асым хан Мхамед-Шайбани Ордасынан Тркістан лкесін айтарып алу шін, Дшті ыпшапен шекаралас бтен хандармен тату-ттті саясат стауды ойлады. зге жртпенен араз бола трып, Мхамед-Шайбанимен кресуді иына тсетініне шек келтірмеді. сіресе асым хан Дшті ыпшаты жерімен шекаралас Моолстанмен, кесі Жнібекті сиетін орындап, немі бірге тізе осып отыруды есінен шыармады. бусейіт мырзаны баласы Омар-Шайх кгаршын шырам деп мнарадан лап лгеннен кейін, Жныс ханны ызы баяы Нигер-Слтан-Бегім Андижанда жесір алан. Жнібек осы Нигер-Слтан-Бегімді зіні ортаншы баласы дікке алып берген. кесі Омар-Шайх айтыс боланнан кейін Андижан дийары [56] Омар-Шайхты лкен баласы Бабур мырзаа алан. Бл кезде Самарант, Бар улиеттерін бусейітті лкен баласы Слтан-Ахмет мырза басаратын. дік слтан осы Слтан-Ахмет мырзаны сенімді адамыны бірі болып Самарантта мзалимды ызмет ететін. Слтан-Ахмет мырза лгеннен кейін, артынан оны кіші баласы жас Байсар мырза билік ран. Одан Самарант, Бар, Андижан улиеттерін тартып аламын деп Слтан-Махмт хан соыс ашты. Біра жеіліп алып, амалсыз Дшті ыпша жеріне ашты. Онымен Дшті ыпша жеріне Слтан-Махмт ханмен тілектес болан дік слтан да бірге кеткен. Біра аза жеріне жеткен кезінде айтыс болды. Соынан уып келген Нигер-Слтан-Бегім айтадан Мхамед-Шайбаниді жеріндегі гей балаларыны олына барысы келмеді. Кілі ескі дос асым хана ауды. рине бл кндерде Нигер-Слтан-ханым бдан он бес жыл ткен со, асым хан ліп, ашарды ханы — аасы Слтан-Сейітті олына барып, зі бір кезде итті етінен жек крген бдірашид слтанны гареміне жалыз ызын беретінін білген жо. Ал азір араат кз, ойма ауыз слу Нигер-Слтан ханым мір бойы арман еткен, е бірінші бетін ашан асым хана осыланына те-мте уанышты еді. Аасы лсе жесірі ініге мра — кне аза дстрі, асым хан алтыншы атыны етіп Нигер-Слтан ханымды алды. Сайрамны апасын ашанда, зіні арында осы Нигер-Слтан ханым да болды. Жастаы арманы орындаланына асым брынысынан да атты рухтанып, енді ханды іске аласыз кірісті…

Ханды іс — ол кезде скер ісі, кім де кімні скері кшті болса, сол — хан жне кшті хан. асымны жас кезінен стаан жалыз сара жолы бар. Ол жол — бейбітшілік жолы — з жеріді ешкімге берме, згені жерін тартып алма. згені жерін тартып алмау оайа тскенмен, кштілер жеген опасыз срия заманда, з жеріді бермеу оай іс емес еді. Бны жасы тсінген асым Сайрама келісіменен тек з ыпалын Сарысу, Шу, Талас бойындаы аза еліне ана жргізуді ойламай, бкіл Дшті ыпша жеріне лаш рды. кесі Жнібектей бл да азаты бар руына «бірігіп ел болайы» деп кісі жіберді. зі зірге бір лкені ана ханы бола трып, енді бкіл азаты билейтін лы ханды руды ойлады. Кімді хан етеді? Оны халы зі шешсін деп, з атын атаудан бас тартты. «Хан аылы ыры кісілік, халы аылы ыры мы кісілік: кппен кеесіп пішкен тон келте болмайды» деп бл мселені халыты шешіміне алдырды. кесі Жнібекті диван [57] заы етіп кеткен «Таана кеесі» мен «Трымтай кеесін» айтадан кшіне енгізді. Хан болдым деп бірден шабуыла кіріспей, алдымен зін баса біреу шауып алмас шін, Соза, лытау, Сайрам, Сарайшы бекіністерін жндеп, мыты скер руды арман етті.

