Бара атына арай жгірді. не-міне дегенше тыныш тнді ркіте оятып, жазы даланы дбірлете кншыыса арай шаба жнелді. Ашу ысаны сонша, ат дбірінен ауыл оянып, Нрбикені ылмысы ашылып алар деп ойлаан да жо.

Біра бл ылмысты білайыр онсыз да біледі. Сай жаасындаы алы талды жападан-жалыз баанадан бері аралап жрген клеке — бл білайыр хан еді. тте, дние-ай, Бараты ол тек атына мінген кезде ана кріп алды.

Сол кні ол крер тады кзімен атызып шыты. Тек таерте ана нкерлеріне е жасы кретін тоалы Нрбикені бар жасауымен Сыр бойындаы кесі ойсан байды аулына апарып салуды бйырды. Нкерлері де, Нрбике де «неге?» деп сраан жо.

Сскеден ауа, Нрбикені кші зап, жаа ктерілген саыммен араласа, ккжиекте блдыр тартып кеткен кезде ана ол йден шыты. Кетіп бара жат- ан кшті сыртынан за арап трды. лден уаытта барып, жрегіні бір нзік ылы зіліп кеткендей, инала крсінді. «Асыпа, Бара слтан, кнім туса сені з олымнан бауыздармын» деді тістене кбірлеп.

Осы мезетте кншыыс жатан йындата шапан салт аттылар крінді. Блар Тайман батырды жігіттері еді. Кп замай олар аттарын ауыл сыртындаы кермеге байлап, бері арай жрді.

Тайман батыр згелерден блініп кеп, білайыра слем берді.

— Жолы болды ма, батырым? — деді хан.

Тайман батыр тмен арады.

— Сті тспеді, хан ием.

— алайша?

— Біз Церен-Доржиды тобына жеткен кезде, Бара слтан сіз айтандай, оларды арасында жо екен. Аттылы жаумен белес арасында кездесуді ауіп кріп, ара крсетпей анды жартаса дейін еріп отырды. анды жартаса жеткен кезде олар аттарынан тсті. Кліктерін ота ойып, бастарына оржындарын жастанып, кздері йыа кетті-ау деген кезде, біз де тидік. йылы-ояу сасалатаан жігіттерін бірден сойыла жыты. Біра Церен-Доржи атына мініп лгіріп алды. Талаы тскір бден рыса йренген бе, бізді дбіріміз шыысыменен арырай кісінеп иесіне жетіп келді. Ат стідегі Церен-Доржи осал жау болмай шыты. Маына таяан екі-ш жігітімді айбалтасымен рып латты. Тн араы боп, зім оан дл кездесе алмадым. Енді олыма тсті бе деп, бес-алты жігітіммен оршай бергенімде, Бараты «Аруа! Аруа!» деген айбарлы даусы естілді. Жігіттерім тым-тыраай аша жнелді.

— зі ше?

— зім де шегінуге мжбр болдым. Баратан орыпаанмен де, тре тымы ой, арсы сойыл ктеруді жн таппадым. зге ауым алай креді, ол лі ашы жау болып шыан жо ой?

— Дрыс еткенсі: арды басын ар алар, ханны басын хан алар, арашаны тре тымына сойыл соуы лайыты емес.

— зім де солай болжадым.

білайыр бдан рі азбаламады.

— герген ліктеріді крмедім. Сойыла жыыландары айда?

— Крші ауылда.

— Жн еткенсі. Орда маайы онсыз да ара тнек.

білайыр теріс брылып, ауыл сыртындаы белеске арай жре берді. Соынан нкерлері емес, асыр алатын, хан жалыз жргенде жанына кісі жолатпайтын, кшігінен асыраан асыр андас ара ылшы, тайшадай арлан тбеті ерді.

Баса сз айтпай, зерлі шапанын иыына бос салып жалыз кетіп бара жат- ан білайырды соынан Тайман тнере арап трды да, жанына келген серіктеріне:

— аза болан жігіттерді йлеріне хабар берідер, — деп бйырды да, Бгенбай батыра арнап тігілген йге арай беттеді.

