Один довольно известный писатель оптимистически признавался: вот еще одну-две книги напишу – завоюю признание, тогда уж возьмусь за свою главную книгу. “Признание” он действительно завоевал, но на чем? На точно выверенной на “проходимость” полуправде, а “главной” книги так и не написал…” (падкрэсьлена мною. – М. Д).

Думка ня новая. Яе ўзрост – узрост савецкага рэжыму. І ні таму, хто яе выказаў, ні таму, хто “прапусьціў” нічога амаль не пагражае. Адэпты і цэрберы рэжыму яе могуць нават уключаць у свае даклады, каб пагуляць крыху ў лібералізм. Але пагроза ўзьнікне перад тым, хто перастане весьці хаўрус з “паўпраўдаю”, а пачне пісаць і “прабіваць” у друк на самой справе нешта праўдзівае. Найстрашнейшы вораг рэжыму – праўда. Таму і праўдапісцы не ў пашане ў рэжыму.

Стварылася такая сітуацыя, што найвялікшай грамадзянскай мужнасьцю пісьменьніка цяпер было б спыніць зусім пастаўку ў друк паўпраўды. Менавіта спыніць пастаўляць, а не спыніць пісаць. Пісьменьнік, пакуль ён жывы, пісаць не перастане.

Некаторы час рэжымаўцы не заўважылі б такой інтэлектуальнай забастоўкі, бо выходзіла б класіка, выходзілі б перакладныя творы, выходзілі б нейкія перавыданьні, на якія аўтарскі дазвол не патрэбен, бо і аўтары памерлі. Але ж рана ці позна ўлада нешта скеміла б. Пачаліся б нарады, сходы, угаворы, пагрозы. Пісьменьнікаў цягалі б і ў адны органы (партыйныя) і ў другія (кадэбэ). Вось тады нарадзілася б нешта накшталт польскай “Салідарнасьці”. (Дарэчы, у гэтыя дні споўнілася 5 гадоў ад пачатку забастовак у Польшчы, якія прывялі да легальнага ўзьнікненьня слыннай і мужнай масавай арганізацыі ў камуністычным сьвеце – “Салідарнасьці”, якую хутка абвясьцілі па-за законам. Гонар ёй і хвала.) Улады “прынялі б” пісьменьніцкі ультыматум і некаторы час друкавалі б праўдзівыя творы. Але ж толькі некаторы час. А пасьля было б тое, што і з пагадненьнем “Валэнса-Ярузельскі”.

За гэты “час вольніцы” было б надрукавана ўсё раней забароненае старых пісьменьнікаў і значная частка з напісанага ўжо цяпер “для шуфлядаў”. Хоць гэты час быў бы нядоўгі, але ён пакінуў бы уў літаратуры, у духоўным жыцьці народу глыбачэзны сьлед, сьлед ачышчальнай і жыцьцясьцьвярджальнай навальніцы.

Аднак, ведаючы “растаноўку сілаў” у Саюзе пісьменьнікаў і самыя гэтыя “сілы”, можна сказаць сьмела, што больш-менш значная група “ультыматыстаў” ня ўзьнікне – пабаяцца той другой, узброенай сілы, што ўжо ня раз дэманстравала сваё ўменьне зьнішчаць усякіх пратэстантаў.

Але зусім крыўднае і непрыемнае насоўваецца падазрэньне, што нават, калі б маўклівы і ў выніку пераможны пратэст адбыўся, калі б наступіла тая выпакутаваная вольніца, шуфляды аказаліся б… пустыя! Не было б чаго друкаваць! Ніхто не стварыў “галоўнай” сваёй кнігі! Гэта значыць, што кожны піша толькі дзеля хлеба надзённага, правіць сябе так, як яму загадаюць, сам глушыць сваю песьню і не стварае вольнай, бесцэнзурнай песьні…

…Пішу гэтыя радкі на дачы. Вельмі даўно ня быў тут, няёмка перад суседзямі. Каму скажаш, што ня любіш сюды езьдзіць? А цяпер, калі яшчэ не магу актыўна працаваць як дачнік наогул невялікая радасьць паказвацца тут.

