Нуучча хааахтара рэр саа кнэн бгэлэрбитин мтннэрэн, куттарын-срдэрин тоутан бас бэриннэриэхтэриттэн ыла дьааах тлбрнэн сирэйдээн, тлх кнд тлээи хоро таспыттара, слэрин-астарын, ойохторун-кыргыттарын былдьаан олохторун огдолуппуттара ама мэлдьэх буоллаай? Ол барыта докумуоа, сурукка-бичиккэ тииллэн, араас архыыптарга киирэн сылдьар.

Саа сири баылыыр хааахтар этэрээттэрэ, киис эккирэ-тиитигэр сылдьар промышленниктар, олохтоох омук бэлэмигэр тирэирэн, нэлэмэн киэ сиринэн тилийэ тараммыттара. Кыалалара диэн остуруоктары, симиэбийэлэри тутуу этэ. Аыыр ас, миинэр миэ, туттар сэп-сэбиргэл, сирдьит дьон, лэит илии барыта рдттэн буолара. Ол да иин кылгас кэм иигэр бтн Илин Сибиири, Забайкальены Камчаткаа, Приморьеа тиийэ тилийэ срдэхтэрэ дии. Бу улууканнаах географическай арыйыылар кслэрэ саха омук тнэн, кини сылгы клтнэн, аынан-лнэн, мындыр уус, сирдьит, сбэит-лэит дьонунан ситииллибитэ. Охотскай, ймкн, Халыма курдук сир ууга дойдуга тиийэ быраыллыбыт былыргы айан аартыктарын аайы тыыынчанан саха атын ууоа дьаргыл таас олбохтуу тэлгэнэн сытарын туоулуур биир да ханан эмит бэлиэ, сибики баара билиитэ биллибэт. Алыс барытын билиммэт буолуу, ырааынан мэлдьэии баттал, сэнэбил биир саамай ньэгэй крэ буолар. Урут ыраахтааылаах Россия саана уулуччу лх олохтоохторго, сэдэх да буоллар, кэм мэтээл, куортук биэрэн, аат-суол иэрэн бэлиэтиир эбит буоллахтарына, ол сэбиэскэй кэмэ умнуллубута. Бу дьыала сргтллхтээх, история кырдьыга тиллиэхтээх.

Т да баттабылга, трллгэ сырытталлар, оччотооу саха омугун бас-кс дьонун ортотугар ырааы анаарар инникини тстээччилэр норуот олоун быаарыылаах кчмээй кэмнэригэр скээн, олорон ааар тбэлтэлэрэ хайаан дааны баар буолар эбит. Тыгын сиэнэ, Бдьк уола Маары олус уустук кэмэ олорон ааспыт кии. Хааахтары кытта кыргыыы манайгы сылларыгар ээтэ Тыгын лргэр тртээх-хастаах оо оччотооу суостаах-суодаллаах кэми чуолкайдык йдбт эбит буоллаына, 1642 сыллаах бастаанньаа кыттыбыттарын иин аатын Бдькн, убайын Чаллаайыны манайгы бойобуода Петр Головин ыйаан лртбтн уон тртээх уол чгэйдик йдрэ чахчы.

гс сыллар усталарыгар Маары бэйэтин таынан лбт аатын, убайын тустарыгар дьааах тлр. Санаан крдхх, тустаахха улахан баттабыл, атаастабыл буолара саарбахтаммат суол. Ол да буоллар кини -сааы йгэр-санаатыгар туппат, бэйэтин кыатана, тулуйа сатыырга рэнэр. Бркээн турар кэм, олох-дьаах сабардама туох да т-ааны булларбат, кыаы таынан саба баттаныы быыытын-майгытын скэппитэ. рлст да, таах ыттыы лртн атын тлк суоа. Хааахтар саа-сэп кнэн бэриннэриилэрэ диэн сс кыра. Кэмэ суох элбэх илиигэ-атахха иилистэ, кэиллэ сылдьар киис баайдаах дойду арыллыбытын туунан омуннаах кэпсээн сири-сибиири тилийэ ктн ыраахтааыга тиийэ ииллибитин кэнниттэн аата-ахса биллибэт, сиргэ-дойдуга баппатах араас урдустар, ол иигэр буруйтан-сэмэттэн куота сылдьар саарбах дьон киис сойуотугар тууугурбут халы халаалара кылгас кэм иигэр Саха сирин гс муннуктарыгар кутулла тспттэрэ. Оччотооу суут-сокуон диэн тугун дьлн-дьаабытын бдл барбат, уорартан-талыыртан, лрртн-рртн дааны туттуммат урдураччылар сытар ынаы туруорбат сытыары-сымнаас, кн майгылаах олохтоох дьону тлх трэйдээн олохторун огдолуппуттарын этиэххэ, кэпсиэххэ кэрэгэй. Ыраахтааы аатынан хомуллар дьаааы таынан, туох да кмскэлэ суох олохтоохтору аны араас хаамаайылар слэрин-астарын тэ гынан, кэргэттэрин, кыргыттарын ойох оостон, тлээхтэрин, малларын-салларын былдьаан, уун сылларга тлх талбыттарынан айбардаан, кннээн-кнэхтээн олорон ааспыттарын кырдьыгынан билиниэхпитин бэйэбит кыбыстабыт.

