— И, хан Абылай, мы жасаса да лім рашанда ерте.

— Солай екен! — Абылай ауыр крсінді. Сосын зін зі кекеткендей езу тартты. — лгелі жатып, лім уестей, неге осыншама асап кеттім. Мені айтайын дегенім баса еді. — Ол енді сл шира сйлей бастады, — Хиуа ттынынан зімді алып шыан Ораз лдан бастап мен дниеде аз адамны анын тккен жопын. Майданда да з олыммен сан ер жрек, албырт жасты ат жалын штырдым… Жазыы бар, жазыы жо, талай адамны аны мойнымда… мір бойы, аза трізді азантай ел асыр тектес келсе, сол жн деп ойладым. йткені ол з тіршілігі шін алыса да, жлыса да біледі. аза елі де сол асыр трізді з тадыры шін кресе алса ана, тірі алады деп ам… Заман тек зін де, басаны да аяуды білмейтін кштіні заманы… Мен елімді соан баулыдым. зімдей болуын ккседім. Біра мным, міне, лер алдында ана тсіндім, дрыс емес екен… Ел болып жер бетінде алуды баса да жолы бар сияты… — Ол таы шаршай сйледі. Кенет таы басын сл ктерді, — зі кріп отырсы, маан енді бны бріні атысы жо… Тек енді сен маан мынаны айтшы, осы мені дай алдында кнм кп пе? О дниеге баранда мкір-нкір «сен кнкарсы» деп грзісімен рып жрмей ме, осы сраыма жауап берші, жаным тынышталсын.

Елу жылдан астам майдандас болып жріп, бір рет те Абылайды ажалдан аймыанын крмеген Бар жырау, оны о дниеге баранда мкір-нкір грзісінен орыанына та алды. йтсе де ол Абылайды лер алдында сонау зі тккен кп аннан шошып жатанын ты… Бар жырау жауап беріп лгірген жо. Абылай аыры рет ышынып демін алды да, кзін мгі жмды.

Бар жырау за уаыт лпытастай шошиып отырып алды. Бір мезетте йыдан оянандай, алдында жатан Абылайды ан-слсіз ссты бетіне а- рады.

Ол енді аырын кбірлеп сйлеп кетті.

Аза кнде ан жылап

айыдан ара блт трар.

урай кенет жас ра

А айы стте морт сынар.

Ажал, сенде жан болса

Тілімді удай салар ем,

Бетіді етіп ан-жоса.

Тотатар сз табар ем!

Жеілді Бар сз таппай,

м бітеді кмейін.

Кешір, ханым Абылай,

ара таса не дейін?

Білсе де стіп терін,

Дние саан болды тар.

Жалыз тубе етерім:

Артыда алан аты бар.

Бар созыла тра келіп Абылайды бетін жапты. Сосын аяын ілбіп басып сырта шыты.

— Уа, халайы, — деді дауыстап. — Шаыраы лап жерге тсті, хан Абылай дние салды!

ш жз аза ттып Абылайды ожа Ахмет Яссауиді мешітіне жерлегеннен кейін, Бар жырау Сарыараа айтты. Халымен тадыры бір арт аын артына брылып арай-арай, терістікке зай берді…

* * *

И, аза даласына Россияны келуі, айта оралмас тарихты ктемді желісін жылдамдата тсті. Бл кезде хан, слтандарды, ру басы батыр, билерді кешегі олындаы алмас ылышы, басыбайлы лы — «импрам» — ара бара, енді зіні кшін аны сезініп, аза деген айбарлы жрта айналан. лы орыс халымен бірігіп, бл жрт зін анаушы тапа, феодалды оамыны стемдігін жргізетін укілдері хан, слтан, бай-манаптара, оларды ораны Россия патшаларыны отаршылы саясатына арсы крес жолына шыа бастаан. Сана-сезімі ояна тскен, кешегі кшпелі ел, здерін таы да алмас ылыш етіп олдарына стап, тіп кеткен хандар заманын айта орнатпа болан Абылай рпатарыны жанталастарын да, анды рекеттерін де а тскен. Мраттарына жету шін енді олар бл жолдан баса, жаа жол іздеуге кіріскен.