Мала каго яшчэ сустрэў. А зрэшты і нямала! Былі ж бліжэйшыя суседзі Кастусь Тарасаў і Валянцін Тарас, Валянцін Лукша і Васіль Жуковіч, ды Фёдар Куляшоў. Гэты яшчэ хворы, пасьля інсульту дар мовы да яго не вярнуўся: некалькі разоў пачынаў з нейкага слова нейкую думку, але так ні разу не ўдалося яму выказацца. Пасьля з цяжкасьцю, з вялікай натугаю ён вымавіў:”Ня ўмею пакуль размаўляць, хоць фізічна добра адчуваю сябе”.

В. Лукша езьдзіў з сям’ёю на ўласнай машыне ў лес… па грыбы. Прывёз такіх грыбоў, што больш дасьведчаныя суседзі загадалі выкінуць іх – ядавітыя. Валянцін кажа: “А мы думалі, што абабкі”. Пахваліўся перада мною, што ўчора пазваніў яму Шышыгін. Сказаў быць гатовым да 10-хвіліннага выступленьня на нейкай нарадзе ў Маскве пасьля ММКВ-85 па пытаньнях “Міжкнігі”, а таксама даць дзьве старонкі тэксту ў даклад Пастухову. Расьце Лукша. А гэтым часам людзі ад яго ўцякаюць. Лепшыя!.. Вось, як, скажам, гэты сімпатычны Вася Жуковіч, што спыніўся каля нас, ідучы некуды з тэрмасам па ваду.

Цёплы кантакт атрымаўся ў нас з другім Валянцінам – Тарасам. У яго цяпер гасьцюе родная сястра з Познані, любай мне яшчэ з маленства.

Доўга мы праседзелі з Кастусём Тарасавым. “Выйшлі” таксама і на забароненую мне “службовую” тэму. Высока ацаніўшы веды, літаратурны густ і такт новага загадчыка рэдакцыі прозы Міколы Кусянкова, Кастусь тым ня менш зьдзівіўся, як ён трапіў на гэтую пасаду.

Так, для добрага густу трэба мець яшчэ і сьмеласьць. Тады гэты густ можна будзе і ўкараніць недзе. А сказаць: “Яно то ня блага, але ня будзем дражніць Дзяльца і іншых…”, усё роўна, што ахаяць добрае.

І ў выніку з чарговае Кастусёвае кнігі Мікола Кусянкоў “параіў” “зьняць” адну аповесьць. Трэба будзе мне самому пачытаць яе, а заадно і бліжэй прыглядзецца да Кусянкоўскае методы. Мне шкада кожнага Кастусёвага слова. І ў той жа час хацелася б усталяваць нармальныя творчыя адносіны са сваім загадчыкам рэдакцыі. Пакуль я чуў, яго крытыкуюць ці баяцца адны толькі нямоглыя “пісьменьнікі”. Гэта што датычыцца часопісу “Полымя”. Ну, а адносна выдавецтва, пакажа час…

Позна вечарам, мабыць, недзе пасьля адзінаццаці гадзінаў, перакінуўся словам і з былым загадчыкам рэдакцыі прозы – Васілём Хомчанкам. Мы размаўлялі “каля маёй хаты” яшчэ з адным сімпатычным Васілём – Зуёнкам, як да нас з кійком у руцэ ледзь не падбег стары Васіль. Гэта ў такім рытме – подбегам – ён робіць сваю вячэрнюю прагулку. Пажартавалі наконт кія і палкі і разышліся ў тры дарогі.

На прыкладзе Васіля Хомчанкі мне пашчасьціла быць сьведкам рэдкай зьявы ў характары, калі пад старасьць ён не касьцянее ў сваіх поглядах, а сьвядома мяняе іх. Прытым зьмена адбываецца горшага на лепшае, дрэннага на добрае, рэакцыйнага на прагрэсіўнае. У апошнія свае гады ў выдавецтве ён адкрыта адштурхоўваў усякую кан’юнктуршчыну, бездапаможную ў мастацкіх адносінах палітычную балбатню, а з другога боку, аддаваў перавагу творам сьмелым, “антыцэнзурным”. Некаторы час я з прыемнасьцю думаў, што гэта метамарфоза адбылася пад маім узьдзеяньнем. Пасьля дзядзька Васіль расказаў мне неяк па сакрэту гісторыю свайго жыцьця, і я канчаткова зразумеў прычыну. Ён вымушаны быў доўгі час паступаць супраць сваёй волі і свайго сумленьня. Адчуўшы мой дух, ён лёгка стаў самім сабою. Што ж, для мяне вялікае шчасьце бачыць свой добратворны ўплыў на “перавыхаваньне” чалавека, як кажуць марксісты.