йге Баты-ожа узір кірді.

— Хан ием, Оспан-ожа жзіараны алып келдік.

білайыр сл ойланып алды. «Жзіара! Оны жзіні ара екенін бл айдан біледі? Хан солай араан со, бл да солай арап тр ой… йтсе де осы мені шешімім дрыс па? Ттыннан абайсызда айрылып аланы шін кешегі серігіме бгін мндай ары тауым жн бе? Опасыз дние! Опасыз адам баласы! олыда кші болса сені ардатайды, мадатайды. Кші кетсінші… Бгін ханым десе, ерте харам дейді… Біра бан кпелеуге болмайды. Адам баласы осылай жаратылан, осылай леді» білайыр басын иді.

— Кіргізідер.

йге екі адам екі жаынан олтытап Оспан-ожаны алып кірді. Дйекші брын да шыр бітпеген ары болатын. Сол себептен кейде оны жрт Инелік деп атайтын. Он жылдан бері тарамыс денелі Инелікке хан кзі анша йренгенмен, мына алдында тран селеуіттен шошып кетті. И, бл адам емес, адамны селеуіті еді. Арса-арса сйегіне р терісі жабысан, кзін біреу ойып аландай шірейіп кеткен. ды тбінде жылтыраан су трізді, сонау кз тбіндегі тереде бірдеме жылтырайды. Екі рты за аурудан айтыс болан адамны ртындай ушиып біткен. Жаы жаына тиіп жатыр… Тозыы жетіп, брісе алан крі беті тиіп кетсе жыртылалы тр. Ал бдан кп жыл брын… жо, жо. білайыр хан ткен кндерде зіне жасылы істеген адамдарды ызметін есіне тсіргісі келмейді. р нрсе з кезінде. ткенні брін есіе тсіре берсе… бгінгіге не алады? Кеше жасылы істесе, бгін жамандыа барып отыр. р іс зіні мезгілінде деп баалануы керек. ткен жасылыпен азіргі жамандыты жапсам хан бола алар ма едім? И, он жеті жасар білайыр Орда-Базарда ханды рып отыран Жмадкті олында тлім-трбие алып, скер басаруды, ел билеуді йренді ой. Он алты жаса келгенде сол кездегі бкіл Дшті ыпша руларын басарып, Жмадк ханны о олы болан, Маыт руынан шыан ататы Едіге батырды баласы, Аса Темір рпатарына бйідей тиген азы биді лтірді. рине оны бл жалыз зі лтірген жо, азыа арсы мірлер мен слтандарды жинап, солармен бірге бауыздады. Жмадк ханны аарынан орып соынан ерген Дшті ыпшаты біраз скерімен зіні туан шаары Тараа ашты. Артынан жетпіс мы скермен уып шыан Жмадк ханмен ан майданда бетпе-бет кездесіп, оны басын алды. Содан бері білайыр зіне жасылы істеген, талай иын-ыстау атерлі ткелдерден алып шыан, біра артынан сл млт басан талай серіктерін оп-оай су тбіне жіберді емес пе? Осындай анйлы болмаса, хан таында отыра алмайсы. згеге аяушылы еткен лыбек не болды? Аырында з баласыны олынан ажал тапты. Жо, алтын таа ие болы келсе, жолыды кесіп терін білсе, туан бала болса да аяма. Айдаладаы бір дйекші сз бе екен? Алтын та пен аяушылыты бірі бар жерде, екіншісі мір сре алмайды.

Оспан-ожаны бір жасылыы мытылан тарих. «Ал, азір сені білетіні оны жаа тарихы — істеген астыы. Жасылыы шін дер кезінде сен де оан жасы араансы, ал жамандыы шін сен енді оан жаман арауа тиістісі! Бл мір заы!»

зімен-зі болып кеткен ханны ойын кенет Оспан-ожа бліп жіберді.

— Хан ием, — деді ол тншыа ырылдай сйлеп, — егер сен азір мені босатса, брібір мен саан раметімді айтпаймын. Енді мені кнім біткен. Алла-тааланы жазанын ешбір хан бза алмайды, ал мені кп болса бір жмалы тіршілігім алды. Сенен сол бір апталы тіршілікті срап алым келмейді, сен хан болса да… алан кнімді одан арты зарта алмайсы… ысартам десе — еркі… Біра сенен срарым баса…

— Не срамасы?

— Срарым — мені сзімді тыдап шы.

— Жасы.

