— Заходзь!

Сам сеў за стол і адразу зашамацеў паперамі, павёў сваім чырвоным носам. З ураднікам у Кужалёў, трэба сказаць, склаліся не надта прыязныя адносіны. На думку Кастантага, гэта сям'я паводзіла сябе залішне незалежна і малапачціва.

— Што гэта ў вас з суседам адбылося?

Міхаль зразумеў, чаго яго паклікалі, і паспрабаваў патлумачыць, пачаўшы па парадку. Аднак гаспадар не надта быў настроены слухаць падрабязныя тлумачэнні.

— Так, значыць, да рукапрыкладства справа не дайшла, — перабіў ён Міхаля, і невядома, чаго ў яго тоне было больш — задавальнення ці шкадавання. — Але замахнуцца на чужую ўласнасць — гэта не жарт, гэта бунтам пахне! — Нос урадніка пачырванеў яшчэ больш.

— Якім бунтам? Што вы такое гаворыце, Кастанцін Цярэнцевіч?

— Ты мяне не вучы! — ураднік пырснуў слінаю. — Я рэвалюцыю за вярсту чую!..

Незнаёмае слова «рэвалюцыя» прымусіла Міхаля прымоўкнуць. Крыху ахалоў і Кастанты, перабіраючы пальцамі стужку, на якой вісеў медаль.

— Давядзецца аштрафаваць і яго, і цябе за парушэнне спакойствія.

Міхаль паціснуў плячыма.

— Ты нікуды больш не хадзі! — не паднімаючы ад папер вачэй, сказаў ураднік.

— Ды як так? Ён будзе на мяне плявузгаць, абражаць мяне, крыўдзіць, а я — маўчы? — Міхаль захваляваўся, пабляднеў.— Не, я даб'юся праўды! Быць таго не можа!

— Якой праўды ты яшчэ захацеў?

— Я дамагуся нарэшце, што ён адчэпіцца ад мяне! — Рысы Міхалёвага твару абвастрыліся, у абліччы дабавілася рашучасці.

— Шкада цябе, гаспадар ты ўпраўны, падаткі плаціш…

— Я не ў чым не вінаваты, я буду шукаць правоў. Колькі можна крыўдзіць…

— Іш ты яго! Правоў ён будзе шукаць… Не правоў шукай, а сведкаў, калі на тое пайшло!

— І сведкаў пашукаю.

— Калі так, дык пакінем справу да вясны. Снег растане, і ўсё відаць будзе.

Вяртаўся Міхаль дахаты расстроены, не ў гуморы.

— Так, тато, як мы і думалі, Ясё паскардзіўся.

— От нягоднік! — Кірыла пакруціў галавой, цяжка ўздыхнуў.— Мірна жыць не можа, усё каб сварыцца…

— Кастанты гразіцца аштрафаваць і яго, і нас. Судзіцца давядзецца, не інакш.

Кірыла моўчкі глядзеў на сына.

— Тады і сапраўды сведкі патрэбны!

Судзіцца для прускаўцаў — горш смерці. Марная справа. Праўда, быў выпадак, вёска судзілася з панам Падгурскім. Здарылася гэта пасля паўстання 1863 года. Паўстанне пацярпела паразу, але такія-сякія станоўчыя вынікі яно ўсё ж такі мела. Прыгон на Берасцейшчыне, як і па ўсёй Беларусі, быў скасаваны дарэшты, зменшылася плата за зямлю, сталі дазваляцца гуртавыя выпасы жывёлы ў панскіх лясах і на выганах. ІІрускаўцы таксама дамагліся ад пана права пасвіць скаціну на даволі прасторным лузе, дзе поле апускалася і пераходзіла ў сенажаць, якая далей прымыкала да поймы Лосьны. Сенажаць належала прускаўцам. Была, аднак, адна нязручнасць: вывозіць сена і ганяць кароў даводзілася балоцістым краем сенажаці — праз зямлю пан не пускаў. Жывёлы мясілі балота, грузнучы ў ім па самае вымя. Некаторых прыходзілася нават выцягваць на вяроўках. Прускаўцы вымушаны былі цярпець. Аднойчы — пасля ўжо таго злашчаснага паўстання — яны не вытрымалі і пагналі краем панскага поля. Сярод пастушкоў завадатарам быў Пракоп Пахолак. Падтрымлівалі, вядома, дарослыя. Выбухнуў канфлікт. Пан Караль Падгурскі, выйшаўшы з палаца, крычаў сялянам: «Вы ж лесам маім карыстаецеся і лазою — ніводнай жа капейкі не заплацілі!» «Вашага мы не чапаем…» — адказвалі сяляне. Прыскочыў на брычцы Кастанты. Пан Караль махаў рукамі, намагаючыся даказаць сваё. Угледзеўшы ўрадніка, ён пачаў скардзіцца яму. «У суд на іх, пане Караль! — кіпеў, ажно пеніўся, Кастанты. — Бунтаўшчыкі! Бачыш, чаго захацелі!..» На вочы яму трапіў Кірыла. «І ты тут, Кірыла?» — «А дзе ж мне быць?» — адказаў той. «Але ж бацька твой пакорлівы быў, а ты вона што!» — ужо амаль лямантаваў, не злазячы з брычкі, пачырванелы Кастанты. «Што зробіш, калі іншага выйсця няма». — «А ты хто, што адзін за ўсіх гаворыш, — стараста?» — выскаляўся на яго Кастанты. Прускаўскім старастам тады быў Якаў Галёнка — бацька Масея Касабокага. «А што, калі не стараста, то і слова сказаць нельга?!» — агрызнуўся Кірыла.

