Шрифт:
білайыр Мамет-Жкіге тесіле арады.
— Жаыныа жрдем ет дейді ран, мен саан жрдем беруге дайынмын. Біра, ояр екі шартым бар.
Мамет-Жкі басын иді.
— Бірінші шартым — білайыр бл шартты Мамет-Жкіден грі Рабиу-Слтан-Бегімге атынасы бар екенін дейі білдіргісі келгендей, кіші бйбішесіне арады, — бусейіт мені ызымды алан, біра антында трмады. Антын бзаны шін мен одан кегімді алай айтаруым керек?
Рабиу-Слтан-Бегім жымия клді.
— рине, кегі ызыды айтарып алумен бітпейді.
ызы орнына бусейітті бірінші йелінен туан, он ш жасар слу ибадат-Слтан-Бегімін тоалдыа алуы керек.
білайыр айтадан Мамет-Жкіге брылды.
— Бірінші шартым — ибадат-Слтан-Бегім слуды сол ауыздай жарылмаан, шыныдай сынбаан кйінде мені ойныма саласы.
— Уде, тасыр жезде.
— Екінші шартым — бусейіт бзан антты сен орындайтын боласы.
Бнысы бусейіттей емес, сен мені алдамайсы, ле-лгенше баынышты боп тесі дегені еді.
— п, тасыр.
Сол кні білайыр Мамет-Жкіге ертіп, Самаранта Бреке-Слтан мен Бішкенді оланны басаруымен он мы санды ол аттандырды. Атышулы батырларыны да біразын жіберді.
Хан бусейітті орасанда жргенде Самарантты басып алуды блендей иындыа тспейтінін жорамалдады.
Екі апта ткеннен кейін жиырма мы олымен білайыр зі Мауреннахр жеріне арай беттеді.
Кк Орда ханы отыз жылдан астам ханды мірінде астанасын бірнеше жерге кшірген… Сыанаа да ту байлаан. ай лкені баындырса, сол лкеге Ордасын алып баран. Асан айыны Дшті ыпшаты жеріне, не лытауда, не Еділ, Жайы жаасыны бірінде хан Ордасын тікпеді деп ренжуі де осыдан еді. Демек, ол ай жерге хан Ордасын кшірсе де, зіні алашы туын тіккен Орда-Базара айтып орала беретін. Орда-Базар оны тпкілікті астанасына айналан. йтсе де кптен бері осы астанасын млдем тастама ойа бекіген.
Орда-Базар, еш теізге ймайтын, суы мол боланымен рісі тар аракегір зеніні бойында тр. Батысындаы кеме жретін Еділ зені екі мы шаырымнан астам жерде. Солтстігіндегі лы зен Ертіс пен Есіл олар да сондай жырата… Отстігіндегі ос алып Жейхун мен Сейхун да тым ашыта жатыр… Шыысындаы Ккше теіз сл таяуыра, біра жол ортасы аыраай, шлейт… білайыр астанасын кп уаыт Сыаната стаан. Кейін ырымдаы збекхан мешіті мен гаремі тран ара теіз жаасындаы ара-Даг тауынан отыз шаырымдай жердегі Ескі ырыма да кшірмек болан. Бертін келе Еділ жаасындаы Аса Темір бзан Алтын Орда астанасы Сарай шаарына апаруды да ойлаан. Солтстік тсына да, тіпті Жем, Ойыл, А Жайы зендеріні бойына да орнатсам деген. Біра мны біріне де тратай алмаан. йткені нерлым Дшті ыпшаты батыс шекарасына арай беттеген сайын сорлым Мауреннахр шаарларынан алыстап кететін болан. Блай істеуді жн емес екенін білайыр жасы тсінетін. Батыс мемлекеттері бл уаытта жептуір кшейіп алан. Олара тбі кшіні келмейтініне білайырды кзі жете бастаан. Кк Орданы бел алуы енді тек Шыыс шаарларына ыпалын жргізуде деп білген… Сондытан оны кзі Батыса емес, Шыыса тігулі болатын-ды. Сол себептен де Шыыса жаын Орда-Базара лсін-лсін айта орала беретін. Ал соы кезде бл Орда-Базарды зі де білайыра уат бола алмайтындай кйге жеткен. Ол заманда кмір, мнай, рыш, темір нерксіптері тіпті ркендеген кезі, ал алаларды лкейіп, глденіп кетуіне екі трлі жадай керек-ті. Бірі — ала дегені лкен сауда жолыны стінде труы ажетті. йтпесе кеме жретін, бір ел мен бір ел атынасатын, суы мол зен, не теіз жаасына салынуы керек. Ал Орда-Базарда бл асиетті бірі де жо. Міне, осы жадай білайырды бтен астана іздеуге мжбр етті. Жаа астана іздемеске болмайтын таы бір себебі бар. аза руларыны біразы Моолстана кшіп кеткеннен бері лытау маы хан Ордасына жайсыз тие бастады. ойа шабатын брі де, малын айдай ашатын ры да кбейді. сіресе «Жалыз кз» деген батыр пайда болып, хан остарына маза бермейтін бір ырсыа айналды. Астында желдей жйрік ат, жанында зіндей кіле батыр жігіт. Хан скері бірнеше рет содарынан тссе де, арама сііп кетіп статпай ойды.
