Шрифт:
Эзоп
Инсониятнинг босиб ўтган узо ўтмиш йўлини ўрганиб чисак агар у хардоим муаммолар гирдобида ийинчиликлар исканжасида одимлаган, бехисоб тўсилар хардоим хамрохи бўлган. Ана шундай бўлишига арамай тинимсиз олдинга интилган, орзулар оушида харакат илган. Табиат инъомлари мўл теварак атроф мусаффо бўлган ўша чоларда одамзот нега захматли аёт кечирган деган савол мантиийир. Хали унинг али-идрои яхши ривожланмаган, керакли билимларга эга эмас эди. Ана шу сабабга кўра унинг кушандалари бехисоб, бири ашатич изиринлар бўлса, бири ёмиру-довуллар. Хеч ваоси бўлмаган ярим ёввойи одамлар, орларда, анаадир чайлаларда гурух-гурух бўлиб жон асрашар, ёлиз яшашликнинг иложи йў, харандай кўргиликни кўпчилик бўлибгина енгиш мумкин холос. Ана шундай зарурат одамни ижтимоий жонзот сифатида майдонга тушишига сабаб бўлди. Табиат инъомлари, мевалар унинг эхтиёжини исман таъминлар, хайвонларни овлаш орали эса емиш ва ёпинчи яратар, аста-секин хайвонларни ўлга ўргатиш, ерга ишлов беришни ўрганиб борди. Тош асри деб ном олган ўша даврларда инсоннинг уроли тош ва таёлардангина иборат бўлиб, унинг ихтиёрида мулк хам бойлик хам йў, ана шу сабабга кўра гурух ёки абила аъзолари бирхил аёт кечиришар, бир-бирига зулм илиш зарурати йў эди. Тинимсиз, аста-секин ривожлана бошлаган инсон фикрлаши унга кўпгина нарсаларни ўргатабошлаш билан биргаликда, обилият шаклланишига сабаб бўлди, тинимсиз харакатлар, аллаанча неъматларни инъом илди. Узлуксиз ишлаш моддий неъматларни кўпайишига, асбоб-ускуналарнинг пайдо бўлишига олиб келди. Кўп минг йиллик изланишлар оибатида мулкчиликнинг дастлабки турлари яратилди. Мулкка эгалик илиш кимларнидир удратли илса, мулки йў кишиларни уларга тоъбе илабошлади. Мулкчилик ривожланган сари зўравонлик ва тоъбелик ам авж олабошлади, айниса хилма-хил урушлар кишиларни табаалаб юборди. Хўжайинлар ва мазлумлар пайдо бўлди, худбинлик авж олган сари бу жараён улайиб, ул ва улдорлик деган тузум туилди ва ривожланабошлади. Бу тузум инсоният тарихидаги энг машъум тузим эди. Ўтмиш давр вакилини кейинги давр кишилари тушунмасликлари, хатто ётирмасликлари ам мумкин, чунки ўтмишнинг нусонлари келажакда осон ечилади ва яол кўринади, аслида арбир тузумнинг чирин нусонларини бартараф илиш учун бирнеча асрлар ўтмоги зарур бўлади. Бу тузум аранча шафатсиз бўлса ам ривожланиб бораолди. Ўша даврнинг ўз санъати, эътиоди, мафкураси ва фалсафаси пайдо бўлиб, кишиларнинг эркинлигини сўндираолди. Узо йиллар табиат кўйнида эркин фаолият кўрсатиб яшаган кишиларнинг бир исми улга айлантирилди, уларнинг салмои йилдан-йилга ошиб борар, урушлар малуб томонларни, хонавайронлик ночор одамларни улга айлантириб уларнинг сафларини кенгайтириб, бебош тузумни парваришлаб вояга етказар эди. Бедодлик намунаси бўлган ўша даврлар ам ўзининг даъхоларини етиштириб чиарди. Кейинчалик кишиларни истеъдодлари билан хайратга солаолган машхур олиму-уламолар, доно-ю – файласуфлар ам дунёарашлари билан ўз тузумларини адолатли эканини ул ва улдорларнинг бўлиши тўри эканини ёлаб фаолият кўрсатишар эди. Хаттоки Афлотун, Арасту, Сенека, Цицерон каби файласуфлар ам улдорлик тузумининг тарафдорлари бўлишган. Барча янги пайдо бўлган ижтимоий фанлар – хуушунослик, адабиёт, маданият, манти кабилар хукмрон синф манфаати учун хизмат илар, тоъбелар мутлао хуусиз ва химоясиз эди. Адолатсизликнинг тимсоли бўлган, инсон табиатининг тубан исми худбинлик шарафланадиган янги тузум фаолият бошлаган, зуравонлик ва беъдодлик тўла хукмрон синфга айланиб олишланадиган давр дунёга келган эди. арандай адолатсиз жараён халоатга махкум, афсуски у маълум муддат яшайди. улдорлик тузумининг хамролари бўлган тубан майилликлар, хайвоний истаклар анча фурсат давр суришини ечбр кимса билаолмас, фаолият фаоллашиб борар, улларнинг сафи кенгайгандан кенгайиб авж олар, уларни хайвон атори олиб-сотти илишар, хамма шаарларда ул бозорлари ташкил илинган эди.