За панам сіла. З гэтага часу ўранку і ўвечары панскія парабкі стаялі сцяной і доўгімі кіямі адганялі сялянскіх кароў. Больш таго, пан, палічыўшы сябе пакрыўджаным, падаў, як раіў яму ўраднік, у суд на «прыцясненні з боку сялян». Здарылася гэта, як сведчыць Гродзенскі гістарычны архіў, дзе захаваліся ўсе дакументы, у 1869 годзе. Скаргу памешчыка Караля Падгурскага разглядаў Брэсцкі павятовы суд. З Брэста ў Пруску, зрабіўшы ёй гонар, прыехаў сам міравы пасрэднік Аненкаў. Пасля адмены прыгоннага права былі ўведзены такія пасады — міравы пасрэднік, міравы суддзя. Сялян сабралі перад панскім палацам. На ганку стаялі Аненкаў і пан Караль. Тут жа маячыла мажная постаць урадніка Кастантага. «Вось што, рабята, — пачасаў за вухам Аненкаў,— ваш памешчык калежскі асэсар Падгурскі Караль Станіслававіч абіжан вамі і скардзіцца на вас». Прускаўцы маўчалі. Нарэшце падаў голас Кірыла: «Нам дарога трэба і прагон для скаціны. Колькі можна цярпець паншчыну?!» Міравы пасрэднік Аненкаў аказаўся дзелавым чалавекам, не пазбаўленым пачуцця справядлівасці. Прускаўскія сяляне, за выключэннем старасты Якава Галёнкі, былі аштрафаваны — па адным рублі з кожнага ў карысць мірскога капіталу Ратайчыцкай воласці. Але прагон міравы пасрэднік Аненкаў, дзякуй яму, усё ж такі даў.

Значыць, нейкая праўда на свеце ёсць!

І пачалося ў Лявонкі камянецкае, гарадское, можна сказаць, жыццё. Не лёгкім яно здалося, але затое надта цікавым. Хлопец улёг у вучобу, разам з усімі вучнямі карпеў над задачкамі, пісаў дыктоўкі і практыкаванні, вучыў на памяць вершы і байкі. Займаўся без прымусу, з ахвотай, нават са смакам. Адначасова з ім у вучылішча, у першы клас, паступіў Змітрок Зуб з Бабіч, з якім Лявонка пасябраваў яшчэ ў прускаўскай школе. Перад першым урокам, займаючы парты, Змітрок пабіўся з Яшкам Пацам — пракідкім хлопцам з Вуглян, але потым памірыліся. Нялёгка ім — пачаткоўцам. Настаўнікі пільна правяралі ўчарашнія ўрокі, тлумачылі заданне на заўтра. Старшакласнікі — тыя, хто вучыўся трэці ці чацвёрты год, — адчувалі сябе даволі вольна. У адрозненне ад іх, пачаткоўцы паводзілі сябе нясмела. Лявонку дасталася апошняя парта. Ён трымаўся сціпла, саромеўся прымаць удзел у вучнёўскіх гульнях. Выглядалі вучні па-рознаму. Некаторыя былі апрануты ва ўсё крамнае, у хромавых ботах. Тыя, хто бядней, насілі сваё, прывязнёвае, вытканае на кроснах.

Перад пачаткам урокаў маліліся. Потым пачыналіся заняткі. Вучылішча расчыніла дзверы ў новы, нязнаны свет. Найбольш займалі ўвагу гісторыя і геаграфія.

Гісторыю вёў малады настаўнік Станіслаў Арцёмавіч. Выглядаў ён прыгожа, хоць і з барадой: на галаве стог валасоў колеру спелай пшаніцы, густая барада, вусы, сінія вочы.

На першым уроку, прыязна ўсміхаючыся, ён сказаў:

— Нехта можа падумаць, што не варта вывучаць старажытную гісторыю, бо цяпер іншыя часы, а тых людзей даўно няма ў жывых.

Вучні ўважліва слухалі.

— Не, нам якраз важна ведаць пра сваіх продкаў і іх жыццё. Гісторыя, дзеці, побач з намі. Хіба не глядзіць яна на нас байніцамі Камянецкага стаўпа — вунь, што на беразе Лосьны, на ўзгорку? — Вочы настаўніка загараліся жывымі іскрынкамі, твар святлеў.— Між іншым, — працягваў ён, — у гэтых мясцінах захавалася мова, на якой гаварылі людзі ў часы Кіеўскай Русі. Пасля Кіеўскай Русі было тут Галіцка-Валынскае княства, а затым, з 1366 года, Вялікае княства Літоўскае, утворанае літоўскімі князямі. Вось ля гэтай вежы, — Станіслаў Арцёмавіч глянуў у акно, за якім узвышаўся Камянецкі стоўп, — стаяў Вітаўт, калі збіраўся на Грунвальдскую бітву, а ў Белавежскай пушчы білі і салілі дзічыну, рыхтуючыся ісці на крыжакоў…