Бім вылез. Што зробіш, калі цябе цягнуць за хвост!

— Што з табою, Чарнавух?! — здзівіўся Хрысан Андрэевіч і адступіўся, утрапёны: — Ты хоць не ўскруціўся?

Вочы ў Біма набеглі крывёю, ён нервова перасмыкаўся, вадзіў носам у бакі, часта-часта дыхаў, быццам толькі што кончыў цяжкае паляванне. Ён неспакойна забегаў па двары і нарэшце пачаў драпаць за варотцы, азіраючыся на Хрысана Андрэевіча.

Той стаяў пасярод двара і моцна задумаўся. Бім падышоў да яго, сеў і гаварыў позіркам зусім зразумела: «Мне трэба туды, на прыволле. Пусці мяне, пусці!» Ён, просячы, выпрастаўся на жываце і заскуголіў так ціха і жаласна, што Хрысан Андрэевіч нагнуўся і пачаў яго лашчыць.

— Эх, Чарнавух, Чарнавух… І сабаку хочацца волі. Ку-ды-ы там! — Затым паклікаў Біма ў сенцы, паклаў на сена, прывязаў за вяроўку і прынёс міску з мясам.

Вось і ўсё. Сумна. Сытае жыццё без волі апрацівела Біму.

Мяса ён не зачапіў.

Раніцою, як і кожнага дня, у доме Хрысана Андрэевіча ўсё паўтаралася па заведзенаму парадку: спружына працоўнага дня пачала раскручвацца пасля апошніх, трэціх пеўняў, потым абазвалася карова, Пятроўна падаіла яе і запаліла ў печы; Алёша выйшаў палашчыць свайго, цяпер ужо любімага, Чарнавуха, Тата пакарміў карову і свіней, пасыпаў курам, потым усе селі да стала снедаць. Бім тае раніцы не ўзяў нават пахучага малака, хоць Алёша прасіў і ўгаворваў. Потым, пакуль бацькі ўходжваліся на двары, Алёша схадзіў па ваду, і вычысціў каровін катух, і яшчэ раз прасіў Біма, каб пад'еў, соваў нос у міску, але, маеш, Чарнавух нечакана амаль счужэў. Пад канец збораў на работу Хрысан Андрэевіч натачыў вялікі нож і запхнуў яго ў шчыліну над дзвярыма.

Зацемна Пятроўна ўшушкалася ў сваё тоўстае адзенне і хусткі, узяла сумку і той вялікі нож, што тачыў Тата, і пайшла. Следам, апрануўшы плашчы, выйшлі на двор Алёша з бацькам і, чуваць, выпусцілі авечак на вуліцу.

Няўжо пакінулі Біма аднаго, ды яшчэ на прывязі ў цёмных сенцах? Бім не вытрымаў — завыў горка і безнадзейна.

І тут адчыніліся дзверы, увайшоў Хрысан Андрэевіч, адвязаў Біма і вывеў на ганак, потым замкнуў дзверы, пакіраваў да чародкі авечак, ля якіх стаяў Алёша, перадаў яму з рук у рукі Біма на вяроўцы, а сам зайшоў спераду авечкам і крыкнуў:

— Пайшлі, пайшлі-і!

Авечкі рушылі за ім па вуліцы. З кожнага двара да іх далучалася то пяць, то дзесяць, так што ў канец вёскі сабралася добрая чарада. Папераду ўсё гэтак жа ішоў Хрысан Андрэевіч, ззаду Алёша з сабакам.

Дзень выпаў марозны, сухі, зямля пад нагамі цвёрдая, амаль гэтакая ж, як асфальт у горадзе, толькі не такая роўная; нават заляталі густа сняжынкі, закрыўшы на некаторы час і без таго халоднае сонца, але зараз жа і скончыліся. Гэта была ўжо не восень, але яшчэ і не зіма, а проста-напраста пазначассе, ні то ні сё, калі вось-вось акажацца зіма, жаданая, але заўсёды нечаканая.

Авечкі бадзёра пастуквалі капыцікамі і бляялі, перагаворваліся на сваёй напеўнай авечай мове, зразумець якую няма ніякага розуму. Прыгледзеўшыся, Бім заўважаў, што паперадзе чарады, нага ў нагу з Хрысанам Андрэевічам, ішоў баран з закручанымі рагамі, а ззаду за ўсімі, проста перад Алёшам, кульгавенькая авечка. Алёша зрэдку памаленьку падпіхаў яе кручком палкі, каб не адставала, і тады крычаў:

— Тата, цішэй крыху! Кульгавенькая не можа!

