"Падсудны, будучы мабiлiзаваны ў Чырвоную Армiю, добраахвотна здаўся ў палон контррэвалюцыйнаму войску Калчака, атрымаў пасаду начальнiка штаба войск i ваяваў супраць Савецкай улады... Знаходзячыся потым у эмiграцыi, выступаў з антысавецкiмi паклёпнiцкiмi артыкуламi i мемуарамi..."

Ён прачытаў тое абвiнаваўчае заключэнне i сказаў:

– Ну а пры чым тут мае мемуары i артыкулы? Я ж у iх не заклiкаў звергнуць савецкую ўладу. Я ўспамiнаў толькi тое, што адбывалася.

Нiчога я яму не адказаў, пацiснуў плячамi. Юрыстам я яшчэ не быў, а толькi падаў рапарт на вучобу ў Ваенна-юрыдычную акадэмiю, i ў трыбунал мяне ўзялi з армейскага рэзерву працаваць часова.

– Ну а вы ж... нападалi, - нарэшце знайшоў я слова больш-менш мяккае, - на нашу армiю, парадкi.

– А цi ж каму забаронена мець сваю думку на розныя падзеi i парадкi? спытаў ён.

Яго, як чалавека ваеннага, цiкавiла ў эмiграцыi i наша армiя. У сваiх артыкулах у эмiгранцкiх выданнях ён прафесiйна ацэньваў здольнасцi вышэйшага камандавання Чырвонай Армii. Вось дадзеныя iм у трыццаць восьмым характарыстыкi некаторых нашых вядомых военачальнiкаў. Я выпiсаў iх i доўга потым захоўваў запiсы.

"Варашылаў - не палкаводзец, не ваенны мыслiцель, не стратэг, чалавек увогуле абмежаваны. У будучай вайне не здольны камандаваць усiмi ўзброенымi сiламi... Ды i вайсковым злучэннем не зможа ўпраўляць..."

"Будзённы - яшчэ менш здольны на нейкую значную ролю ў вайне... Шашкамi ў будучай вайне ваяваць не будуць... А ён лiчыць i цяпер кавалерыю галоўнай баявой сiлай у вайне сучаснай..."

Падобныя характарыстыкi iм дадзены i маршалам Цiмашэнку, Блюхеру, Кулiку.

Сапраўды, як у ваду глядзеў генерал Рускi-Кавалеўскi: у Айчынную вайну кожны з тых военачальнiкаў цярпеў толькi ганебныя паражэннi, i ўсе яны былi адхiлены ад камандавання ваеннымi аперацыямi. Толькi чамусьцi пра лёс Блюхера генерал памылiўся - не давялося яму ўдзельнiчаць на вайне, Сталiн яго расстраляў.

У артыкулах пра Чырвоную Армiю ў Рускага-Кавалеўскага адчувалася ўстрывожанасць за слабасць камандавання, устрывожанасць за лёс Расеi, бо над Эўропай згушчалiся хмары новай сусветнай вайны. Многiя расейскiя эмiгранты тады разумелi, што Гiтлер абавязкова нападзе на нашу краiну, i непакоiлiся, цi зможа яна даць яму адпор.

Што ж, любоў да Расеi ў расейцаў засталася генетычная. Пра гэту любоў сведчыць той факт, што пераважная большасць расейскай эмiграцыi, калi ў сорак першым пачалася вайна, жадалi сваёй Радзiме перамогi i рабiлi многае, каб ёй памагчы. Шмат нашых суайчыннiкаў-эмiгрантаў змагалiся з фашыстамi ў партызанскiх атрадах, падполлi. Генерал Дзянiкiн звярнуўся з заклiкам да расейскай эмiграцыi не iсцi на службу да фашыстаў, а памагаць Айчыне.

Патрыётам Расеi паказаў сябе i генерал Рускi-Кавалеўскi. Нянавiсць да германскага мiлiтарызму ў яго засталася яшчэ з той вайны. Ён ведаў, што i ў тую вайну i ў гэту ў Германii адна мэта - захоп расейскiх земляў. А Германiя Гiтлера ўвогуле мела задачу знiшчыць Расею, расейскi народ, яго мову, культуру. Дык якi ж расеец можа жадаць бяды Расеi?

Генерал Рускi-Кавалеўскi сам ужо не мог па стану здароўя ваяваць супраць фашыстаў са зброяй у руках. Ён паслаў у бой сваiх двух сыноў. Яны ваявалi ў армii Цiта, сталi афiцэрамi, заслужылi ўзнагароды.

Сыны i iх бацька чакалi прыходу нашай армii з радасцю.

I вось мы прыйшлi i не абнялiся з суайчыннiкамi, не падалi iм руку дружбы, не сталi дараваць узаемныя грахi, а пачалi вышукваць у кожнага эмiгранта, што i калi той рабiў варожае супраць рэвалюцыi. У многiх знаходзiлi, прыпамiналi ўсё, кожную дробязь, незалежна ад таго, як яны паводзiлi сябе ў гэту вайну. I пайшлi этапы нашых суайчыннiкаў-эмiгрантаў у Сiбiр, на Калыму папаўняць i так перапоўненыя лагеры. Армейскiя аддзелы "Смерш" правялi татальную работу ў гэтым напрамку.

Нам, салдатам i афiцэрам, было строга загадана не ўступаць нi ў якiя кантакты з расейскiмi эмiгрантамi, нiякiх сустрэч з iмi, нават размоў. I з якой пiльнасцю сачылi за намi асабiсты-смяршысты, каб не дай бог хто з нас зайшоў дамоў да расейца цi да сябе запрасiў, не кажучы ўжо, каб ажанiўся з якой расейкай.

А яны, расейцы, да нас гарнулiся, шукалi землякоў, распытвалi пра свае родныя мясцiны, дзе некалi нарадзiлiся i адкуль iх выгнаў чырвоны тэрор.

У сувязi з гэтым прывяду выпадак, якi адбыўся ў Канстанцы.

Да рэвалюцыi карысталiся вялiкiм поспехам у Расеi два спевакi - Вярцiнскi i Лешчанка. Абодва яны ў свой час пакiнулi Радзiму. Вярцiнскаму дазволiлi вярнуцца ў Расею, а Пётр Лешчанка заставаўся жыць у Румынii. У вайну яго, як падданага гэтай краiны, хацелi ўзяць у румынскую армiю i адправiць на фронт. Каб ухiлiцца ад мабiлiзацыi, ён сiмуляваў хваробу, лёг у бальнiцу, падкупiў лекараў, i яны зрабiлi яму аперацыю, хоць яе i не трэба было рабiць.

I вось у сорак шостым годзе Пётр Лешчанка вырашыў даць канцэрт у Канстанцы, дзе тады было шмат нашых ваеннаслужачых i iх сем'яў. Былi расклеены афiшы, i многiя, канечне, збiралiся пабываць на канцэрце.