— Алдымен саан неге адал ызмет істеп келдім, соны біл. Есі дрыс адам лыбек мырза трізді ділетті жанды зі трізді атыгез хана айырбастамас болар. Мен айырбастадым. Соны себебін есті.

— Жарайды, естиін.

— Жошыны бесінші баласы Сайбаннан Бниел баадур туады, одан Иіс-Бы, Иіс-Бы рпаы Абдол олан, одан Мке Темір хан, одан Фулат олан, Фулат оланнан Ибрагим олан, одан Дулет-Шайхы олан, Дулет-Шайхы оланынан зі — білайыр хан туды… Сені он атадай мені де он атам болан… Біра оларды аттарын ешкім білмейді. Білуді де ажеті жо. Сендер хансыдар да, біз лмыз. Мен ата таластырып траным жо, айтарым баса. лы Шыыс хан тымымыз деседер де, сендерді де іштеріде лдарды да адам санаандары болан. Соны бірі сені жетінші ата Иіс-Бы слтан. О кісі хан таына жеткен жо, біра жауынгер адам екен. Осы Иіс-Быны лы мені жетінші атам ара Нар деседі. Шамасына арамай кжеге де айма трады. л екенін місе ттпай б кісі де орасан батыр болыпты. Бір анды айаста зіні тресін — Иіс-Быны жау оршауынан тарам деп жріп, ола тсіпті. Бл рыста жалыз мені бабам ара Нар ана емес, одан нсілі де ата-баы да жоары талай бекзадалар ттын бопты. рыс бітіп, екі жа бітімге келіпті. Жеген жау ола тскендерді блен ара тлеуін беріп, сатып аласыдар дейді. Кей сыпайыларды ны он жылы болса, бір слтанны баасы жз жылыа бааланыпты. Ал сол айаста аса ерлік крсеткен ш батырды райсысыны ны ш слтанны ны депті. Соны бірі мені жетінші атам ара Нар екен. азаты белгілі руларынан шыан ана екі батырды, жау жаыны сраанын беріп елдері тез-а босатып алыпты. Ал мені жетінші атам лды кім ш жз жылы тлеп айтарсын? Руы жо сорлы, атын-баласын ия алмай ан жылайды. Біра шабыншылыа іліккен ел орталарынан мал шыарып нын тлей алмайды. лдарды аятарына кісен салып, жаулары ытайа апарып сатпа боп ыайланады. Дл осы стте Иіс-Бы слтан келеді. Сз айтпай ш жз мапал ара асыл жылысын айдап беріп, зін ажалдан алып алан лды босатып алады. атын-баласына осылып кзайым боан ара Нар Иіс-Быны аяына жыылады. Жеті атаны жеті рпаым лы болып тсін дейді. Жеті ата рім-бтаымды ойдай бауыздап жатса, ы етіп н шыармауын, зімні рпаыма сиет етіп кетем деп ант береді. Міне, сол ара Нарды жетінші рпаы мен боламын. Менімен сені атаа берген ара Нарды рпаыны анты бітеді. лды намысы хандікінен кем емес. Атамны антына кір келтірмейін деп, бар иянатыа кне бергем.

білайыр мырс-мырс клді.

— Сені кіміді ара Нар баба атам заманда айтан болса, мені кімім тек сол кімді орындау болып шыады екен ой.

— Ол солай. Мені з олымен бауыздаса да, дай алдында срауым жо. Оны стіне кнм бар.

— андай кн бар?

— Батыр Саянды ашырып жіберген менмін.

— Сенсі бе? — білайыр кенет тксие алды. — Онда міріді жз аптаа зарттырам. лтіртпеймін. Кніне нр беріп, кріліктен лгенше зынданда стаймын.

— анша кн мірі болса, сонша мртебе л дейсі ой? Мейлі. Егер хан мірі алла-тааланы жазанынан кшті келер болса, оан да кндік. Ал мені айтам дегенім б да емес.

— Енді не?

— Хан, мен батыр Саянды неге ашырып жібердім, соны неге срамайсы?

— Алтын крсе періште жолдан таяды.

