Бо што такое чалавечая душа, як не гарэзлівае полымя? Так, так, яна і ёсць агонь! Полымя ўспыхвае ў самім чалавеку, ахоплівае яго і кружыцца над ім, якраз як агонь успыхвае ў шэрых паленах, ахоплівае іх і кружыцца над імі. Калі тыя, хто збіраўся зімовымі вечарамі вакол палымнеючага агню, моўчкі сядзелі гадзіну-другую, гледзячы ў ачаг, агонь пачынаў размаўляць з кожным з іх на сваёй уласнай мове.

— Сястрыца Душа, — мовіла полымя, — хіба ты не такое ж полымя, як я? Чаму ж ты такая панурая, такая засмучаная?

— Братка Агонь, — адказвала чалавечая душа, — я калола дровы і гаспадарнічала цэлы дзень. У мяне толькі і засталося моцы, каб моўчкі сядзець ды глядзець на цябе.

— Ведаю, — працягваў агонь, — але надышоў вечар. Рабі, як я! Палымней і свяці! Весяліся і сагравай!

І душы слухаліся і пачыналі весяліцца. Яны расказвалі казкі, загадвалі загадкі, пілікалі на скрыпцы, выразалі завіткі і ружачкі на хатніх рэчах і земляробчых прыладах. Гулялі ў розныя гульні і спявалі песні, выкуплялі фанты і згадвалі старадаўнія прымаўкі. І мала-памалу адубелае цела адтайвала. Адтайвала і панурае сэрца. Людзі ажывалі і весялелі. Агонь і гульні ля ачага давалі ім сілы зноў жыць іх бедным і цяжкім жыццём.

Але вось без чаго не абыходзілася весялосць ля ачага, дык гэта ўжо без аповедаў пра самыя гераічныя подзвігі і прыгоды! Аповеды гэтыя падабаліся старым і маладым. Бо ў подзвігах і прыгодах у гэтым свеце, слава богу, ніколі недахопу не было.

Але ніколі не было іх так шмат, як у часы Карла. Ён быў усім героям герой, і гісторый пра яго і ягоных воінаў было безліч! Гісторыі гэтыя не зніклі разам з ім і яго ўладай, яны працягвалі жыць і пасля яго смерці, стаўшы лепшай яго спадчынай.

Ні пра каго не любілі так расказваць, як пра самога караля; ну а пасля яго любілі яшчэ пагаварыць пра старога генерала з Хедэбю. Яго ведалі ў твар, з ім не раз размаўлялі і маглі апісаць яго з ног да галавы.

Генерал быў такі дужы, што гнуў падковы, як іншыя гнулі звычайныя стружкі. Аднойчы ён даведаўся, што ў Смедсбю ў даліне Свартшо жыве каваль, які лепш за ўсіх у акрузе куе падковы. Генерал паехаў да яго ў даліну і папрасіў Мікеля з Смедсбю падкаваць яму каня. А калі каваль вынес з кузні гатовую падкову, генерал запытаўся, ці нельга спачатку зірнуць на яе. Падкова была трывалая і зробленая на сумленне, але, разгледзеўшы яе, генерал рассмяяўся.

— Гэта, па-твойму, падкова? — запытаўся ён і, сагнуўшы яе, пераламаў на дзве часткі.

Каваль перапалохаўся, вырашыўшы, што выканаў дрэнна работу.

— У падкове, пэўна, была расколіна, — сказаў ён і паспяшаўся назад у кузню па іншую падкову.

Але і з ёю выйшла як з першай, з той толькі розніцай, што яе сціснулі, быццам клешчамі, пакуль і яна не пераламалася напалам; далібог, так яно і было. Але тут Мікель западозрыў нядобрае.

— Ужо ці не сам ты кароль Карл, а можа, Бенгт з Хедэбю? — сказаў ён генералу.

— Малайчына, Мікель, правільна адгадаў, — пахваліў каваля генерал і тут жа заплаціў Мікелю спаўна і за чатыры новыя падковы, і за тыя дзве, што зламаў.

Нямала і іншых гісторый хадзіла пра генерала. Іх расказвалі бясконца, і ва ўсім павеце не знайшлося б чалавека, які не ведаў бы пра старога Лёвеншольда, не паважаў яго ці не ставіўся б да яго з глыбокай пашанай. Ведалі і пра генеральскі пярсцёнак, усе ведалі пра тое, як разам з генералам яго паклалі ў магілу; але чалавечая сквапнасць была такая вялікая, што пярсцёнак у генерала ўкралі.

Цяпер вы можаце ўявіць сабе! Калі ўжо што і магло абудзіць у людзей інтарэс, цікаўнасць і хваляванне, дык гэта вестка аб тым, што пярсцёнак знойдзены і згублены зноў, што Інгільберта знайшлі ў лесе мёртвага, а сялян з Ольсбю падазраюць у крадзяжы пярсцёнка і яны сядзяць пад вартай.

Калі прыхаджане вярталіся ў нядзелю пасля паўдня з царквы дамоў, там ледзь маглі дачакацца, калі яны здымуць з сябе святочнае адзенне і перакусяць; ім прыходзілася адразу расказваць усё, што пасведчылі на судзе сведкі, і ўсё, у чым прызналіся абвінавачваемыя, а таксама які, на думку людзей, будзе прыгавор.

Ні пра што іншае і гаворкі не было. Кожны вечар у вялікіх дамах і малых хацінах, як у тарпалаў, так і ў заможных сялян, каля ачага чынілі суд.

Жахлівая гэта была справа, ды і дзіўная, таму і няпроста было разабрацца ў ёй па справядлівасці. Нялёгка было вынесці канчатковае рашэнне, бо цяжка, ды і амаль немагчыма было паверыць, што Іварсаны і іхні прыёмны сын нібыта забілі чалавека з-за пярсцёнка, якім бы каштоўным ён ні быў.

Узяць хаця б Эрыка Іварсана. Быў ён чалавек багаты, валодаў вялікімі ўгоддзямі і мноствам хат. Калі і вадзіўся за ім які грэх, дык толькі той, што быў горды і празмерна клапаціўся пра свой гонар. Але таму і цяжка было зразумець, што які-небудзь скарб у свеце мог прымусіць яго пайсці на ганебны ўчынак.

Яшчэ менш можна было западозрыць ягонага брата Івара. Вядома, ён быў бедны, затое жыў у свайго брата на хлебе, атрымліваючы ад яго чаго толькі пажадае. Ён быў такі дабрадушны і раздаваў усё, што ў яго было! Няўжо такому чалавеку магло прыйсці ў галаву ўчыніць забойства і разбой?