Той ішоў цішэй, не аглядваўся, а разам з ім цішэй ішла і ўся чарада.

Бім ішоў на вяроўцы. Ён бачыў, як спаважна тупаў Тата перад авечкамі, як яны падпарадкаваліся кожнаму яго руху, як Алёша дзелавіта, засяроджана пільнаваў авечак ззаду і з бакоў. Вось адна з іх адбілася і, пашчыпваючы жаўтаватыя травінкі, пакіравала ў бок ад чарады. Алёша пабег з Бімам і крыкнуў:

— Куды пайшла-а?! — і кінуў паперад яе сваю палку.

Авечка вярнулася. Злева адразу тры захацелі адасобіцца і пасунуліся сабе да зеленаватае плямы, але Алёша зноў пабег і гэтаксама паказаў ім сваё месца. Бім скора скеміў, што ні адна авечка не мае права адбівацца ад чарады, а калі зноў пабег разам з Алёшам, гаўкнуў на тую авечку, якая парушыла парадак і дысцыпліну: «Гаў-гаў-гаў!» — гэтак жа нязлосна, як і Алёша, папярэдзіў ён самавольніцу: — «Куды пайшла-а?!»

— Тата! Чуеш? — крыкнуў Алёша.

Хрысан Андрэевіч аглянуўся і крыкнуў з адабрэннем:

— Маладзец, Чарнавух!

На схіле яра ён падняў над галавою палку і яшчэ закрычаў гэтак жа моцна:

— Распуска-ай! — А сам запаволіў крок, ішоў поперак ходу чарады.

Алёша пачаў рабіць тое ж самае, але тут, ззаду, ён крочыў хутка, нават падбягаў, наганяў авечак на Хрысана Андрэевіча. І тады чарада пакрысе разыходзілася ўсё шырэй і шырэй, і нарэшце, не перастаючы шчыпаць траву, выстраілася ў шнурок, па тры-чатыры авечкі. Цяпер Хрысан Андрэевіч спыніўся, акінуў позіркам строй, а побач з ім спыніўся і баран-важак. Пастух дастаў з сумкі буханку хлеба, адрэзаў акрайчык — чамусьці аддаў яго барану. Бім не мог ведаць, што баран-важак абавязкова павінен не толькі не баяцца пастуха, а нават любіць яго, а таму, ад свайго няведання, ён бачыў проста пацвярджэнне таго, што Тата — добры чалавек, — і толькі. А Тата, калі начыстату, быў яшчэ чалавек і хітры — баран хадзіў за ім, як сабака, і заўсёды адзываўся на кліч. Не, Біму, вядома, нельга было спасцігнуць усю пастухову мудрасць. А Хрысан Андрэевіч ведаў, што дурны баран, які адбіўся ад чарады, ды яшчэ калі няма сабакі, завядзе чараду чортведама куды — толькі прамаргай, засні ад стомы і разморанасці на сонечным прыгрэве. Не, тут баран-важак быў незвычайны, вучаны баран, таму і Біма ён прыняў з адкрытаю душою.

Хрысан Андрэевіч закурыў люльку і сказаў Алёшу:

— Ты не табунуй, не табунуй — тут ёсць чым пажывіцца.

А што ты думаеш, дарагі мой чытач? Накарміць авечку позняй восенню — работа не такая і простая: калі не ўмееш, то праз тыдзень палавіна чарады здохне, і там, дзе добрая кармёжка, стопчуць яе, і ўся тут марока, а калі разумна будзеш пасвіць, то і на беднаватай пашы авечка будзе і сытая, і накормленая. Ухітраецца Хрысан Андрэевіч накарміць чараду на пустках ды на ўскрайках, перад самымі трактарамі, калі яны аруць на восень, а для гэтага патрэбен талент, і прызванне, і любоў да жывёлы. Вялікая работа — пасвіць авечак, а наогул-то, і прыгожая, таму што чалавек-пастух, часам і не задумваючыся пра тое, адчувае сябе неадлучнаю частачкаю прыроды і яе гаспадаром і дабрадзеем. Вось у чым цымус. Чытач даруе, што я да часу забыўся пра нашага Біма і загаварыў пра чалавека на прыволлі позняй восені.