу Ханифа?а жат?ызыл?ан «?л-Фи?? ?л-акбар» ж?не «Китаб ?л-уасия» сия?ты а?ида?а ?атысты ?йгілі кітаптар пайда болды. «А?ида» ат-Тахауиді?, сондай-а? мутазилизмні? е? к?рнекті ?кілдеріні? ?аламына жататын бір?атар а?идалар. 9 ?. ортасында Ба?дат д?ст?ршілері бір?атар а?идалар ойлап тапты, оларды? е? танымалы Ахмад ибн Ханбалды? алты а?идасы. 10 – 11 ?асырды? басында ал?аш?ы ашъари а?идалары (А?ида ?л-Ашари) ??рылды, д?ст?рге ?арсы ?л-Жувейниді? «?л-‘А?ида ?л-Низамия», маликилер. Ибн ?бу Зейд ?л-Кайруваниді? «ар-Рисала» болды. 9 ?асырдан бастап а?идалар?а негізгі ережелерді д?лелдеу ж?йелері енгізіле бастады, оларда арнайы «доксографиялы?» б?ліктер бар. 10 ?асырда?ы ислам догмасыны? ж?не ???ы?ыны? дамуы м?сылман д?ст?рінде «а?ида» немесе «и’тикад» атауын ал?ан кодекстерді? пайда болуына ?келді. Б?л кодекстер негізгі догматикалы? идеяларды, ???ы?ты?, этикалы?, ??рыпты? нормалар мен ережелерді ?сыну мен негіздеуді ?амтыды. Б?л т?рдегі е? елеулі е?бектер ?л-Ашариге (10 ?.), Ибн Батта?а (10 ?.), ?л-?азалиге (11 ?.), ?ш-Шахрастаниге (12 ?.), ?л-Джиланиге (12 ?.), ан-Насафи (14 ?.)), Ибн Таймие (XIV ?.) ж?не бас?а авторлар. Ке? ау?ымды кодтарды? пайда болуына ?арамастан, ?арапайым ж?не ?ол жетімді ?ыс?а а?ида ?лі де сенім негіздерін к?пшілікке «жариялауды?» негізгі нысандарыны? бірі болып ?ала берді. 11 ?асырда ол жо?ар?ы билік атынан «правоверия» жариялау?а сайланды («?адириттік сенім символы»). ??ранды т?сіну ж?не т?сіндіру ?ылымына ?атысты е?бектер («илм ?л-??ран уа-т-т?фсир») исламды? діни ілімні? ?алыптасуында шешуші р?л ат?арды ж?не араб М?сылман ?о?амы елдеріндегі идеологиялы? ж?не саяси к?ресті? негізгі кезе?дерін к?рсетті. Ислам ілімі бойынша ??ранны? е? жа?сы білімі М?хаммед пай?амбарда бол?ан, ол ?зіні? сахабаларына Жазбаны? ма?ынасын т?сіндірді. Пай?амбарды? сахабалары к?птеген аяттарды? айтылу жа?дайларын, Пай?амбарды? ?арсыластарымен айтыс?а т?су себептерін жадында са?та?ан. Б?л ??ранны? на?ты пайда болу тарихын бейнелейтін тафсирлерді? к?пшілігіне бір немесе бас?а т?рде енгізілген е? к?не ?абат. М?хаммед пай?амбар д?ниеден ?ткеннен кейін ??ранды т?псірлеу міндетін оны? сахабалары шешті. Сахабаларды? ішінде ‘?ли ибн ?бу Талиб, Ибн ‘Аббас, Ибн Мас?уд, Убай ибн Ка’б т?псірлеуде ерекше беделге ие болды. Кейбір сахабалар ??ранды тек Пай?амбарды? с?здеріне с?йене отырып т?псірлеген. Бас?а б?лігі де (‘Умар ибн ?л-Хаттаб, Ибн ‘Аббас, т.б.) ?з пікірін д?лелдеу ?шін араб тілі мен д?ст?рлі араб поэзиясынан мысалдар келтірді. Бастап?ыда т?псір негізінен ауызша т?рде бол?ан. Мешіт имамдары ж?ма уа?ызынан кейін жеке аяттар мен с?релерге жиі т?сініктеме берді. Саяхатшылар мен уа?ызшылар (куссас) интерпретацияларды иуда-христианды? м?дени орта?а (israiliyat) байланысты параллель материалдармен байытты. Тафсирді? дамуы М?хаммед пай?амбарды? с?ннет ??рамымен байланысты. 8-?асырды? екінші жартысында ??ран м?тінін т?сіндіруге ?атысты хадистер жина?тары пайда болды, оларда «??ранды с?ннет т?сіндіреді» (?с-сунна туфассиру-л-??ран) ?а?идасы бар. Кейінірек ?л-Бухариді? жалпы хадис жина?тарында (мысалы, «Сахихта») арнайы б?лімдер пайда болды. 10 ?асырдан бастап ??ран т?псірі дербес ?ылым?а айналып, хадистануды? бір б?лігі ретінде ?арастырылмады. ??ранды бас?а тілдерге аудару?а тыйым салу жа?дайында ?асиетті Жазба м?тініне ілеспе т?сіндірмелер араб тілін білмейтін м?сылмандарды ??ранмен таныстыруда ма?ызды р?л ат?арды.Т?псір ?ылымы дамы?ан сайын м?сылман ?лемінде т?псірді? ?ш негізгі мектебі дами бастады: Ибн ‘Аббас негізін ?ала?ан Меккелік мектеп (687 ж. ?л.); Ибн Мас?уд негізін ?ала?ан куфи мектебі (682 ж. ?л.); Убай ибн Ка?б (643 ж. ?л.) негізін сал?ан Медина мектебі. Б?л мектептерді? ?кілдерінен бас?а халифатты? бас?а айма?тарында ??ранны? ата?ты т?псіршілері де болды (мысалы, Даххак ?л-Хорасани (?л. 723), Ата ?л-Хузали (?л. 744), Ата ?л-Хорасани (757 ?.б.) ж?не т.б. Хадистану (мысалы Фатх ?л-Бари – Ибн Хажар ?л-Ас?аланиді? «Сахих ?л-Бухари» хадистер жина?ына жаса?ан т?сіндірмесі) С?ннет ж?не хадистану бір-бірімен ?те ты?ыз байланыста. С?ннет – ??раннан кейінгі екінші иман к?зі. Ол М?хаммед пай?амбарды? істері мен с?здері туралы ?иссаларда баяндалады. Ал?аш?ы хадис жина?тары хижра 1 ?асырында (7 ?асыр) жинала бастады.

