Батур лгеннен кейін оны орнын лкен лы Сэнгэ, содан кейін кіші баласы алден басты. алден ытай императорыны жарлыы бойынша осы кезде бас ктеріп ереуілге шыан, здерімен андас Шыыс Монолияны орта шары руларын аямай ырды. Бл ара енді лазыан у далаа айналды. Сйтсе де, жоарды арарым боп сіп келе жатан мал басына жайылым таы таршылы етті. Сонда барып алден Бошты Жоар хандыын ала ірін осып алып, кеейтпек болды. Осы саясатпен ол онтайшы ордасын Іле зеніні жаасына Тувадаы Хемчик зеніні бойына, соынан обда зеніні тменгі саасына кшірді. Бл кезде Жоар хандыына Тибет, Енисей зеніні іріндегі ырыз рулары мен бкіл Алтай тауыны аймаы кірді. Осыншама жерге ожа болан Жоар онтайшысы енді аланы да осып аламын деп жорыа аттанды. Біра ытайды Манчжур (Цин) хандыынан жеіліп ап, аланы ытай алды. Осы жорытан трмастай болып кйреген алден зін-зі бауыздап лтірді. алден зіні стемдігін жргізіп тран кезінде, ба кндесім болмасын деп аайын-туыстарын да аяан жо. Бас ктергенін ртып жіберіп отырды. Осындай ртам деген жаыныны бірі, немересі Сыбан Раптан Турфана ашты. алден аланы осып аламын деп жорыа аттананда, Сыбан Раптан з еліне айтып келіп, Буратал зеніні бойын жайлады. Бірте-бірте ол бкіл Жоар елін зіне баындырды. алден зін-зі лтіргеннен кейін, бір мы алты жз тосан жетінші жылы бкіл Жоар онтайшысы осы Сыбан Раптан болды. Сыбан Раптан ытай еліне кесіні інісі алденнен кем жау болан жо, ытай императорымен сырт байланысы тзу саналанмен, кршілес алаларына шабуылын тотатпады. Ал Сыбан Раптан, баласы алден Церенмен осылып, Халш дуанын тонаудан бастап ытайа арсы соыс ашанда, Джунгоны жаа Цин династиясыны императоры Канси сол жылы Жоар жерін бтіндей брыны здеріні князьдарына айтарып, Сыбан Раптана Ертіс бойынан ана шаын жайылым алсын деп «Фимен» (жарлы) берді. Бл жарлы бойынша Сыбан Раптан ытай бодыханы кілін атыстырып, Жоар еліні рылтайын шаыруа міндетті еді. рылтайдан кейін ытай еліне шабуыл жасай берген Жоар хандыы енді аза жеріне беттеуге тиісті. Сйтіп ытай бодыханы зімен итжыыс тсіп жрген аза халын да матпа болды. Бны істемесе, ытайды алы скерін Сыбан Раптана арсы аттандырып, Жоар ордасын біржолата кл-талан етеміз деп орытты. ытай мен Жоар хандыыны арасында жойын соыс басталатыны ммкін боп аландай еді, біра ытай шекарасындаы Жоар рулары Кансиді аарынан ыып, енді Ілені лдилай тмен кшіп, кбі Алтынемел тсына келіп орналасан. онтайшы Сыбан Раптан Іле зеніні кнгейі, Сарын шаарыны кншыыс тсына зіні ордасын тікті.

Біра, сонау ытай шекарасынан кшіп келген алы Жоар елі бір Ілені бойына сияр ма, рине, сыймайды. алайда оныс кеіту керек… Осы кезде Канси аза тапты. Біра Канси лгенмен, оны алы скері алды. Жоарды ытайа кш-уаты жетпейді, жармасары баяы йреніскен жауы, аза елі. Оларды жз мы атты скеріне азір азаты ттеп берер жайы жо. рине, бл кездегі Жоар скері алден кезіндегі шопар, сойыл стаан жабайы, таы скер емес. скер сапын Европа тртібімен ран, соыс тсілін европаша жргізе алар зебірегі, білте мылтыы бар. Оан Жоар жауын- герлеріні асырлар бойы рыс-соыс тжірибесін, тзімділігін, жанкештілігін оссаыз андай кшке айналады.

Жоар скерін мндай мытылыа жеткізген Сыбан Раптан, оны жауынгер баласы алден Церен мен жалдама ытай скери мамандары еді. Бан швед офицері Иоганн Густав Ренат та аз лес осан жо. Ол Жоар жасаы Бухгольц экспедициясын ртан рыста скемен бекінісіні жанында ола тскен кіші офицер еді. Осы унтер-офицер Сыбан Раптан скерін Европа тртібімен руды, соысты Европа скерлеріні дісімен жргізуді йретті. Ойрат сталарына зебірек йдырды. Жоар елі білмейтін нерлермен таныстырды, тіпті баспахана да ашты. Осындай он олынан нері таман, кп ылымнан хабары бар Ренат пен ытайды жалдама мамандары Жоар скерін соысты жаа тсілдерімен таныстырды. Енді олар Орта Азия, аза жауынгерлеріне жат, жан шыдаспас айбарлы кшке айналды.