— Жо, алтын періштеге де, ла да керек емес. Алтын хандара керек. Мен оны босатан себебім баса. Батыр Саян лыбек мырзаны Арын кінен туан е кенже баласы. Рабиу-Слтан-Бегім бйбішені бір кеден туан інісі. Бны тек Рабиу-Слтан-Бегім мен мен ана білетінмін. зіне тиген ыры лды бірі етіп ханым батыр Саянды да алып келген. лыбек мырзаны кінен туан лы бар екенін бді Латиф, бусейіт, бділлах слтандар да, Шахарбек ханым да білмейтін… Олар біле алса хан таына таы бір таласкерді пайда боланын ната ма? рине натпайды. Кзін жас кнінде-а ртан болар еді. лыбек мырза з басына ауыртпалы туа бастаанын сезіп, лер жылы, аылы, ойы ерте жетіккен Рабиу-Слтан-Бегім ызы мен осы жеті жасар лын кзіні арашыындай сатауымды тапсыран. Ал мен лы данышпан міршіге ле-лгенше жас Саянды жауларынан орап туге ант бергенмін. Міне, сол шін оны ашырдым. ш креді де Рабиу-Слтан-Бегім мені аылыммен алып алды. Мені аылыммен Жнібек слтан да кзетші Арын жігіттеріне батыр Саянмен ашуа бйырды. Ендігісін зі біл, азір ліп кетсем кінбеймін, ара Нар бабамны сиетін де, зімні лыбек мырзаны алдындаы антымды да адал орындадым.

білайыр соы кезде тек Рабиу-Слтан-Бегімге ана емес, бкіл Аса Темір рпаына ашулы еді. Самарант міршісі, зіні кйеу баласы бусейіт бділлахтан майданда жеіліп, білайыра кеп паналап, хан кшімен бділлахты лтіріп, Самарантты тартып аланнан кейінгі ылыы кешегі кндегідей емес, басаша еді. Ол кезде білайырды хан ттып, Гератта оан арнап сарай салдыран. Халытан жинаан аржы-аражаты мен зекетіні те жартысын уделескен уаытында Орда-Базара жіберіп, зіні рухани баынышты екенін рдайым білдіріп тран. Сол бусейіт соы кезде кілт згерді. Бар, Самарант улиеттеріне орасан мен Иранны біраз жерін осып алып, з мірлігін кшейткеннен бері білайыра ырын арауды шыаран. бусейітті бл ылыын білайырды туан ызы Кнайжамал да олдайды-мыс деп естіген хан. Жнібек пен Керей арамаындаы елін бліп кетіп, сл лсіреп алан білайыр, бір ыайсыз кезде бусейітті зіне ждырыын тйе бастаанын крген. Хан іштей атты ызаланан. «Егер арамаындаы слтан, мір, крехандар бйте берсе айбарлы Дшті ыпша хандыында не алады? Жыылан Орданы біреу шаыраын, біреу уы, баанын, біреу керегесін бліп-бліп кететініне сз бар ма! Жо, йткізіп оюа болмайды. Сайыпыран білайыр хан да сояудай анды тырнатарын крсетуі керек! Ал бусейітпен майданда кездесуге лі мезгіл туан жо. азір Самарантты шабар л-уат жеткіліксіз. тте Жнібек, Керей, бусейіт кннен кнге кшейіп бара жатыр. Амал жо, шыдаан жн. Жаатай рпатары, гіме сендермен сосын болсын!» Осындай кйініп жрген шаында Рабиу-Слтан-Бегім оиасы оан дтке уат болан. Аса Темір рпатарына аз да болса ара жаылып, шім айта берсін — деген.

Ал Инелікті мына сзі таы бны кенет сескендіріп тастады. «Сонда алай?.. Саянны кіші інісі екенін маан Рабиу-Слтан-Бегім неге айтпайды? Мнда андай гп бар? Арындар зіне Саянны жиен екенін біледі. Б да рине Рабиу-Слтан-Бегім арылы… Мен ештее де білмеймін… рине бйбішем мен Арындар арасында да бір пия сыр бар… Кім біледі, олар маан арсы ода рып жрген шыар?»

білайырды абаы кенет айтадан тксие алды. Бл жаланда адам баласыны жан тыныштыын бзуа бостан-бос сезіктенуден, згені брін зіе жау круден ауіпті кш жо. білайыр жас кезінен-а арадай жел сзге майыса, орынсыз са ла жан еді. Жасы лайан сайын бл ауруы да кшейе тскен. Бл жолы да солай болды. Кілінде кішкентай ана кдік туып еді, ол кдік кенет басын алалы келе жатан орыныша айналды. «Жо, жо блар брі бірігіп мені рталы жр. Алдымен Рабиу-Слтан-Бегімні кзін жою керек».