Маннык й-санааны тууйар-тумнарар хааннаах хабала сабардаабыт кэмигэр тугу гынан, туох суолу-иии тобулан олоу оостуохха, дьон-сэргэ, омук кыалатын аччатыахха сбй диэн толкуй оччотооу бас-кс дьон тблрн элбэхтик сыспыта чуолкай. Сирэйэ-хараа суох халабыры, атаастабылы тулуйа сатаан баран ыксаан утарсыылар, р туруулар онно-манна, ордук хааластар ттлэриттэн, тахсыталыы сылдьыбыттара кырыктаахтык сабыта баттанан иэллэрэ. Буорах саа буулдьатын, тэргэн тэрил кн утары ох саанан тугу гынаахтыахтарай, кэлтэй кыргыллан эрэйдэрэ-буруйдара, сордоро-мунара эбии элбиирэ. Ол эрээри срн итээстэрэ тмслэрэ суоа, улуус-улуус бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар атааннаыылара атахтыыра. Ол туунан историк С.М.Соловьев маннык бэлиэтээн суруйбута баар:

«Несмотря на появление здесь и там сильных духом родоначальников между дикарями, им не сладить было с русскими людьми, роды были слишком ничтожны, разбросаны на огромных пространствах и враждебны к друг другу: вспыхнет восстание, для его подавления пойдут русские люди, их ничтожное число, человек 15, но с ними толпа покорных туземцев, которые идут усмирять своих; осадят дикари в острожке русских людей, на выручку последним спешат другие дикари». Кстрн курдук, улахан рэхтээх интэлигиэн кии оччотооу кэм сиэринэн сахалары сэнэбиллээхтик дьикээрдэринэн ааар буоллаына, чахчы дьиикэй хааннаах хааахтар, хаамаайы урдустар сыыаннара хайдаын сэрэйбит да, крбт да биир. Ол гынан баран Соловьев чахчы баар, мэлдьэиллибэт суолу суруйар. Ону хас да дьинээх буолуталаабыт историческай чахчылар туоулууллар.

1648 сыллаахха малдьаардар хааахтарга утарсыыларыгар Тыгын аймаа йк уонна чэй диэн Хаалас тойотторо Пушкин бойобуода хааахтарын кытта бииргэ тиийэн кинилэри уарытыыга кыттыспыттар.

1676 сыллаахха Дьаархан тойоно Болтоу Тимирэй р туруутугар Нам тойоно Нохто Ньыыкын кинини утары хааахтары кытта србэ киилээх сэбилэниилээх этэрээти, 40 аты, с куйаы биэрэн ыытар.

1693 сыллаахха р бэриммэккэ олорбут Индигиир ламуттарын утары эмиэ хааахтары кытта Маары, Бороон тойоно Хапчын уола Чуука бэйэлэрин дьоннорунаан барсаннар ламуттары утары киирсиигэ кытталлар уонна тылларыгар киллэрэн бэринэргэ кэйэллэр.

