— Усё вы ведаеце, — усміхнуўся Ясь і падаўся Ў хату.

Ясь прынёс басалык — пугу з замацаваным на канцы кавалкам волава.

— Лепей меч даў бы. Навошта нам пуга? — скрывіўся Мацей.

— Цябе ён пакоціць.

— Не пакоціць. Я яго абедзвюма рукамі буду трымаць. Пугу нам прынёс…

— Гэта не пуга, а басалык. Гэтай зброяй я не аднаго прыблуду-ворага правучыў. Гляньце, як б'е. — Ясь размахнуўся і свіснуў па дошцы, што ляжала каля хаты.

Мацей падбег, нагнуўся.

— Ну й рэзнуў! Напалову дошка раскалолася.

— Зброя. Сапраўдная зброя. Яе, мабыць, і нашы прашчуры — радзімічы, крывічы, дрыгавічы — у руках трымалі,— сказаў Ясь.

— Дрыгавічы? — прагаварыла Алеся. — Яны, напэўна, на дрыгве жылі?

— Сярод балотаў,— кіўнуў галавою Ясь. — Славілася гэтае племя. Князь Тур княжыў у дрыгавіцкай зямлі. Мудры і смелы ён быў. А сілу меў такую, што не выказаць. Не знаходзілася асілка, які адважыўся б з ім падужацца. Таму і празвалі Турам. Не раз дрыгавічы перамагалі ворагаў. А на беразе Прыпяці пабудавалі горад і крэпасць Тураў. Пазней дрыгавіцкае княства стала называцца Тураўскім, а дрыгавічы — тураўцамі. Каля горада Турава была Турава гара, а на той гары быў бяздонны Тураў калодзеж. Пасля бітвы прыходзіў сюды князь, бо вадой толькі з яго мог суняць смагу.

— Усю сілу ў бітве аддаваў,— заўважыў Янка.

— І жыццё аддаў. Загінуў, абараняючы сваю зямельку. — Ясь працягнуў яму басалык. — Бяры і памятай пра сваіх прашчураў.

Янка ўзяў басалык, моцна сціснуў у руцэ.

— Ясь, мы пойдзем на выган, — сказаў ён. — Павучымся басалыком біць.

— Што ж, старайцеся, — пажадаў на развітанне Ясь.

Янка, абагнаўшы Алесю і Мацея, першы прыбег на выган, дзе часта з Мацеем гусей пасвілі. І цяпер ходзіць тут гусіная чарада, траву шчыпае. Крыху збоку іхні вялізны шэры гусак. Злосны. Не раз стараўся Янку за калашыну схапіць. Вось і цяпер. Убачыў і загагатаў, зашыпеў, выцягнуўшы шыю.

Янка падняў басалык, прыгразіў:

— Пачастую!..

— Заб'еш, — падбег Мацей.

— Не, я проста палохаю.

Размахнуўшыся, ён свіснуў басалыком. Хацеў пацэліць па асоце, ды прамахнуўся.

— Не папаў,— падскочыў Мацей. — Дай мне.

— Спярша заслужы.

Думаў, што Мацей адчэпіцца, перастане кленчыць. Не тут тое было.

— Яначка, дай. Буду прасіць, пакуль не дасі. Будзе. З карка не злезе. Смала. Вядома, можна даць, не шкада. Але пасля з рук не вырвеш. Што ж прыдумаць, каб не назаляў?

— Мацей, давай загадкі загадваць. Хто адгадае, таму і басалык.

— Ой як добра! — падбегла Алеся. — Сёння мне Паўлінка загадкі загадвала. Я ўсе-ўсе запомніла. Цяпер вам загадаю.

— Загадвай, — прагаварыў Мацей.

— А што ўецца круг дзерава? — запытала Алеся.

— Пчала, — усклікнуў Мацей.

Янка ўсміхнуўся. Памятае Мацей, як пчала ўджаліла, калі мёд з дупла даставалі.

— Хмель уецца круг дзерава, — сказаў ён. Мацей махнуў рукою:

— Бі. Твая ўзяла.

Янка ўзняў басалык, а гусак зноў загагатаў:

— Га-га-га…

Янка замахаў рукамі.

— Гыля! Гыля! Не лезь пад ногі, дурань. Гусак, перавальваючыся, адышоўся, стаў шчыпаць траву. Янка зноў узняў басалык і, крэкнуўшы, свіснуў.

— Не папаў! — аж падскочыў Мацей. Так, не папаў. Нялёгка навучыцца.

— А што плача — слёз не мае? — запытала Алеся.

— Дзіцё, — гучна прамовіў Мацей. Алеся вытрашчыла вочы.

— Якое дзіцё?

— Маленькае.

— Хіба яно плача без слёз? Ты бачыў? Мацей шмыгнуў носам.

— Я яшчэ падумаю.

— Падумай, — усцешылася Алеся. — І ты, Яначка, думай.

— Думаю, — сказаў ён.

Што ж плача без слёз? Здаецца, такую загадку Ясь загадваў. Такую? Не. Ягоная загадка па-іншаму гучала: а што плача без голасу? Розныя загадкі. Плача — слёз не мае… Плача… Плача…

— Салавей, — усклікнуў Янка. Мацей адразу ж за ім усклікнуў:

— Сасна.

Янка не пагадзіўся.

— Чаму сасна? Салавей!

— А калі вецер усходзіцца? Сасна тады: гу-гу-гу, гу-гу-гу… Хіба не плача?

Нічога не скажаш. Быццам плача, быццам стогне. Нават не па сабе становіцца. Запомніў Мацей. Малайчына.

Янка ляпнуў брата па плячы:

— І ты адгадаў, і я адгадаў. Мацей расцвіў, што мак у агародзе.

— І твая чарга, і мая чарга.

— Чыя першая? — разгубілася Алеся.

— Няхай Янка б'е. Я паспею, — прамовіў Мацей. — Няхай яшчэ раз прамахнецца.

Янка прыжмурыў вока. Не, цяпер пацэліць. Павінен гэты пракляты асот збіць.

— Га-га-га, — пачулася за спінаю.

Зноў гусак. І чаго ж лезе пад ногі? Няхай бы шчыпаў траву. Ці не смачная?

— Гыля! Гыля!

— Ён з цябе смяецца. Га-га-га… — зарагатаў Мацей.