18 жніўня 1985 году. На “дачы” я адчуваў сябе кепска. Гарачыня 30°С. Няма куды дзецца ад яе. Вакол дому пакуль яшчэ ніякія дрэўцы ня вырасьлі, каб можна было схавацца ў іх ценю. У доме таксама сьпёка. Ён жа не мураваны, а драўляны. А дрэва ёсьць дрэва, ды яшчэ сухое. Добрыя сонечныя промні дастануць і праз яго.

Вяртацца ў Менск у гарадскім транспарце немагчыма мне. Там ня толькі сесьці, стаць ня будзе дзе. Ёсьць дамоўленасьць з Кастусём Кірэенкам паехаць на яго машыне. Недзе каля 19-ці гадзінаў прыйшоў яго сын Саша і сказаў, што яны гатовыя да ад’езду. Праз некалькі хвілінаў я пайшоў на дарогу. За рулём сядзеў дзядзька Кастусь. На заднім сядзеньні – абодва яго сыны. Я прыемна быў зьдзіўлены іх вельмі сардэчнымі і чулымі ўзаемаадносінамі. І гэта якраз больш адчувалася з боку старога. Увесь час так і чулася ад яго: “Мішанька!.. Сашанька!.. Мішанька!..”.

У машыне хлопцы ціхенька размаўлялі, або зусім маўчалі, ветліва адказвалі на нашыя пытаньні. Я даўно не сустракаў такіх grzecznych дарослых хлопцаў. “Стаміліся вельмі мае хлопчыкі”, – сказаў Кастусь Ціханавіч. Па тым, як ён гэта вымавіў, нельга было разабрацца ці гэта сказана было мне, ці гэта было накіравана да іх пытаньне, што не патрабуе адказу, пытаньне-канстатацыя. А, можа, проста так думалася бацьку, а словы самі зьляцелі з вуснаў?

У Менску, у невядомым мне мікрараёне, машына нашая ўехала ў нейкі двор, спынілася. “Вось, Мішанька, ты і прыехаў”, – сказаў бацька. І адзін з хлопцаў пачаў выбірацца з машыны, працягнуў нам руку на разьвітаньне. Расчуленаму бацьку гэтага падалося мала: “Дай я цябе пацалую, Мішанька”, – сказаў, нібы папрасіў ён. Мне надзвычай было прыемна і чуць поўныя замілаваньня гэтыя бацькоўскія словы і бачыць, вусатага сына, што зусім, мабыць, як у далёкім сваім маленстве, нагінаецца цераз сядзеньне, каб задаволіць бацькаву просьбу, а можа, і сваё падсьвядомае, прыкрытае даросласьцю жаданьне.

“Харошы хлопец, ой які харошы хлопец…”, – ледзь не прастагнаў Кастусь Ціханавіч, калі той пакінуў ужо машыну і прыглушана размаўляў з братам. Можа, не нагаварыліся за дарогу, а можа, разьвітваюцца так? – падумалася мне.

Цяпер мы ехалі ўтрох. Час ад часу вадзіцель пытаў Сашу, як адрэагаваць на той ці іншы знак. “Правілы дарожнага руху я ўжо забыў, – сказаў да мяне Кастусь Ціханавіч, – дык вось у сваіх хлопцаў удакладняю, яны ў мяне на зубок іх ведаюць. А як водзяць, ого-о!”

Ня дзіва і маладому блытацца ў гэтых правілах: надта часта яны мяняюцца.

Неўзабаве я быў дома. З цеплынёю падумаў пра сям’ю Кірэенкаў. Можна пазайздросьціць іх адносінам адзін да аднаго. Вельмі прыгожая сям’я. Але ж пры ўсім пры гэтым, як мог сфарміравацца сам Кастусь у такога ў вышэйшай ступені “прынцыповага”, сапраўды партыйнага рэдактара? Умее, значыць, у сям’і быць мяккім, чулым, а на працы – бескампрамісна казённым. Не бяз посьпеху для сваёй кар’еры. Інакш не прабіўся б ні ў дэпутаты Вярхоўнага Савету, ні ў дэлегаты на Генеральскую асамблею ААН, ні ў асабістыя сябры галоўнага ідэолага рэспублікі.

І ўсё-такі нельга з паднятым забралам кідацца на Кірэенку-рэдактара. Бываюць і ў гэтага артадокса ўчынкі несумяшчальныя з ягонай звышпартыйнасьцю. Вось, напрыклад, у гісторыі з Быкаўскай аповесьцю “Знак бяды” ён аказаўся грамадзянінам, патрыётам. Ён надрукаваў у сваім часопісе гэты сьмелы твор без усякай праўкі. І гэта была найлепшая публікацыя. У “Дружбе народаў” апо­весьць пакалечылі, у “Маладой гвардыі” – таксама. Нашу кнігу цэнзар падагнаў пад тыя маскоўскія публікацыі. Цяпер усім сваім замежным партнёрам я раю не маё выданьне браць для перакладу, а “Палымянскае”(!).

Сітуацыя з нашымі нацыянальнымі кадрамі вельмі складаная і нават заблытаная. Наўрад ці можна паказаць хоць аднаго безумоўнага “чыстакроўку”-нацыянала ці чыстакроўнага бальшавіка. І ў тых, і ў тых трапляюцца ўчынкі спрэчныя з іх характарам. І будзе зусім правільным, калі мы навучымся дараваць патрыётам іх выпадковы бальшавізм (яны самі яго адпакутуюць) і дзякаваць бальшавікам за іх сьвядомыя ці выпадковыя паслугі нацыянальнай справе.

Талерантнасьць, талерантнасьць і яшчэ раз талератнасьць! Гэта якраз тое, што ў першую чаргу адрозьнівае дэмакратаў ад прыхільнікаў таталітарызму.

22 жніўня 1985 году. Учора Р. А. Ткачук1 па тэлефоне кажа мне:

– Тут у мяне ляжыць на подпіс адносіна вам, каб павялічыць кнігу Бажко на 4 аркушы.

– Якая неабходнасьць у гэтым, Рэм Андрэевіч? – пытаю я. – Пачытайце анатацыю ў тэмплане на гэтую кнігу і вы ўбачыце, што 15-ці аркушаў зусім дастаткова на той абяцаны твор (Размова пра кнігу: Алесь Бажко. Жывыя прывіды. Аповесьць. Мн.: Маст. літ., 1986. – 15 арк. (Тэмплан, пазіцыя №4).

– Ну, гэта ж контрпрапагандысцкі матэрыял, – стаіць на сваім Рэм. – Там ён выкрывае розных здраднікаў, цемрашалаў. Атрымаў па заслугах і Папа рымскі.

– У плане ўлічаная аўтарская заяўка. Пад яе былі закладзеныя ўсе паказчыкі, усе выдаткі. А 4 аркушы – гэта не паўаркуша. Вось перада мною ляжыць выбранае Янкі Казекі. Таксама выдалі на 4 з гакам аркушы больш, чым планавалася. А чым пакрыць гэтыя звышаркушы. Яны выціснуць 10-15 кніг у канцы году. Што мы тады скажам аўтарам тых нявыдадзеных кніг?

Нешта нам перашкодзіла закончыць размову. А сёньня Ткачук падаслаў да мяне чалавека з гэтым самым пытаньнем. Я і яму выказаў сваю пазіцыю, ведаючы ўжо, што Бажкову просьбу падтрымалі і рэдакцыя прозы ў асобе рэдактара кнігі Алеся Рыбака і галоўная рэдакцыя ў асобе Серафіма Андраюка.