Осы кезде таы бір лы уаиа болды. Бкіл Тркістан, Самарант, Бар, Андижан, Шахия, Хизар, Хорезм, ндыз, Бадахшанды жаулап алан Мхамед-Шайбани хан енді орасана аттанды. Адамны тасы рге домалап тран кезде, андай иын істі болса да июы келе алады. Мхамед-Шайбани да исынын тауып, орасанды жаулап алды. Адам баа, атаа тойан ба, Мхамед-Шайбани бан да анааттанбады. лер бала бейітке жгіреді, ол енді сонау арлы Памирды жайлаан Хазар еліне аттанды. Біра хазарлар жыпыл-жыпыл Гиндышты арасына тыылып алып, оан таптырмады. Амал жо, кейін айтуа тура келді Ауан жеріндегі Тілман зеніні жаасымен тмен тсті. Біра бл зен бірімен бірі жаласып жатан шы-иыры жо шы з тастарды арасымен теді. Сонау блт сйген биіктегі жіішке оба жолмен айтып келе жатан кп скерге лама здардан, пыша кескендей жылтыр жартастардан тмен тсіп су алу, не аттарын суару ажайып михната айналды. Су жетпей біраз адамдары ырылды, аттары зорыып лді. Осындай иындыпен келе жатандарында кз тсті. Кенет а жауын басталды. Енді брыныдан да иын жадай туды. Кндіз-тні тынбай жауан а жауын тау арасындаы тас жолды жуып кетті. Ая басса тайанап, адам, мал тиы шыыраулара арай домалай жнелді… аншама скер апата шырады. стіп, лдім-талдым дегенде йтеуір ыс тсе, Мхамед-Шайбани алан скерімен орасана жетті. Азып-тозан, бден ждеген скеріне енді ол елдеріне айтуа рсат етті. Аштытан кздері ірейген, стеріндегі киімдеріні жлма-жлмасы шыан бір кездегі мздай боп ару-жаратанан айбарлы скер, енді кенет айыршы секілденіп, сонау Иран мен Иракты шекарасынан Тркістан лкесіне дейін шбатыла босты.

Бл бір ажайып крініс еді. Мхамед-Шайбани лашкері келе жатыр десе, брын жылаан бала уанатын аарлы, айбарлы скер енді атын рып алатындай тобыра айналды. Олар з елдеріне жеткенше кн кру шін, топ-топа блініп, жолдаы бейбіт жатан дихтарды тонай жрді. Кптеген жрт енді з скерінен зі ашты. Халыты рей биледі.

Дл осы кезде зге хандарды демеуімен Иранны міршісі Шах-Ысмайыл орасана жоры салды. Бл кездегі зіні астанасы Герата скерсіз жеткен Мхамед-Шайбани, енді бл арада алуы — р йде отырып луі екенін сезіп, «жауынгерлер Мервке жиналсын» деп жан-жаына хабаршыларды шаптырды. Біра бден азан-тозан, шаршаан скер жинала оймады. зі Мервке келген шата, соынан Шах-Ысмайыл да уып жетті. Амал жо, жиналан бар мір, баадур, слтандарымен рыса шыуа тура келді. «Тарихи Рашидида»: «Кім де кім згеге ажал азабыны шербетін анша ішкізсе, зі де сол удан соншалы ішеді» деп айтандай, оны да лім ыдысы лыылдап толан еді. Осы айаста атасы білайырды жасына жетпеген, бкіл Орта Азияны жаулап алан, ататы Мхамед-Шайбани хан жекпе-жекте жас жолбарыс Шах-Ысмайылды олынан аза тапты. Соы он жылды ішінде еліні шетіне сан келіп, талай рет тыныш жатан жртты ан асатан лы жиангер батыр ханны бас сйегінен Шах-Ысмайыл шарап ішетін ыдыс істетті.

Бл уаытта асым хан ордасы бден кшейіп алан-ды. Бкіл Дшті ыпшаты кп рулары ер жрек міршісін ту етіп ктеріп, маына жинала тскен.

