Шрифт:
“Як перакладчык,
Як дырэктар
Ён талент мае дужа рэдкі,
Бо непахіснага Міхала
Трывала кніга пакахала.”
На другой – шарж (маё “падабенства” ў профіль і з эмблемаю выдавецтва на піджаку). Цэнзар – АТ 12004. Але перш, чым паставіць такое таўро, той, хто пад ім хаваецца, моцна застрахаваў сябе ад магчымых непрыемнасьцяў. Праз свайго шэфа А. Маркевіча ён у якасьці цэнзараў выкарыстаў міністра М. Дзяльца (!) і загадчыка аддзелу культуры цэка І. Антановіча (!). Пасьля іх умяшаньня, як я яшчэ пісаў “па гарачых сьлядах” выкінулі з выданьня згадкі пра Андрэя Таркоўскага і Юрыя Любімава. “Бо яны ўцяклі за мяжу, здрадзілі камуністычнай партыі і сацыялістычнай радзіме”; правілі эпіграмы на Андрэя Бембеля, Валеру Раеўскага, Валеру Рубінчыка; перараблялі шаржы на Васіля Быкава і Міхася Савіцкага (“бо мастак завялікі фантазёр”) і іншае.
Прайшоў праз строгую, прыдзірлівую цэнзуру і зборнік выбраных твораў Янкі Купалы “Выйдзі з сэрцам, як з паходняй!..”, выдадзены да 100-годзьдзя Паэта. Укладальнік Алесь Разанаў усё-такі абхітрыў цэнзара. Ён уключыў у зборнік ня толькі такія творы, што вельмі рэдка дапускаюцца ў розныя зборнікі, але ж і некалькі наогул забароненых дагэтуль твораў Янкі Купалы, у тым ліку і цудоўную паэму “На куцьцю” (192 радкі, 1911 год напісаньня), магутны верш “Беларушчына”, што і цяпер я гатоў абвясьціць яго гімнам Беларусі.
Таленавіты малады мастак А. Александровіч паводле прапанаваных укладальнікам Купалаўскіх радкоў з паэмы “На куцьцю” і інш. стварыў некалькі цікавых і значных гравюраў.
На гэтым зборніку лёгка пераканаліся ў тым, што цэнзура правільна баіцца кніг усялякіх выбраных твораў. Пры жаданьні ж у іх можна з пэўнай мэтаю сьпецыяльна “навыбіраць”. Зусім апраўдана заварушыліся і кадэбэшнікі (я ўжо неяк пісаў па гэта), пазнаёміўшыся з гэтым ня мёртвым папяровым зборнікам, а сапраўдным баявым вечавым званом.
Зьвяртаючыся да свайго народу, вялікі пясьняр кажа пра далёкую мінуўшчыну:
Ты жыў, ты панаваў у краі родным,
Сьцярог ад чужака й законы укладаў;
Звон вечавы сход склікаў народны,
І сход аб шчасьці Бацькаўшчыны дбаў.
З болем і сумам Янка Купала паказвае, якім стаў гэты некалі горды, мужны, свабодалюбівы народ:
Чужак-дзікун, крывёю ўпіўшысь сьвежай,
Запрог цябе ў няволю, ў батракі
І тваю Маці-Бацькаўшчыну рэжа,
Жывую рве на часьці, на кускі.
Паэт-трыбун заклікае да барацьбы, да пільнасьці, “каб пут ня строіў больш сусед”:
Паўстань народ! Прачніся, беларус!
Зірні на Бацькаўшчыну, на сябе!
Ад гэтых палымяных радкоў бальшавікі могуць адхрышчвацца. Гэты верш называецца “Свайму народу” і быў напісаны 29 кастрычніка 1918 г. У каментарах да 4-га тому апошняга збору твораў Паэта сьпецыяльна падкрэсьліваецца тая акалічнасьць, што “вершы 1918-1920 гг. напісаны ў часы, калі Беларусь была пад нямецкай і польскай акупацыяй”, і што “Паэт кліча народ змагацца за сваё вызваленьне, за новае, свабоднае жыцьцё”.
Так-так, значыць, клопат пра вызваленьне толькі ад немцаў і палякаў. Гэта яны і чужынцы. А каго меў на ўвазе Паэт, калі ў гэтым самым творы пісаў:
Паўстань, народ! Для будучыні шчасьце
Ты строй, каб пут ня строіў больш сусед…
Які гэта сусед бясконца “строіць путы” беларусам? Ці не яго гэта Янка Купала называе нават больш моцным словам – непрыяцель? І гэта ўжо ў час, вельмі далёкі ад палякаў і яшчэ далейшы ад немцаў – у 1908 годзе, у прыгаданым вершы-гімне “Беларушчына”. З найвялікшай асалодаю я працытую некалькі радкоў з яго. Зазначу толькі адразу, што ўсе Купалаўскія рэаліі з гэтага твора я ўспрымаю без найменьшай трансфармацыі іх, а так, як ён успрымаў:
Сотні лет непрыяцелем-братам прыбітая,
Зарастаючы зельлем чужым, як лазой сенажаць,
Ты ляжала няпамяці пылам пакрытая,
А народ твой быў змушан маўчаць і табой пагарджаць.
І круцілі цябе, як каму падабалася,
Кожны строіў, наводзіў цябе на свой строй, на свой лад;
Ажно часам жальба, як кляцьба, разлягалася
Ды нячутай ляцела, ўміраючы, ў грудзі назад.
Спаў народ, і ты спала, і ворагі верылі,
Што ніхто не разбудзіць цябе, што заснула навек.
І дзялілі цябе, ўсімі мерамі мерылі, --
Што памерла ўжо ты, – не адзін так казаў чалавек.
Здаецца, усё зразумела. Дарэчы, ледзь ня ўся дарэвалюцыйная паэзія вялікага Купалы была накіраваная перш за ўсё супраць рускага прыгнёту, за Беларусь бяз гэтага “апекуна”. Антырускія матывы – сэрца ўсёй без выключэньня творчасьці геніяльнага паэта. Вось чаму 150 яго твораў дагэтуль забароненыя савецкай цэнзураю, значыць, камуністычнай партыяй, савецкай уладаю. І сярод іх – славутая п’еса “Тутэйшыя”.