Дакранаюся да яго, ён мяккі.

— Табе было добра дома?

— Вельмі.

— А там?

Ён не паспявае адказаць, знікае.

З той начы я перастала плакаць, пачала гаварыць яму толькі ласкавыя словы: «Ты — самы добры. Самы прыгожы. Самы лепшы».

І ён стаў сніцца мне маленькім, толькі маленькім. А я чакаю яго вялікага, каб пагаварыць з ім, зразумець яго…

Гэта быў не сон… Я толькі заплюшчыла вочы… Дзверы ў пакой расчыніліся… Дарослым, якім я яго ніколі не бачыла, ён зайшоў на імгненне… У яго быў такі твар, што я зразумела: яму ўжо ўсё адно, што тут адбываецца. Нашы гаворкі пра яго, успаміны. Ён ужо зусім далёка ад нас…

Тады я захацела нарадзіць… Цяжка хварэла, я не павінна была раджаць, але нарадзіла. Дзяўчынку… Мы да яе адносімся, быццам яна не наша дзяўчынка, а Ігарава дачушка. Я баюся яе гэтак любіць, як любіла яго, я не магу яе гэтак любіць… Хачу пакінуць інстытут… Ува мне няма святла і радасці… Я чытаю вершы, і мне здаецца, што ўсе яны пра смерць…

У Бэлы Ахмадулінай ёсць такія радкі:

А можа, ён толькі хацеў зазірнуць за край? Не верыў, што не вернецца?

«Зачыняю дзверы, якіх не адчыніў…» — так пасля назвалі кнігу ягоных вершаў.

Ёсць у мяне адна жахлівая думка: а раптам бы сам ён распавёў зусім іншую гісторыю?..

— Мне здаецца: я ведала, што вы прыйдзеце. Увесь час кагосьці чакала, хто б мяне выслухаў. З чаго пачаць? Я трошкі разгубілася… Але гэта добра, што вы маладзейшая за мяне, інакш — што б я магла вам распавесці…

…Нядаўна мы з мужам паехалі ў Маскву і першы раз не пайшлі на Красную плошчу. Такога раней ніколі не здаралася. Хай у нас быў усяго адзін дзень, і ногі ў нас падкошваліся ад стомы, усё адно, хоць бы ўначы ці на світанні перад самым ад'ездам, мы павінны пабываць на Краснай плошчы. А зараз не пайшлі. Не хацелася.

Я заўсёды чакала гэтых першых хвілін, калі цягнік падыходзіў да Беларускага вакзала, грымеў марш, і сэрца білася ад слоў: «Таварышы пасажыры, наш цягнік прыбыў у сталіцу нашай Радзімы, горад-герой — Маскву!»

Раскутая, магутная, нікім непераможная,

Масква мая, зямля мая, любоў ты найдарожшая…

Дзе гэта? Куды знікла жыццё, якім мы жылі раней? Нас напаткаў чужы, незнаёмы горад… На Арбаце, маім любімым Арбаце, прадавалі размаляваныя матрошкі, самавары, старыя абразы і тут жа — камсамольскія білеты. Вы ўяўляеце? Франтавыя ўзнагароды — ад ордэна Славы да медаля «За Перамогу»! Чырвоныя сцягі з Леніным, савецкую вайсковую форму — ад прапаршчыка да маршала… Кошт у доларах… Муж ледзь не біцца кінуўся: «Гэта ж бандыты!» Я паклікала міліцыянера, і ён нам, правінцыялам, хуценька, пэўна, налаўчыўся ўжо, растлумачыў: «Прадметы эпохі таталітарызму… Дазволена гандляваць… Прыцягваем да адказнасці толькі за наркотыкі і парнаграфію…» А партбілет за пяць долараў — не парнаграфія?! Немажліва было пазбыцца пачуцця, што гэта нейкія дэкарацыі, кіно здымаюць… Жудасны фантастычны фільм… Як і гэты другі фільм — што я тут, у бальніцы. Вось гэтая жанчына, што зараз міма нас прайшла ў сталоўку (хутка абед), вешалася. Інжынер. Трыццаць гадоў жыла ў інтэрнаце, бо адзіночка, і, нарэшце, атрымала аднапакаёвую кватэру. Падлогу вымыла. Вокны адскрэбла ад фарбы. А пасля на нейкім шпагаце… Добра, што дзверы не замкнула па звычцы, як у інтэрнаце… Тут у кожнага свая гісторыя…

Мне здаецца, што я прачнуся — і зразумею, што мяне проста разыгралі. Я лягу спаць, падымуся, і ўсё будзе, як раней.

…Упершыню я ўбачыла Маскву ў семдзесят трэцім годзе. Я ўжо была замужам, дачку нарадзіла. Памятаю, што ішоў дождж, халодны, восеньскі дождж. У мяне не аказалася з сабой парасона, але я выстаяла шасцігадзінную чаргу да маўзалея. Я ішла да Леніна, як ідуць у храм. Прыцемак, кветкі… Шэпт: «Праходзьце. Не затрымлівайцеся. Асцярожна — прыступкі…» Гэта быў Бог. Я плакала, праз слёзы нічога не разгледзела. Адзінае месца, куды цягне мяне цяпер, — царква. Але я хацела б пайсці ў царкву без людзей і ўкленчыць, і гаварыць, не ведаю з кім…

Пра што? Пра тое, як мы былі дзівосна шчаслівыя! Цяпер я ў гэтым абсалютна ўпэўненая. Мы раслі жабракамі, нічога не мелі — і нікому не зайздросцілі. Улетку абуеш парусінавыя тапачкі, начысціш іх зубным парашком. Прыгожа! Узімку — у гумавых боціках, мароз — падэшвы пячэ. Весела! Хораша ўспамінаць! Верылі, што заўтра будзе лепш, чым сёння, а паслязаўтра лепш, чым учора. Любілі, бязмежна любілі Радзіму — самую вялікую, самую лепшую! Першы савецкі аўтамабіль — ура! Непісьменны рабочы вынайшаў сакрэт сталі-нержавейкі — перамога! А тое, што гэты сакрэт ужо даўно вядомы ўсяму свету, мы пасля ўведалі. А тады: мы першымі паляцім цераз полюс у Амерыку! Навучымся кіраваць паўночным ззяннем, павернем у другі бок гіганцкія рэкі, пабудуем у непраходных нетрах самую доўгую чыгунку… Вера! Вера! Вера!

Бесперапынна працавала на вуліцы радыё. Раніцай ігралі гімн, пасля маршы, песні Дунаеўскага, вершы Лебедзева-Кумача. Я і Радзіма — гэта было адно і тое ж, непадзельнае. Мне пяцьдзесят два гады, а я і зараз магу заспяваць. Хочаце?

Мама расказвала, што на другі дзень, як мяне прынялі ў піянеры, раніцаю зайгралі гімн, я ўсхапілася і стаяла ў ложку, пакуль гімн не скончыўся. Дома было свята, пахла пірагамі ў мой гонар. Я не разлучалася з чырвоным гальштукам, ён у мяне дагэтуль зберагаецца. Марыла падараваць яго дачушцы… Камсамольскі білет зберагаю… Каму?