Бу быстарык, быымах быылааннардаах тыааыннаах уустук кэмэ олорон ааспыт бгэлэрбит иэдээннэрин быаарар биир срн трт этиэххэ сп. Ол нуучча хааахтара Саха сирин Тыгын тойон Улуу Или, билиинэн государственноы, тэрийэр санаанан араас ньыманы туттан, ол иигэр кнэн дьарыйары, ардыгар н-батаы туттары дааны кэрэйбэккэ, атын улуустары барыларын бииргэ тмэр кэ-кдээ ситэ илик кэмигэр булбуттара буолар. Тус-туунан ыыллан олорор аа уустарын буорах саалаах аыйах да кии оччотооу кэм сиэринэн бэриннэрэрэ уустуга суох дьыала этэ. Оттон Тыгын кэмигэр бэйэ-бэйэлэрин кытта иирсэ, кыргыа олорбут, кыайан тмллэ илик улахан уустар ис иирсээннэрин быаарсалларыгар тттртн хааахтары бэйэлэрин диэки тарда сатыыр тбэлтэлэрэ тахсыталыыр эбит. Ордук борооттор, намнар хааластары кытта атааннаыыларыгар оннук тгэннэр кстллр. Хааахтар ону таба туанан, улахан уустар тойотторун бэйэ-бэйэлэригэр киксииннэрэн, утарыта туруортаан, р туруу крдгэнин, бастаанньалары олохтоохтору бэйэлэрин кмлннэрэн саба баттыыллара. Ол эрээри дьон улаалаах йдхтр, эр срэхтээхтэрэ оччолорго дааны бааллара. Кс, сэп-сэбиргэл ттнэн быдан баыйтарар тээ суох балаыанньатыгар киирсии, ол киирэн ааардастыы кыргыллыы кстн турар алдьархайын йдр дьон тт кдьэ суох хаан тохтуутун бохсор инниттэн дьоннорун-сэргэлэрин л-ст кс илигинэ йдт-тохтото сатаан бэринэргэ ыыран тыл-с эппит, бопсо-хаайса сатаабыт тбэлтэлэрэ дааны баар буоллахтара. Оннук йнэн-санаанан салайтаран йк уонна чэй аймахтарын малдьаардары буойа-бопсо сатаабыт буолуохтаахтар. Эмиэ оннук сыалы тутуан Маары Чуукалыын Индигиир олохтоохторун йдтн тылларыгар киллэрдэхтэрэ. Улахан уустар тойотторо Лгй, Мымах билии кэм кэрдиитин рдттэн кргэ тмслээх утарсыылар кэмнэригэр туора турар, туорайдаар тбэлтэлэрэ танаран биэрии курдук кстбтн иин, оччотооу уустук, халбархай кэмэ сптх быаарыныы быыытынан билиниллиэн сп. Дьиинэн, оччотооуга бу тооостоох политика этэ. Сэп-сэбиргэл кнэн тугу да ситиэр кыах суох кэмигэр ньуолбар сыыаны тутуан, нуучча судаарыстыбатын билинэн, кини рдк салалтатын кмтнэн олохтоох быыыны-майгыны кннрр, омугу арааччылыыр суолу-иии тобулар й-санаа бас-кс дьоо киирбит буолуохтаах. Олох-дьаах ыараан, быыы-майгы уларыйан истэин аайы Лгй курдук дьон тыла-, дьайыыта табыгастааа йднн, сыыйа норуот йгэр-санаатыгар олохсуйан, кэлии клнэ дьон ол сптх суолу тутуан салгыы сайыннарбыттара биллэр. Оннук дьонтон биирдэстэринэн Маары буолар. Кини -сааы ситиэ барбакка, бойобуода былааын билинэн кс-км буолан, бииринэн, нуучча тойотторун, хааахтар харахтарыгар быраыллан, иккиинэн, дьонун-сэргэтин быстах-быымах быыылартан арааччылаан, этэргэ дылы, икки куобаы лрн, Хаалас улууугар биллэр-кстр бас-кс киилэрэ буолар.

1669 сыллаахха улахан уустар баылыктарын тэрээининэн дьааах тлччлэр ааттарыттан 110 кии илии баттааыннаах Алексей Михайлович ыраахтааы аатыгар крд сурук ыыталлар. Онно киис быста эстибитинэн сибээстээн, дьааах тлбрэ олус ыараабытын этэн тураннар, сахалар киниэхэ бэйэлэрэ тиийэн крсэллэригэр, быаарсалларыгар кл крдн суруйаллар. Бу саха олоун оостуутугар, омугу эстииттэн-быстыыттан быыыыр суолу тобулууга саамай сптх быаарыныы этэ. Ыраахтааы ыйааа суох Саха сиригэр хайдах дааны тптээх олоу трттр кыах, суут-сокуон суоа. Сурукка илии баттаабыттар ортолоругар Маары эмиэ баара.