Вторая книга трилогии «Кочевники» казахского писателя Ильяса Есенберлина. Это — широкое эпическое полотно, воссоздающее историю казахского народа, начиная с XV века и кончая серединой девятнадцатого столетия.
Ілияс Есенберлин
ЖАНТАЛАС
(КШПЕНДІЛЕР — 2)
Пролог
азаты лы даласын кнгей мен кншыыс жаынан алып таадай иіле тсіп, мыдаан шаырыма созылан дние жзіндегі е биік таулар оршап жатыр. Осы а басты ажайып шы, здар аза жеріні стінен тетін ескек желге, азынаан дауыл-борана ана тосауыл емес, бл таулар кшкен елге де, басыншы жауды алы олына да асу бермес берік амал. Тек бір жерінде ана бл аламат иялар, шккен нардай, даланы бауырына кіре, жатаан тартан. Осы тстан Азия мен Европаны тйіскен алабына арай, жаратылысты зі жаратан долы срапылымен бірге, араларына жздеген жылдар салып фангфур лы хандарыны, тилланы, Шыысты мырсадай жынаан осындары тгілген. Бл анды жорытар е алдымен осы арада лмисатан бері егін егіп, мал баып, ала салып, бейбіт жатан елдерді таландады. Одан тіп азаты кшпенді байта даласын ызыл ана бояп, лек-легімен кнбатыса арай лап ойды. Блар басып ткен жерде тек кіренген ел, кйзелген дала, кйреген ала ана алды.
Бл жолы шайас та — соны бірі еді.
Жоар апасыны етегіндегі Сойан сайда ытай мен аза скеріні алысанына міне бір жеті болан. Бойлауы жылы секілді бой бермей, екі жа бірдей арандаанда, талай анды ауыз брілер пшпаынан ілінді. Жрегіні тгі бар талай батырлар айы ара алдаспандардан аза тапты. Талай албырт жас мір сабаынан зілген глдей семді. Біра кісі анын толарсатан кешіп жрсе де селт етпейтін олбасшылар майдана жртты тпеп айдай берді. Сегізінші кні жасыл жібек шатырын ыры ла ктертіп, майдан шебіне ытай бодыханы Канси келді. скер басшыларын шаырып алып:
— рыс алай жріп жатыр? — деп сраан.
йел дес, у тамырдай атып-семіп алан, ксе ара скер басы иіле тжім етіп, жауап берді.
— Алдияр тасыр, лі итжыыс тсіп жатырмыз. Екі жа бірдей ырында. Бізді шыынымыз кптеу.
скер басы зек жаран шындыын айтан. Бодыхан шаршы топты алдында з скер басын мата сйледі.
— Аыма, — деді ол, — ш асыр бойы алысып Тан династиясы жее алмаан бл тайпаны сен жеем деп ойлап па еді?
— Алдияр тасыр, соыс деп бйыран зііз ой.
— Соыс дегенде мен саан осылай соыс деп пе едім? Бйтіп сен олара тізе крсетіп, бетін айтара алмайсы. Одан да зі былай тр да, кнде шабуылдап мазады ала берген ойрат тайпасын жап. Екі жрт бірін-бірі ала алмай, бден лсіреп, енді тентіреп кетуге айналанда, сен бір бйірден шыа кел де, екеуін екі бктей салып, бос алан жерін басып ал…
— Алдияр, — деді анау басын брынысынан да тмен иіп, — алжыраан ойратты олжалау иын болмас. Ал аза жртын олай ртып, жерін оп-оай басып ала аламыз ба? Ар жаында бізден кші басым Луссия кршісі бар ой. Ол бізге аза даласын кпе-крнеу талатып оя ма?
— Луссия шін са болма. аза жері гізді талысындай мол, брімізге де жетеді. Біз Ертісті жоары тсымен Жетісу, Тркістан улиетін, Шыыс Тркістанды тегіс баурымыза басамыз… ысасы, Ккше теізді отстік жаасына дейін біздікі, солтстік жаасы Луссиянікі болуы керек-ті.
— Сонда аза елі айда алады?
— Ккше теізді тбінде! Жоар тайпасын алай ртса, аза жртын да сондай етіп ртасы!