***
Одамлар табиатан тенг эмаслар.
ул билан улдор бамисоли хайвон билан инсондир.
Биринчиси жисмоний менатга туилган бўлиб,
бировларнинг истак-иродаларини амалга оширади.
Улар оилликни тушунадилар, лекин ўзлари алга эга эмаслар
Арасту
Худди боша шаарлар каби Дельфи ам ўзининг уллар бозори билан машул. Бу ерга боша ўаарлардан хилма-хил уллар олиб келинади. ул билан савдо илувчи олиб сотарлар уларни арзон нархда улгуржисига харид илиб, кейин аста-секин оширилган нархда сотишади. улнинг нархи унинг адди-омати, ёши, жисмоний холатига боли. Харид илувчилар улни ечинтириб обдон кўздан кечирадилар, тишларидан тортиб, уло буринларигача текшириб кўриб кейин савдолашабошлайдилар. Ишни тез битириш учун бир зумда пайдо бўлган далоллар терлаб-пишиб ишга киришадилар. Сотувчига кўзини исиб, харидорга улни матайбошлайдилар. Тўтиушга ўхшаб тинмай валдираб чунонам матайдиларки, бу матовлардан улнинг ўзи ам ўзига малиё бўлиб олади. Баъзан савдо касодга учраб баъзан нарх бирданига кўтарилиб айсидир ул ким ошар бўлиб талаш бўлиб кетади, айниса адди-омати чиройли, сўзлашлари ёимли бўлса иймати бенихоя ошиб кетади, аёл улларни танлаш анча мураккаб. Уларнинг кўринишлари энг асосий кўрсаткич бўлса ам, мохирлиги, таом тайёрлаш, уй ишларига обилияти эътиборга олинади.
***
Овчилик харбий ишнинг бир исми бўлиб, масади ёввойи жониворларни ва табиатан бошаларга бўйсунадиган улларни овлашдан иборат.
Арасту
Дродо ўз аёли Милейкани жуда севади, шунинг учун унинг илган барча илтимосларини бажаришга харакат илади. У Дельфа шарини узо сайр илди, айтилган барча нарсаларни харид илди. Энди ул бозорига бориб хотинининг илтимосини бажариши керак, у тайинлаганидек битта ул сотиб олиши лозим.
–
Сиз андай ул харид илмочисиз? – деди жазман харидор келганини сезган улфуруш.
–
Аёлим тайинлаганидек бир ул сотиб олмочиман, – деди Дродо – Сизда топилармикан?
–
Нархига келишсак арандай улни топиб бераоламан – деди савдогар ёимли илжайиб – гапираверинг.
–
Аввало жуда чиройли, хотиним истаган барча юмушларни бажараоладиган, хамда ёимли бўлсин.
–
Сиз айтгандек бир ул бор-ку, лекин кўриниши кўркам эмасда.
–
Йў бўлмайди, фаат чиройли бўлсин.
–
Менга аранг хужайин – деди ёлиз бир чеккада ўтирган ул – мени сотиб олаолинг.
–
Вой-бой – деди Дродо ул томонга ўгирилиб – сен жуда беўхшовсан-ку.
–
Кўринишим шунаа, лекин кўнглим кўпгина кишиларникидан гўзалро.
–
Алинг анчагина зукко кўринади.
–
Хархолда бефаросат эмасман.
–
Нима ишлар илаоласан?
–
арандай юмишни сифатли бажараоламан, айниса кишиларни зерикиб олмасликлари учун улар билан сухбатлашиб ўтиришни ам эплайоламан.
–
Кўринишинг беўхшов бўлмаганда айни мен идирган одам экансан.
–
Аёлингиз айнан чиройли ул сотиб олишингизни тайинладими?
–
Худди шундай.
–
Нима учун эканлигининг сабабини ўйлаб кўрдингизми?
–
Йў, нега сен хотинимнинг хохишини суриштириб олдинг?
–
Чунки арандай илтимоснинг заминида андайдир масад ётади.
–
Хўш, андай масад бўлиши мумкин?
–
Нега у улнинг айнан чиройли бўлишини хохлайди.
–
Танишларига матаниш учун бўлса керакда.
–
Топир эмас экансиз хўжайин.
–
ани, нега эканлигини ўзинг айтиб бергинчи.
–
Сўзим оир тегса уришиб бермайсизми?
–
Айт, уришмайман.
–
ам ёш, ам чиройли бўлсин деганининг замирида яширин бир истак бор.
–
Гапир, жуда чўзиб юбординг.
–
Аёлингиз чиройлими?
–
Бениоя гўзал
–
Ёши нечада?
–
Мендан йигирма ёш кичкина.
–