Аыза желге мадайын сйгізе білайыр хан жападан-жалыз келе жатыр. Кзі алыстаы ккжиекте. Жан дниесі астан-кестен болып, ара торы жзіне ыза теуіп, срланып кеткен. Церен-Доржиды лтіріп, оны Бараа жаба алмааны жанына атты батып келеді. Брыныдай емес, Барапен екеуіні арасындаы болмашы кпір біржолата лаан. алден Церен де бан деген аыры сеніммен енді мгі оштасады. Жоар онтайшысы білайыр ханды ртпай, Кіші жз жеріне шабуылын тотатпайды. Бны брін білайыр ап-аны сезінді. Аыл-ойын жайлаан срапыл ашу, шпенділік тла бойын рттей кйдіріп кетіп барады. сіресе, Нрбикеге ызалы. Кеше Баратар кеткеннен кейін, кеес рып отыранда ауызы блмеде шолпыны сылдыры шыандай болып еді. Енді міне… сол ауыз йде жрген Нрбике екен. Оны не айтанын з лаымен естімесе де, Бараты асыа жріп кетуінен брі де белгілі болды. Нрбике слтана шаын ана жайып оймаан, жбайыны пиясын да ашан. андай опасыз!

Енді оны бір ст кініш биледі. Тнде ашу ысып тран шата хан бес лыты тоалын жендеттеріне лтіртпек те болан, біра анды жолдан бас тартып еді. Он жыл бойы балдан ттті лззат сыйлаан ылыты йелін з олынан лтіруге имаан. Опасыздыы шін мгі тала етіп, еліне айтуа бйры берген. Сол кілшектігіні зардабынан енді, міне «ап!» «ап!» деп тістене а рады.

Жо, білайыр кілшек жан емес. Кіші жзді таына отыран жиырма жылды ішінде досына да, асына да кілшектік істеп крген жо. Мны тамырында да лы бабасы Шыыс ханны аны бар-ды. Рас, білайыр Жнібек рпаыны кіші тармаына жатады.

Жнібекті тоыз баласыны ішінде бір анадан сна пен Ждік туан. Ждікті балалары жеті атасынан хан болып келген. Ал снатан тараан Блаай яннан оны баласы Айшуа, Айшуатан туан Нырыш, Нырышты баласы з кесі Аджаа (Абдоллаа) дейін, бірде-бір хан болып крген жо. Ба пен дарын жеті атадан кейін бір онады деген азата ауесет бар, ммкін содан болар, Жнібекті жетінші буыны зі хан болды. Онда да тек Кіші жзге ана. Рас, лкен Ордадан б да дметкен. тте не керек, ба кндес туыстары масатына жеткізбеді. Ал Кіші жз жеке отау тігіп, білайырды зіне хан сайласа, о да сонау Їш жзді ара шаыраы — лкен Орда хандыы болжырап нашарлап кеткенні нтижесі! Ал ел басына кн туып, Жоарды алы скері аптаанда, аза жртын біріктіріп жауына арсы труды басарса, онысы зіні ерлігіні, крегендігіні арасы. білайырды бл асиеттері жрт алдында абыройын асырды, кейде исі аза еліні ксемі дрежесіне дейін ктерді. Орта жзді кейбір ру басшысы, Жнібек секілді батыры бны соынан ерді, арындасын алып, жекжат болды. Соларды демеуімен білайыр зін кейде бар азаты жотаушысы ретінде сезінді. рине, кпшілікті ккейкесті арманы — тынышты. білайыр халыты сол тілегін пайдалана білді. лы Россияа бізді арамаыыза алыыз деп е бірінші боп хат жазды. зге хандардан грі білайыр ытай, Жоар бодыхандарыны аза елін млдем ртуа бел байлаанын жасы тсінді. білайырды ылыы лгі боп, Смеке хан да орыс патшалыыны ол астына кіруді талап етті.

