Ax, гэтая няпэўнасьць!.. Як яна мучыць!

Праз два днi мяне вывялi зь iзалятара, далi 7 салоных рыбаў i 11/2 кiлёграмы хлеба, пасадзiлi з двума канвойнымi жаўнерамi на воз, i мы паехалi на чыгункавую станцыю. Куды едзем, я ня ведаў. Адзiн iз жаўнераў сказаў, што ў Маскву, другi нешта буркнуў пра Ленiнград. Гэта — сiстэма: не казаць вязьню праўды. Мая трывога ўсьцяж узростала, тым больш што канвой (пэўне, паводле дадзенай яму iнструкцыi) пiльна сачыў мяне. Мне забаранялi ўставаць iз лаўкi, выглядаць праз вакно. Кажны мой pyx на лаўцы выклiкаў неспакойны, пiльны пагляд канвою.

У вынiку разважаньняў я дайшоў да перакананьня, што калi на працягу блiзу сямёхгадовае бытнасьцi мае ў няволi анi голад, анi тыфус, цынга ды iншыя хваробы ня здолелi зьнiшчыць мяне фiзычна, дык пастаноўлена зрабiць мне новую справу i — у найлепшым выпадку — даць яшчэ 10 гадоў лягеру… Але якую справу? У чым мяне абвiнавачваюць?

Прыехалi ў Ленiнград. На вагзале вялiзарны натоўп. Я сядзеў тут пад наглядам аднаго жаўнера, бо другi некуды пайшоў выканаць нейкiя фармальнасьцi. Цяпер я ўжо ведаў напэўна, што едзем у Маскву. Ад часу да часу зварачаўся да мяне нехта з натоўпу, пытаючыся, калi йдзе якi цягнiк, што рабiла вялiкi клопат майму канвою, бо, як вязень, я ня меў права гутарыць iз публiкай.

Адзначаю, што сваiм вонкавым выглядам, у катаржнай вопратцы, я мала адрозьнiваўся ад гэтага бедна апранутага натоўпу. Людзi думалi, што i я — такi-ж самы падарожны, толькi еду ў кампанii з жаўнерам, i нiхто не здагадваўся, што перад iм — салавецкi вязень. А быў я апранены так, што ў нас на Беларусi й дзяды лепш апранаюцца… 3 гэтага можна меркаваць аб агульным вонкавым выглядзе публiкi ў колiшняй сталiцы Расеi.

Заняўшы месцы ў iншым цягнiку, паехалi мы ўрэшце на Маскву.

17-га лiпня былi мы ўжо на месцы. Доўга чакалi на вагзале, пакуль прыйшло аўто ГПУ — карэтка бяз вокан iз закратаванымi дзьвярыма, у вастрожнай гутарцы называная «черный ворон».

Была ўжо ноч, калi мы спынiлiся перад нейкай панурай брамай. Мае рэчы забралi, выдаўшы квiток, пасьля павялi ў лазьню i ўрэшце пусьцiлi ў камару, дзе на двух радох нараў спалi ўжо каля 40 асоб. Калi зьвякнуў ключ у замку, колькi постацяў паднялося на сваiх пасьцелях, начало да мяне прыглядацца i ўрэшце распытвацца, хто я.

Мая заява, што я прыехаў iз Салавецкага лягеру, выклiкала сэнсацыю. Пачалi закiдваць мяне пытаньнямi. Бо бальшыня — гэта былi кандыдаты на высылку ў канцэнтрацыйныя лягеры.

— Таварышы, — запытаўся i я, — дзе мы? На Лубянцы?

— У Бутырках, — быў адказ.

Я ўздыхнуў лягчэй. Бо дагэтуль быў перакананы, што трапiў на страшную Лубянку № 2, што сяджу ў вастрозе ГПУ. Хаця й Бутыркi гэтак сама падлягаюць ГПУ, мне яны, няма ведама чаму, не выдавалiся гэткiмi грознымi.

Я спадзяваўся, што справа мая праз дзень-два высьветлiцца. Аднак, iшлi днi, iшлi тыднi, лета ўжо мiнула, пачыналася восень, а я ўсё сядзеў у тэй-жа самай камары, ня ведаючы, колькi часу патрывае мая бытнасьць у Бутырках.

Была гэтая камара «перасыльная», значыць прызначаная для вязьняў, якiх садзяць сюды часова i адсылаюць далей. Сюды прыходзiлi вязьнi iзь сьледчых калiдораў, i тут-жа iм абвяшчалi прысуд: пераважна ссылка ў канцэнтрацыйныя лягеры на розны час.

Пераважалi сярод гэтых гаротнiкаў сяляне, якiя паўцякалi з далёкага выгнаньня, куды iх высылалi, як «кулакоў», цэлымi сем'ямi.

Жылi людзi недзе сярод пячорскае тундры ў драўляных бараках i штодня ўдосьвiткi выходзiлi на прымусовую работу ў лес. Дзецi, старыя, мужчыны, жанкi, — усе разам, сям'я пры сям'i, на супольных нарах. Тут-жа, у гэтым сьцюдзёным, цёмным i брудным бараку, адны памiраюць — другiя родзяцца.

Саромлiвасьць у гэткiх абставiнах зьнiкае. Жывуць, як першабытныя людзi. Памiраюць ад цынгi, сухотаў, дызэнтэрыi, а найбольш — ад плямiстага тыфусу. Памiраюць таксама ад зьнясiленьня, ад голаду. Плата за работу выдаецца iм у натуры, але норма працы такая вялiкая, што выканаць яе, асаблiва для чалавека слаба кормленага, вельмi цяжка, — дык работнiк… не атрымвае поўнае порцыi хлеба, а гэтулькi, як старыя й дзецi: 200 грамаў.

Паводле лёзунгаў: «общественное питание есть путь к социализму», нiхто сабе асобна стравы не гатуе, дый, папраўдзе, няма чаго гатаваць! На гэта ёсьць агульныя кухнi. А гэныя кухнi даюць на абед мiску салонае полiўкi ды часамi салоную рыбу.

Дык ссыльныя лепш хочуць жыць у вастрозе, у канцэнтрацыйным лягеры, дзе работа лягчэйшая й порцыя хлеба сталая, чымся на гэткай «волi». Ад такога жыцьця масава ўцякаюць. Неяк пашэнцiла iм дабрацца да Масквы — цi то пехатой, цi «зайцам» — у таварных вагонах; але ў Маскве на вагзале рупнае вока агентаў ГПУ выкрыла iх i аддало ў рукi сьледчых уладаў. За ўцёкi чакала iх кара трох гадоў у канцэнтрацыйным лягеры.

У Бутырках я бачыў шмат гэткiх зьнясiленых сялян — пераважна ўкраiнскiх, бо Украiна дае найвялiкшы працэнт ссыльных пасяленцаў у паўночных тундрах. Бачыў, як яны, пасьля галадухi прагавiта глыталi вастрожны «паек» хлеба (400 гр.) i, ня могучы заспакоiць iм — пасьля доўгага «посту» — пачуцьця голаду, вышуквалi ў ваколiцах «парашы» лупiны ад гуркоў ды iншыя адпадкi, выкiданыя тымi, хто атрымлiваў ежу ад сваiх зь месца.