— п, тасыр.
Бірінші блім
І
аза елі бл кезде ккпара тартуа дайындалан серке трізді еді. Жан-жаынан анталаан ай жауыны таымында кетеді? лде зара ырылысан хан, слтандар анын соралатып, біреуі — аяын, біреуі — олын, біреуі — басын анжыаларына байлап кете ме, кім білсін?
Ел басына тнгелі келе жатан мндай ауыр кезеді дрыс ып, тере болжап, болаша тарихы мен тадырыны трт жаынан бірдей соалы тран срапылдан халын тарар кімі бар?
Мндай жанталаста халы алдыы шепке е алдыменен зіні тжірибесін, аыл-парасатын, табандылыын салуа тиісті. йткені аза елін ккпар етіп ала ашуа дайындалып жатан е бірінші асы оан айын еді.
Шыысхан ран монол хандыыны мыры екі жз жыла жетпеді. Бір кездегі лы кшпелі мемлекет — арарым ордасы былайды тсында Пекинге кшісімен-а монол хандыы делінуден алды. былайдан кейінгі ытай бодыхандары енді здерін Шыыс мрагерлері санап, монолды атамекен кне онысы тгіл, «Бар лемді тітіретуші» жирен саалды ханны жаулап алан жерлерін де бауырларына басысы келді. Блар енді бір кезде лы ытай империясын Шыысханны кшпен жаулап аланын, оны кп шаарларын тып-типыл етіп иратып, егістік даласын мала жайылым еткісі келгенін мытты. Ал монол жеріндегі лы арарым хандыы да блшектене бастады. зара ырыс, жанжал бір жаынан, кнгей рдісінде пайда болан манчжур хандарыны за жылы рыстары екінші жаынан берекесін алып, бларды брыныдай іргелі ел болып отыруына ммкіндік бермеді. Оны стіне негізгі ксібі мал бау болан, р аулы р блек онан монол шонжарларына ыс — ыстау, жаз — жайлау жетпей, елге оныс, мала ріс тапшылыы таы бір пле болды. сіресе батыс монол тайпалары — Чорас, Ойрат, Торауыт, Тлеуіт рулары ытай бодыхандарыны тегеурініне шыдай алмай атамекен оныстарын тастап, жер іздеп босып кеткен. Бір блегі Сібір жеріне, аланы Ертіс бойына, Тарбаатай тауына арай ойысты. алма аталан бір блегі жер іздеп, кше-кше тіпті Еділді тменгі саасына тіп кетіп, Айдархан (Астрахань) маайында кшпелі айма боп трып алды. Батыса арай ыысан бл елдерді ытай бодыхандары Сібірге, аза жеріне жне Орта Азияа зіні ыпалын жргізудегі алдыы шебі деп санады. Ал бл злымды саясата кнгісі келмей, здеріне арсы шыан кей онтайшыларды ауыл-аймаымен, бала-шаасына дейін алдырмай ырып тастап отырды. Енді ытай зардабынан орыан жрт ойысып кеп, Тарбаатай тауын, Іле зеніні саасын, Жайсан (Зайсан) кліні ірін мекендеді.
Осы арада олар аман алан руларын жинап кшпелі мемлекет — Жоар хандыын ран. Бір мы алты жз отыз тртінші жылы бл хандыты онтайшысы боп Хара-Хла батырды баласы Батур сайланан. Бл онтайшыны маына енді Енисей, Ертіс зендеріні жаасын жайлаан монолды баса да са рулары жинала бастады. стіп Жоар хандыы лкен кшке айналан. Ол зіні ордасын Зайсан кліні жаасына кшірген. Дл асында пайда бола алан кшпелі жауынгер мемлекетке ытай саясатшылары енді обалжи арады…
Батур онтайшы зі лгенше орыс патшаларымен тату бола отырып, Жоар хандыын кшейтуді арман етті. Батур негізгі саясатын ытай бодыхандарыны аылымен Отстік Сібір мен аза жерін алуа рды. Алдымен ол Туекел ханмен, соынан Есім ханмен сан айасты, біра дегеніне жете алмады.