Ал жоар дауылыны арыны сл басылып, аза елі кей жерде олара ттеп беріп, крі Смекені орнына Орта жзде білммбет, Абылай, Бара, азыбек секілді ел басара алатын адамдар шыа бастап еді, ел билеп отыран «игі жасылар» екі блінуге айналды. Россия патшалыыны олтыына кіріп алып, білайыр брімізге стем болмашы деп орыандар да табылды. Олар енді білайырды саясатын теріс кріп, кешегі жауы жоарлытармен келісімге келуге де бар екенін жасырмады. Соны бірі Бара слтан, Ал білммбет пен Абылай…

білайыр беті ауан жаа жріп келеді. Тек лаын айшылап ара ылшы крі тбеті ана соынан алмайды. Расымен білммбет, Абылай, Бара жоарларды жалан длелдеріне сеніп, кешегі тгілген аайын-туысты анын кешпек пе? Жоарларды айтуы бойынша, азатарды жерін, малын тартып алу шін таламаан крінеді. ытай бодыхандары апата шыратып жатан кезінде, Жоар елін аза батырлары немі шауып, бден зыырдандарына жеткен-мыс. «Атабан шбырындыда» Жоарларды аза еліне істеген иянаты, крі-жасына арамай ырып, ен даласын ана бояаны соны ызасы-мыс. Айыпты аза елінен алан кегі-мыс. Расында солай ма еді? Жо, бекер сз! Ол кездерде ытай мен Жоар арасы андай болса, аза пен жоар, ытай мен аза арасы да сондай еді ой. Быыан, сіп келе жатан малына жайылым іздеген жоарлар бос жатпаан-ды. Ертістен бері арай, таудан лаан орым талай рет жки аптаан. Бкіл тарихында аза жауынгерлері Жоарды жерін тартып аламын деп, Ертістен асып соыс ашан емес. Рас, зі келген жаумен сан айасан, рашан да жеіп, кейін шегіндіріп отыран. Осыны брін білммбет, Абылай, Баратар білмей ме? Білсе керек-ті. Онда жоарлытармен алай бітімге келіп, олтытаса алма? лде айла ма? Мені орыс патшалыыны ол астына кіріп кшейіп кеткенімнен ауіптеніп, біз Жоар жаындамыз деп, маан халыты арсы ойма па? Олай болса здері де орыс патшалыына баынуа бармыз деп, менімен жарысып неге бірнеше рет уде берді? Бл андай ойын? рине, Бараты стаан жолы ежелден баса. Ал сонда Орта жзді ханы мен баса слтандарынікі не? Жоар мен орысты тірік бірін апа, бірін жезде еткен боп, здеріне дрыс аратып, аза еліне тек з бастарыны стемдігін жргізбек пе? рине, содан барып жрт Орта жз слтандары бізді жоымызды жотайды екен деп рі арай ауып бара жатаны ха. Ал Бара секілді слтандары мені тіпті орыс патшалыына ел-жртын сатан адам ып крсетпек. Тбі елімізді де, келешек рпатарды да кзі жетер, бгінгі рекетімді атар; бізге алан жалыз жол — ол Россияны ол астына ену. Бгін кшті болып крінгенмен, бар тірлігі р мал сіру, зінен лсіз елді шабу болан Жоар тайпасы да кні ерте не ытайа, не Россияа баынады. Кні ерте бізге туан кн олара да туады. йткені, лы мемлекетке лайы айнар блаы, кзі тайыз. нері, білімі, шыарып жатан орасыны, темірі, егіп жатан егіні, сіп жатан бау-башасы, салынып жатан аласы, бекінісі жо ел за мір срген емес. Бір атты боранда бар малынан айрылып алатын, еліні шетіне жау келсе р сойылы мен отты жрегін ала шабатын біз секілді ел жан-жаынан алы жау аптап транда, з алдына жеке жрт болып тру айда?! Тра алмайды. Осыны неге тсінбейді олар? Жо, біз айтсек те Россия мемлекетіні олтыыны астына кіруіміз керек. Бл аза еліне бірден-бір келешегі бар жол.