асым хан бны алдында Мхамед-Шайбанимен бірнеше рет майданда кездескен. бден кемеліне жеткен ккі скер бірін-бірі жее алмай ит жыыс келе берген. Ал асым хан аншалы бейбітшілік мірді сйгенменен, енді білайыр рпатарымен алыспаса ммкіндігі алмаан. Осыдан екі ай брын Мхамед-Шайбани Тркістан жерінде аза саудагерлері сауда-сатты жргізбесін деп жарлы берген. Бнысы бкіл Дшті ыпшаа зорлы еді. Халыа аладан керек затыды алма деу рине, зор иянат. Осындай жадайда жргенде асым хан Мхамед-Шайбаниды лгенін есітті. Бл кндерде асым хан Тркістан лкесін біржолата жаулап алуа дайын еді. азір оны арамаында ш жз мыдай боп аруланан атты скер бар. Осы бір кез бытырап жрген аза руларыны басын осып алтын тырына онып, шын мемлекет бола бастаан кез еді. асым ханны да абыройы бден ктеріліп болан. Оны Дшті ыпшаты елдік, жауынгерлік даын «Тарихи Рашиди» айтандай, Жошы ханнан кейін бкіл Шыыса жайан луетті шаы еді.

Кн айнадай ашы. Кзгі салын жел сарайып кеткен ен даланы аймалай сйіп аырын еседі. Бір топ батырларымен асым хан Созатаы хан сарайыны алдында тр. Осы арадан аза жерін айта шапалы келе жатан ытай, Ойрат, Аса Темір рпатарыны алы скеріне арсы лы айас басталма. олдарындаы темір найзаларыны сйір штары мен араларына таып алан болат аландары кн кзімен шаылысып, хан сарайыны алдынан майдана бара жатан кіле жйрік мінген алы скер лек-лек боп тіп жатыр. шы-иыры жо, бкіл даланы алып жар-жр етеді.

Кенет асымны кзі скеріні алдыы атарында кетіп бара жатан, бетін ара далбаайымен жапан кк сауытты батырды шалып алды. Бл Ора еді. Хан аырын езу тартып клімсіреді. «Халы амын ойлаан батыр хан олына келіп осылса, бл жасы ырым. Хан саясатыны онда халы ккейіне онаны».

асымны кзі енді дл асынан абоз сйглігін ойнатып тіп бара жат- ан, а берен сауыт киген жас батыра тсті. Атыны сымбаттылыына, жас батырды отырысына сйсінген хан кзін одан кпке дейін алмады. Бл зіні баласы — Ханазар еді. рыса алашы аттануы.

асым ндемеді, тек баласы зап кеткенше оны ту сыртынан арай берді…

аза хандары Тркістан лкесі шін сексен жылдай соысты. Аырында, осы Ханазар хан болан кезінде ана тегіс з жерін зіне айтарып алды. Хан астанасын Яссыа кшірді. Содан кейін барып оны Тркістан деп атап кетті. Жне осы Ханазар хан кезінде ш жз жылдан кп гіме болып келген жай — бкіл азаты ш жзге блінуі аяталды. асым хан осы баласын кргенде зіні алашы жорыа аттананы есіне тсіп, ішінен баласына «баытты бол!» деп кбірледі. И, Сар даласында, сонау за тарихында аза халы не крмеді. Суа да батты, ота да жанды, біра тірі алды, рып кетпеді. Осыны бріне айа халыты ерлігі, тадыры шін креседі.

Баанадан бері скерінен кзін алмай тран асым хан осыншама жауынгер л берген халына риза болып кетті.

— Мына срапыл кшке арап трып бір ойа келдім, — деді ол айтадан жаында ана майсары болан Оай батыра, — аза елі наыз бір алмас ылыш ой, арашы, алмас ылыштан айни ма? Ол — жар-жр етіп, байта даланы дбірлеткен алы скерді крсетті.

— Кп осы алмас ылыш кімні олында болады, сонда ой, — деді Оай батыр хана сл брылып, — кім оны алай стайды, андай арман шін жауына салады.

— Жн айтасы, — деді асым, — бабын таппаса ыран с асыр ала алмайды, — сйтті де ол алы ол аттанып бара жатан кншыыс пен отстікке обалжи арады. — Ел шетіне жау келді, алмас ылыш таы ынабынан суырылды… Арты немен тынба?