Бл тста «лкен Орда» ханы болып, Жнібек ханны кенжесі Ждек рпаы, Туке ханны бйбішесінен туан Болат отыран. Біра, бл бозкпе, ел басын біріктіріп жауа арсы оюды орнына, Орта жзді азулы руларыны таласынан аса алмай жрген шре-шре хан. зі кптен ауру, кп істі немере інісі Смеке атарады. Кіші жзді ханы — Абдолла слтанны баласы білайыр, лы жзді ханы Жолбарыс — білайырмен кесі бір, шешелері блек. Б да расында адірі блендей кшті кісі емес. Орта жзге кіретін алы Найман, Жоар хандыымен іргелес, з алдына жатан бір тайпа ел. Бларды басшылары — Сібір хандарыны рпаына жататын Бкей ханны шбересі Трсыннан туан ккжал брі Бара пен Кшік слтандар.

Бны алдында Тркістанды астана етіп, лкен Орда ханы боп Есімні немересі Жгірден туан Туке отыран.

Туке!

Ол кшейіп келе жатан Жоар хандыыны аза еліне те ауіпті екенін бірден тсінді. Сондытан да Туке Россиямен арым-атынасын жасартып, оан ара сйемек боп, бірнеше рет рекет еткен. Бір мы жеті жз екінші жылы-а скемен бекіністеріне аза елшілерін жіберді. Біра оларды жолай ойраттар стап алып лтірген. Содан он ш жыл кейін Туке арым-атынасымызды жндейік деп, орыс патшасыны арамаындаы Уфа аласына Тайымрын биді бас етіп елшілерін айтадан аттандырды. Біра Уфадан хабар келгенше, кп жылдардан бері сырат Туке бір мы жеті жз он бесінші жылды аяында айтыс болды.

Туке басынан талай айасты ткізді. Тркістан Сайрамды аламын деп алы олмен келген Бхара, оан, Хиуа хандарына ттеп бере алды. сіресе, Туке Жоар нояндарымен кп алысты. Бл айастарында ол немі ырыз елімен бірге болды. ырыз манабы Тиес рашанда Жоара арсы Тукемен бір сапта шыты. аза, ырыз арасында Туке хан мен Тиес манапты блмей, екі халыты достыыны бейнесі етіп, Туке — Тиес деп, осатай атады. Туке хан кезінде ырызды кп-кп ауылы аза ауылдарымен аралас, ндижан маайын, Шу, Шарын зендеріні бойын жайлады.

Сол кездегі азаты алыр билері — аракесек руынан шыан, отыздардан жаа асан аз дауысты азыбек, йсін Тле билер, з Тукені ордасына жиі келіп, ханны ел билеу ісіне арналан ататы ережесі «Жеті жарысыны» жазылуына кмектесті. Сонау Баянауланы жайлаан алы аржаса жататын Алтынторы руынан аты шулы аламанлы Темірали — Бар жырау жиырма бесінде з Тукені ордасына кеп, сарай аыны атанды. Туке хан алпыстан аса беріп дние саланда, бар аза аза ттып, ардатап оны ожа Ахмет Яссауиды мазарыны тбіне ойды.

лкен талас-тартыспен, азаты басты билеріні олдауымен Орта жз таына Есімханны екінші баласы, Жгірді інісі, Сырдаты немересі Керей слтаннан туан айып отырды. Туке ои алмай кеткен орыс кімдеріні слем хатын бл оыды. Сол кні-а ол Уфаа «шпу хатларыызды алып уанып алды» деп жауап айырды. айып немере аасы Тукені стаан жолын дрыс деп тапты. Сол жылы жаз тосанны аяында Тобыл аласындаы Сібір губернаторы Гагаринге Екешлы Бекболат би мен Брілы Байдулет асаалды бас етіп, елші жіберді. Губернатор а патша азама жеткізсін деп арнаулы хат жазылды. Бл хатта орыс елі бізбен мгі-баи тату болса екен, екі ел бірігіп, Жоар онтайшысына арсы шыалы, оан біз жиырма-отыз мы атты скер берер едік деген аза еліні туелсіздігіне зор маызы бар тілектермен бірге аза саудагерлеріні Тобыл аласына келіп сауда жасауына рсат срады.

Бекболат пен Байдулет асаал губернатора: «аза жігіттері орыс алаларына тимейді. Ал тиер болса, олара лім жазасына дейін шара олданылады. Керек десеіздер, ондай адамдарды стап алып, Тобыл аласына жргізуге бармыз», — деген ханны ауызша слемін де жеткізді.

Мндай хат азан мен Уфаа да жолданан. Гагарин айып ханны хатын Петербургке жіберді. Сенат аза ханы мен халыны тінішін шын ыыласпен арсы алды. Бан Бірінші Петр патша да осылды. Тек бірігіп Жоар онтайшысымен соысалы деген айып ханны тілегін абылдамады. «аза жрты бізбен дос елдермен соыс ашпай, тату-ттті тру керек», — деді. Ал айып хан аза халыны туелсіздігі мен жер-суын сатап алу шін, кншыысы мен отстігінен ысып келе жатан жауларына ттеп беруді жолы — Россияны кмегіне сйену екенін есінен шыара алмады. сіресе, мндай шешімге келуге бір мы жеті жз он жетінші жылы Аякз зеніні жаасында ткен рыс себепкер болды. Бл рыса айып пен білайыр бірігіп шыан. Екі жатан отыз мыдай скер атысан. аза олы Сыбан Раптан скеріні осы бір блігіні зінен жеіліп ала жаздаан. Бл рыс Сыбан Раптанны аза скеріні андай кйде екенін білудегі елеулі кш жмсаан алашы барлауы еді.