білайыр сл кідіріп трып алды. Оны срылт кзі тнжырап кетті. «Мені Ор аласын салдырмасы» деп айыптайды. Ор аласын салдырсам, аза елін Россияа баындыру шін салдырам. Оны жасырып отырмын ба? Егер сзіме кнбесе, айтанымды кшпен істетем. Кшпен баындырам! з халыма зім осылай зорлы крсетуім, біле білсе сол халыты зі шін емес пе? Бгінгі ісіме, ерте болаша рпа алыс айтады! Ал осы арманым шін, жолымда кім арсы трса аяымны астына сап таптаймын! Сол шін маан аза жеріне салынар Ор бекінісі керек! Ол бекіністе мздай ару-жараты, аузы ткті кп солдат болуа тиісті! рине, астарым «осыны брін білайыр з басы шін істейді, орыс патшасыны кшімен брімізге хан болысы келеді!» дейді. Сздерінде шынды бар, рас мен орыс патшасына сйенген хан болым келеді. Кшті хан болым келеді. Бір жаынан, надан ел-жртым, сені амыды ойлайтын хан болым келеді. Халым, саан адал екенімді кешегі ырын рыстарда крген жосы ба? з басымны амын ойлап ай жерде бып аланым бар? Алдаы уаыттарда да бып алмаспын! Оан ар-ятым ку!

білайыр кілт тотады. Кптен бері жрек тбінде жатан бір ауыр ой кеудесіне кенет шаншудай адала алды. «Ал егер мені мітім аталмаса ше? Сонау салыналы жатан Ор аласы, Бара слтан айтандай, зіміз лайтын ора айналса, ел-жрта не деймін? Жо, олай болуы ммкін емес, егер а патша мені тек халымны мкір-нкірі етіп пайдаланба болса, онда… Онда… Мен де алысып лем! Осылай етуді р з басым ана емес, мына райсысы р тайпа елді басаруа жарап алан л-ыздарыма да сиет етіп тапсырып кетем!

… білайыр ханды баалай білмеген кейбір орыс пен аза тарихшылары оны ара басыны амы шін жртын сатан, ба кндес жауларын табаныны астына саламын деп аза елін Россия патшалыына баындыру саясатын олдаан дейді. Сол бір илы кезеде білайырды тпкі ойы солай-а делік… Біра болаша тарих, стаан жолыны дрыс екенін айындады. аза еліні Россияа баынуыны ажеттігі білайырды з басыны амынан крі, леуметтік асиетін жоары сатыа ойды. білайыр стаан саясаты шін еш уаытта крестен бып алан емес. Оан ку ан майданда немі алы шепте болуы, ауіп-атерді кезедерде з басын орап тыылып алмауы. стаан жолы шін з басы тгіл, туан балаларыны ешайсысын аямай кезек-кезек аманат ретінде патша ол астына беруі. Демек, бны брі Россияны ол астына кіру керек екеніне оны шын жрегімен берілгендігін крсетеді.

білайыр анша атыгез боланмен балаларыны орыс аласына аманат боп барып, тлім-трбие, нер-білім алуын уаттаан. рине орыс трелеріні арасында ол зіне деген астарыны да кп екенін білді. Олар йел патшаа бны екі жзді деп хат та жазды. Келешек лкен масаты шін бл оан да шыдап баан.

білайырды трт зады, ш засыз йелінен он бестен астам л, ызы болан. Ханны кзі тірісінде бйбішесі Бопайдан туан Нралы, Ералы, діл, Айшуа, ожахмет жне алма йелінен туан Шыыс, аратай слтандар зіменен зегілес жауа шауып, Орда ісіне кіріскен. білайыр бларын орыс бекіністеріне аманат етіп алдыру былай трсын, оларды е ауіпті жорытар- а, тартыс-таластара жіберіп отыран. Ханны сайды тасындай, кіле «сен тр, мен атайын» осы жеті лы кп жадайда зіне сйеніш, серік болан…

білайыр за жрді. Ол ауылдан жептуір алыстап кеткенін ааран жо. Оны ойы енді бастаан істеріні аншалыты иындыа тсетініне ауды.

