Цяпер, блізка стоячы перад загінуўшым, Засмужац упершыню адчуў, што нейкія невядомыя дасюль сувязі збліжаюць i моцна еднаюць ix. Toe, што яны ваявалі ў адным узводзе, што ў ix была адна мэта, адзін вораг, паўстала цяпер у новым хвалюючым святле. Чалавек, якога ён ведаў здалёк, зрабіўся блізкім i дарагім. I іншыя, што ішлі ў бой поруч з ім, сталі ў гэтую хвіліну блізкімі i роднымі, як ніколі.

Побач з Засмужцам стаяла i плакала жанчына. У яго-ж не было ні слёз ні думак, усю яго істоту запаўняла адно вялікае пачуццё. У тым пачуцці неразрыўна спляталіся rоpa страты, спапяляючая нянавісць да гітлераўцаў, горыч нейкай віны i нецярплівая прага помсты.

Ён нічога не гаварыў, не кляўся. Toe, што ён перажываў, было такім вялікім i хвалюючым, што словы побач з тым нічога не значылі. Засмужцу хацелася крычаць, пагражаць, страляць, а не гаварыць. Яго вялікае пачуццё патрабавала вялікага — гераічных учынкаў, пометы, рызыкі.

Засмужац нахіліўся да мёртвага, скрыжаваў яго рукі на грудзях. Потым нечакана i рэзка павярнуўся да капітана.

— Таварыш капітан, мне патрэбен другі конь. «Каштан» не можа ісці.

— Вам асядлалі Бондарава «Звера». Паедзеце на «Звяры».

Болей Засмужац не сказаў ні слова, адзеўся i, не развітаўшыся, выбег з хаты.

У твар біў сцюдзёны вецер. Курэла. Засмужцу было лягчэй стаяць пад ледзянымі ўдарамі ветру. Падвялі каня. Калі баец ускочыў у сядло, конь нецярпліва пацягнуў повад.

— Ну, бывай, — сказаў капітан, аддаючы пакет, i паціснуў руку. — Шчасліва даехаць.

— Шчасліва заставацца.

Конь мігам вынес яго за сяло. Зноў аклікнулі патрулі i, пазнаўшы, прапусцілі ў поле. Ад бяссонніцы ўсё яшчэ хіліла спаць, але халодны вецер дапамагаў адганяць сон. Самі сабой лёгка паплылі думкі, чыстыя i ясныя.

«Як я мог прасіць спачынку, — думаў Засмужац, — калі ix няма ўжо з намі. Ix абавязкі ложацца на мае плечы. Я ў адказе за ix».

«Цяжка за ix аднаму, але я вытрымаю. Усе сілы збяру, але вытрымаю… Хоць i цяжка будзе, а дайду…»

Хлопец сударгава пазяхнуў, успомніўшы перарваны сон, але ўжо не шкадаваў, што ён так нечакана скончыўся. Ад бяссонніцы звінела ў галаве. «Спаў дрэнна i мала; мабыць, i гадзіны не паспаў, — падумаў ён. — Нават у сне не адчэпішся ад гітлераўцаў».

Застаяўшыся ў хляве, конь ішоў весела, легка i праворна. Засмужац, задумаўшыся, i не заўважыў, як апынуўся далёка ў полі. Потым схамянуўся i агледзеўся. Ззаду, як i раней, гарэў агеньчык. Агеньчык, нібы развітваючыся, па-сяброўску падмігваў яму, зычыў шчаслівай дарогі. Засмужац адарваў позірк ад агеньчыка i болей не азіраўся.

Уперадзе зноў ляжала далёкая цяжкая дарога. Не змаўкаючы, гула завіруха.

1944 г.

Маша ўвайшла ў хату, паклала сякеру пад лаўку i пачала моўчкі распранацца. Развязала хустку, на якой блішчэлі сняжынкі, скінула залубянелую ватоўку. Распраналася яна марудна — ад утомы, якая роўным ныючым цяжарам наліла цела.

— Ад Сямёна нічога не было? — спытала яна, зірнуўшы на свякруху шырокімі, з касымі разрэзамі, вачыма, хоць па твары старой бачыла, што не было.

— Нічога… — адказала свякруха.

Сум зноў балюча здушыў Машына сэрца. Толькі зараз было цяжэй, чым днём у лесе, але гэта быў той-жа пякучы сум з-за трывожных думак пра мужа, ад якога болей двух месяцаў не прыходзіла пісьмаў. Гэты сум толькі часова адышоў у дарозе, калі жанчыны збіраліся ля яе воза i жартавалі.

Маша, расціраючы рукамі пунцовыя намёрзлыя шчокі, падышла да стала. Была яна невысокая, павольная і, відаць, дужая. Шарсцяны світэр шчыльна аблягаў поўныя грудзі i круглыя плечы. Не расчэсаныя яшчэ валасы былі памяты i пераблытаны. За сталом сядзеў сын i чытаў, ён не звяртаў увагі на прыход маткі. Маша наблізілася да яго, пяшчотна пагладзіла любыя белыя валасы. («Зусім, як у Сямёна», — падумала яна). Мікола, не адрываючыся ад кніжкі, нецярпліва матнуў галавою. Ён не любіў, калі маці лашчыла, бо лічыў сябе ледзь не сталым мужчынам. Яму пайшоў дзесяты год.

— Якая кніга, Мікола?

— «Рускі характар».

— Цікавая?

— Угу, — адказаў сын, не ўзнімаючы вачэй ад кніжкі.

Маша зноў пагладзіла яго белую галоўку, затым адышла i села каля процілеглага ўскрайку стала. Свякруха — сухенькая, з худымі вострымі плячыма бабулька— паставіла на стол вячэру, падала ўсім лыжкі i села таксама.

— Кінь кнігу, Мікалай. Бяры лыжку ды вячэрай.

— Не хачу.

— Кінь, кажу, — строга загадала бабуля.

Мікола нічога не адказаў i настойліва працягваў чытаць. Маці i бабуля пачалі вячэраць.

— Што-ж гэта ты такая сумная, нявестачка? Замарнавалася, родная? Хіба жаночая справа дровы вазіць? Гэта i мужчыне не ўсякаму пад сілу… Усё — жанкі… Ох, ліха…

Маша маўчала. Ад ласкавага, спагадлівага слова сэрца сціснулася яшчэ цяжэй. Словы не ішлі, думкі нібы застылі, нібы завалакліся змрокам.

— За Сямёна ты не бойся, — лагодным голасам гаманіла свякруха. — Будзе жывы, Мар’ечка. Вернецца. Я ўжо ведаю. Чаго толькі сябе зводзіць ды ў сухоты ўганяць…

— Не магу я. Так баюся, каб чаго з ім, крый божа, не сталася.