Ал бл «Жалыз кз» батыр — баяы жылышы Ора еді. гірде бір жыл жатып, балгерді емдеуімен тсектен тран. Бір кзден айырылып, беті адам кргісіз тырты боп біткен. Аозыа айта жолыуа зіні мына мспір трінен орланып, одан біржолата кдер зген. зі трізді кедейлерді шін білайырдан алма боп ата мінген. Біра зірге соынан ерген халы аз боландытан, бар олынан келері аш асырдай хан малына тию болан. рине, хан бны Ора екенін білген жо. Демек, бл арадан кшіп, кбейіп кеткен зіне ас адамдардан да тылуды жн тапан. Ойлап-ойлап аырында астанасын ргеніш шаарына кшіруді йарды. «Жейхун дариясыны жаасында, Слтан-Уайз-Даг амалынан жетпіс шаырымдай тмен тратын збой арнасы арылы жзіп отырып Хивас [33] теізіне жетуге болады. Бл теізге шыуымыз — Тркімен, Дшті ыпша, Хива лкелерін уысымыза ысып стауымыз ой. Ортада бір кезде Еділ, Дон, Днепр бойынан кшіп келген араалпатар бар. ай жаыма арасам да кз алдымда зіме баынышты елдер трады.
33
Х и в а с т е і з і — Каспий теізіні аты.
Ал тілі де, діні де бір араалпатарды з Ордама оса салу иына тспейді. Кншыыс пен оды-солды жаы — Мауреннахр жері, солтстік батысы — Моолстан, онымен шектесіп жатан таы Дшті ыпша… Тек Моолстан лкесін зіе баындырса, боланы. Кк Орда хандыы батысы — Еділ, ара теіз, отстігі — Хивас, Иран, Ауан, солтстігі — Тара, Орал ойпаты, шыысы — ндістан, ытай мемлекетіне дейін созылан лы хандыа айналады. Мндай жерді Ескендір Злхарнайын тиль, Шыысхан, Аса Темірден бтен ешкім билеп крген жо. Бесінші лы хан боп мен билеймін, жаланда бдан арты жетер арман бар ма? Бл опасыз дниеде брі де бір кнгідей болмайды, байлыы да, баыты да теді де кетеді… Тек атаы ана шпейді. Ал осыншама жерді, елді билесе сені атаы рпатан рпаа кетеді. Бкіл лемді топан су аптар кн туса, Н пайамбардай адамзата лмес аты алады. зі лсе де, тарихта есімі лмесе, одан арты андай мгі тіршілік бар? Бдан асып тірі пенде не істей алады?»
Бл ханны орындалмас иялы. Демек, ргенішті алуды арман еткен білайыр Дшті ыпшаты отстік майтты жаын иаштай жріп, бір аптадан кейін Отырарды солтстік тсынан тетін Сейхун дарияны амыс, жиде, араашты жаасына келіп жетті. мырсадай быжынаан алы ол, белдері босасыан аттарын тынытырма боп, бір жетіге остарын тікті. Хан ойынша блар тыныып боланша скерге азы-тлікке он мыдаан ойды айдап, содарынан кше онып келе жатан кп араша ауылдары да жетпек-ті. Ал осын келіп остарын тіккен Сейхун дарияны тсы ркеш-ркеш асау срылт толындары ждырытай тастарды жаа рлы крмей жлып ала жнелетін долы еді. Екі жаы бірдей тйелі адам крінбейтін алы амыс, анаурай. Блардан рі кигіздей боп ттасып кеткен тапал бойлы тораыл мен жиде аашы. Іші толан сан трлі а, с. Анда-санда бкіл Дария бойын тітіреткен жолбарысты аыран ашулы ні естіледі. Сйткенше «ба» ете алан абкенні даусы шыады.
білайыр скері осы арада бір жеті болма. Атты белін ктергеннен кейін ары бетке тпек. Сейхун секілді долы тасыннан ту оай шаруа емес.
Шыысхан заманында мндай зеннен туді баса жолы болан. рбір монол жауынгері еріні басына байлап алан гіз терісін дастаран секілді дгелетіп ойып, шетінен ыл шылбыр ткізетін тесік істейтін. Бар киім-кешегін, кейде тіпті ару-жараын да, осы теріні ортасына салып, шетіндегі тесіктерден ткізілген шылбырмен аузын бріп байлайтын. Осылай олдан жасалан, суда батпайтын тері апшыты ат йрыына байлайтын. зі атыны жалынан стап атарласа жзеді. Не атты бос оя беріп лгі апшыты стіне отырады. Орхон, Онон, Керулен, Енисей, Ертіс секілді аысы атты мол суды жаасында скен монол жылылары, толыны екпінді андай зендер болса да ары бетке алып шыады. Дл осылай олар бір кезде Жейхун, Сейхун, Жайы, Еділдерден де ткен. Ал ыпшатарды тсілі бтен-ді. Олар жылыларын зеннен бос жзгізетін. Аыс жаына кштілерін салатын да, оларды ы жаымен тай-лындарын тоытатын. здері амыстан, не талдан сал тоып, сонымен тетін. Тек кейбір жет жігіттері ана рген ос арынды байлаан жіптерді олтытарыны астынан ткізіп, арасына киімі мен ару-жараын таып, жзіп ары бетке шыады. Ал, Сейхун, Жейхун жаасыны жауынгерлері кбіне кепкен асабатарды байлап жзіп теді.