Ханны Россия патшасы Анна Иоанновнаа жазан хаты бойынша Тевкелев бір мы жеті жз отыз бірінші жылы Кіші жз Ордасына келген шаында андай иындыа шырамады? Жыл ткенде еліне зер айтан жо па? білайырды Россия патшасына басшыларымен тегіс аылдаспай, бкіл халы атынан хат жазанын соынан білген Кіші жз бен Орта жзді шонжарлары не істемеді! Тевкелевті еліне айтартпай андай орлы крсетпеді! «Бл аза жеріне тышылыпен келген, бізді кшімізді біліп алып келесі жылы соыс ашпа» деп, оны лтірмек те болан. Дл осы кезде башрт батырлары Торай бойындаы аза ауылдарыны малын шауып, лі Россияа баынуды байыбына жете тсінбеген халыты наразылыын брынысынан да ршіте тсті. рине, Быбай батыр мен оны кйеу баласы Есет батыр кіріспегенде, о жолы Тевкелев те, оан еріп келген адамдарды бірде-бірі тірі айтпаан болар еді. Рас, осы жолы Россиямен жаындасу жнінде кп іс істелді. Бхара мен Хиуа хандарына укілдер жіберілді. араалпа еліні ханы айыппен сз жргізіліп, оны Россия ол астына кіргісі келетіні аныталды. білайыр менімен аылдаспай атын патшаа хат жазды деп кпелеп алан Орта жзді ханы Смеке де хат жолдап, Тевкелевпен кездеспек болды. Біра Ара жеріне арай осы кезде Жоар онтайшысы скеріні бет алан аупімен байланысты бл кездесу болмай алды. Демек, з басына тнген ажала арамай Тевкелев бл жолы да аза елі мен Россияны жаындастыру жолында кп шаруа істеп кетті. Ол білайыр, білммбет, Смеке, Абылай, лы жзді ханы Жолбарыс пен араалпа билеушісі айыпты Россия ол астына кіруге бар екенін біліп айтты.

Ал азір алай болма? Тевкелев андай ауіп, андай жасылы, андай жаманды келе жатыр? Мырза не тілемек? Тілегін мен орындай аламын ба?

Кенет ол селк ете алды. Хан ордасына таяу тігілген араша тлегіт аулынан «ой, бауырымдап!» бері арай шапан ері, йелі аралас бір топ адамды крді. Шбалаы топ дл хан тран белесті бетке алып келеді. Бл сойыла жыылан Тайман жігіттеріні туыстары екенін білайыр жаа ана ты. Сйткенше болан жо «ой, бауырымдаан!» аралы топ хан жанынан те берді. Тек белес стіндегі білайырды кріп екі-шеуі бері брылды. Алдыысы крте йел екен, астындаы шыр биесіні тізгінін бос оя беріп, екі олымен шашын жлып, бетін тырнап, ойбайлап келеді.

йел білайырды тсына таяй беріп, ос олымен биесіні тізгініне жабысты. Бие тотамаанмен, шабысын сл бседетті.

— Жалызымнан айрылдым, арашыымнан айрылдым, — деді ол у даланы басына ктере арлыан смды бір айылы айаймен. — Алтын кнім батты, ара жыланы шаты! Жалызымды ажала айдаан сенсі, білайыр хан! дай сені де жылатсын! Бала-шааны ызыын крме! Кріде кір, кріде кіргір тас бауыр хан!

Ашу ысан хан алш-алш етті. Баласы лсе — ел басына туан кйзелісте кімні баласы лмей жатыр! Бгін бны жалызы лсе, ерте мені он лым бірдей анды айаста аза таппасына кім кепіл!

білайыр жалызынан айрылан сорлы ананы тотатар жылы сз таба алмады.

— Тарт тіліді, ей сорлы! — деді ол аырып. — Бала лсе жалыз сені бала ліп пе!..

— Тартпаймын тілімді! — деді айыдан налыан бейба ана. — анішер, ара жз! Адыра ал! Сен! Сен лтірді мені баламды! айтарып бер ойбай, айтарып бер, атаа нлет, анішер!

Туалы мндай сз естімеген хан ашудан брынысынан да бетер жарылып кете жаздады. Ол дл осы стте жалыз баласынан айрылан мынау сорлы ананы аылынан адасып кеткенін де аармай алды. Екі лаын асырша тігіп, шола йрыын бладатып, иесінен бйры ктіп тран ара ылшы арланына:

— Айт! — деуге ана шамасы келді.

анды кз айбарлы ара тбет алымынан ала тспек боп, екі орып жанына жетті де, келіп алан салт атты йелге арсы атылды. Сол мезетте йелді соынан тепедеп жеткен кре байталды апсаай ара жігіт олындаы рыын итке арай ос олдап сілтеді. айы ры шекесінен тиген жолбарыс денелі ит бір-а рет ысылай ша етті де, кісі бойындай ктерілген алпынан ара жерге грс етіп лап тсті.

— Сорлы, сорлы-ай, ханда не шаруа бар еді! — деді ол, йелді шылбырына жабысып, — сені бала лді не, сені зі лді не, оан брі бір емес пе!