Исламны? ?рт?рлі а?ымдары ?здеріні? хадис жина?тарын беделді деп таниды. Осылайша, с?нниттер ?л-Бухари (810-870), Муслим (821-875), Ибн Мажа (824-887), ?бу Дауд (817-889), ат-Тирмизи (824) ??растыр?ан жина?тарды сенімді хадис жина?тары деп санайды ж?не ан-Насаи (829-915). Шииттер М?хаммед пай?амбарды? ?рпа?тары (Алидтер) ж?не кейбір сахабалар (Аммар ибн Ясир, Салман ?л-Фариси, ?бу Зар, т.б.) жеткізген хадистерді ?ана сенімді деп санайды. Шииттер арасында ?л-Кулайниді? (864-941), Ибн Бабавайх ас-Садукты? (923-991) е?бектері ж?не М?хаммед ат-Тусиді? (966-1067) екі жина?ы хадистерді? канонды? жина?тары болып таныл?ан. Хадистер негізінде М?хаммед пай?амбарды? (сира) т?рлі ?мірбаяндары жина?тал?ан[6]. Ислам ?а?идаларыны? а?ыл?а ?онымды т?сіндірмесін беретін к?л?м («илм ?л-к?л?м») деп аталады. Кейбір м?селелерді шешуде е? жо?ар?ы билік ретінде а?ыл?а ж?гіну к?л?мді п?лсафпен біріктірді. К?л?м (мутакаллим) мен ф?лсафты жа?таушылар арасында?ы айырмашылы? біріншілеріні? пайымдауларыны? бастап?ы н?ктесі ретінде осы дінге т?н м?селелерден басталса, екіншісі философияны? к?не ?лгілерінен шы?уынан к?рінді. «Философтарды?» ?здері (фаласифа) ?з ?ылымы мен калам арасында?ы негізгі айырмашылы?ты пайымдау ?дістерінен к?рді: фалсафа аподиктикалы? пайымдауды, ал калам диалектикалы? пайымдауды (терминні? аристотельдік ма?ынасында) пайдаланады. Полемика ж?ргізген кезде мутакаллималар к?бінесе оппонент ?абылда?ан тезистерден ?алаусыз немесе ?исынсыз ?орытындылар?а (илзам) ж?гінетін. ?алам бастап?ыда ?рт?рлі діни ж?не саяси топтармен (харижиттер, кадариттер, жабариттер, муржииттер) пікірталастар, сондай-а? бас?а дін ?кілдерімен (зороастризм, христианды?) талас-тартыс кезінде пайда болды ж?не дамыды. Б?л дауларда ??ранны? символды?-аллегориялы? интерпретациясына (та'уил) негізделген ж?не кейбір тезистерді д?лелдеу кезінде діни билікке сілтемелерді (та?лид) алып тастайтын, калам?а т?н пайымдау ?дісі ?зірленді [35]. Каламны? (к?л?м ?зегі) негізгі проблемалары: м?сылман басшысына (халифа, имам) ?ажетті ?асиеттер; адамны? ?з іс-?рекеті ?шін жауапкершілігі (?з еркі ме, ?лде та?дыр ма?), адамны? ?арапайым м?сылман (муслим), шынайы м?мін (му'мин), к?пір ж?не ?лкен к?н? жаса?ан адам (сахиб ?л-к?бира); Алланы? бірлігі (таухид) ж?не оны? болмысы мен сипаттарыны? ара?атынасы; ??ранны? уа?ытында жаратылуы немесе жаратылмауы. Каламны? (дакик ?л-?алам, латиф ?л-?алам) «н?зіктері» таби?и философиялы? сипатта?ы та?ырыптарды (?оз?алыс пен тынышты?, субстанция мен акциденция, атомдар мен босты?) ?амтыды.