?р??-хара, ?т??-м?к?, кырдьык-сымыйа, ??р??-хомолто, ?ч?гэй-ку?а?ан, сырдык-хара?а, таптал-????н, бэринии-та?нарыы… барыта бу олоххо баар, син биир БААР-СУОХ диэбиттии, бэйэ-бэйэтиттэн хардарыта тутулуктаах…
Сээн
Санатыма дуу, ааспыты…
Сэттэ кн быа срээлдьээбиттии, бэркэ сыралаан самыырдаабыт халлаан, сиигин-силбигин симэлитэн, сарсыардаттан сылаас баайы сардаалардаах ыраас кнн сатыылаппыт. Итиччэ лгэрдээх уутун-убааын барытын ханна иэринэн, хайдах угуттана охсубута буолла, айыла барахсан бу да сырыыга бэрт дьиктитик дьааммыт. Чугас эргин бадараан баылла сытара эмиэ кстбэт, бээээ киээээ диэри клйэ саа килэйэ чаалыйбыт чалбахтан туох да ордубатах.
Арай салгын биллэ ырааырбыт чинчилээх. Сиик туох да сыта суох дииллэр да, эирийдэххэ ураты минньигэс, кр-кдй уонна дьэп-дьэкир туох эрэ ыраас соотохто тыаын толорор, санааын крдэр, срэххин кнньрдэр. Быата, сонно курдары киирэн, эттиин-сиинниин тилийэ срэн, улугурбут бэйэин чэбдигирдэн, тип-тилигирэс ооруохча…
Ааардыыта саара охсубут эрээри, билигин да тулуйбахтаыах кэринээх таллан эриэн сэбирдэхтэр, субу да тохтон саккыраабаталлар, сотору, тыал кыратык эмэ рдэр, баайсан туран туллуохтуу, тэлээрэн тиийэн сири-буору сырдатыахтарын бэркэ баарар курдук, сибигинэиэх-хобугунаыах айылаахтар. Ити сирилээр суугуну, арааа, сиккиэри кытта дьрэлиэххэ сп. Хайдах эрэ киини дуу, дьону дуу, хардарыта тсэн омуннаахтык кэпсэтэрин санатар ити сэбирдэхтэр бу кэм кэмчи эрээри, син балачча сылаас, элбэх сарадахтаах, сэниэлээх сардаалардаах кнн тиэх кн барытын бэйэлэригэр ыга тардынан, ону иэринэн ордук сырдаабыкка дылылар.
Оттон кн соччо-бачча чобооххойон дьырылаччы ыллаабат чыычаахтар дьарыйар-дьаныар лэлэрин крдбттэр кэринээх. Тоо эрэ, бииги саныырбытынан, ырыалара, дьи иигэр саалара буоллаа, быыта-орута, ырып-чырып уонна, хайдах эрэ кыйахаммыттыы, с саа буолар курдук. Баар, кинилэр да бииги курдук тыл-тылларыгар киирсибэттэрэ буолаарай? Арааа, оолорун кттэ охсон, сс да ситэри сиппэтэх чараас кынаттарынан балачча ыраах, сындаланнаах сырыыны кыайалларыгар, хото сапсынан хоту сиртэн тэскилииргэ тиэх ыйыыны-кэрдиини биэрэллэрэ эмиэ дьыл ыпсыытыгар тутуу былдьаыыта буолуо.
Ол эрээри, ханныгын да иин, к айыла туспа кэрэлээх, сиэдэрэй мааны кстлээх. Кыйахаммыт да чыычаах ырыатын кии аахайбат. Соотохто сур гынан кутуруктара субуруйар моотойдор сырыылара сыыдамсыйбытын эмиэ атыыраабаккын. Кыстык кыарана чугааан, тбгэ ксээн, тус туугар ким да олорон турар туос иллээ суох. Тыаа тахсан тирбинэр икки, дьиээ-уокка сааыланар икки, уун кэ бппэт дьаал, тыын кыала ыал аайы баар суол. Арай, итинник тбк кими дьалты хаамара буолуой?
– Дьэ диэ, кн диэн бу ээ. Крдс да мэнэрий, тохтуур аата суох клгээннээтэ буолбат дуо? Кэлэбин да бтэр онон диэтэ. Хара уутун халлаантан харса суох куппута да, соннук бэйэтэ иэриннээ. Сир ийэ хонноо-быттыга билигин да туруктаах. Бэйи, мантан инньэ уу-хаар кыаын ылан ииэ ээ. Тугу диигит, ханна баарый диэх курдук кн буолбут буолбаат, – оргууй аай табаын таааран, бппрскэтин сототун баыарбыт модороон тарбахтарынан бэркэ кичэйэн кум-хам тута-тута, «мааыын бастайааннай килийиэнэ» диэн муодунай ааттаах Аппырыыс оонньор к-дьаа буолла.
– Хайа-ы, оттон тн быа бу тыал сп оордо буолбат дуо? Быа ииирэн, сабыта ртэлээн, тннк ыстаабанын талыгыратан, айыы-айа, ол абынатабына аыйах чалбаы киилиэ дуо? – дэриэбинэ биир саамай биллиилээх киитэ, «хоп-сип хаата» диир Морууса баабыскалара, «иэхэйбин» диэбиттии, итини сыыска тэрбэккэ иилэ хабан ылла.
– Оннугун оннук да, сыллата халлаан уларыйан иэрэ дьикти. Ити урут, бииги оо эрдэхпитинэ, оонньоттор этэр буолаллара, эчи балысханнаах срктээх йэ кэлиии, сарсын туох буоларын аны ойуун да крлэнэн билиэ суоа диэн. Ол кырдьык ээ, быыыта, – табаын дьэ табыллан уматтан, аны наллаан кэпсээри, буолуо суоу куолулаары, оонньор ооунна.
– Чуоч-чымыйанан баран, бу да оонньор, ойуунумсуйума хайаама. Онто да суох, ол урут, тылларын баынан халлааа ыстанан тахсаат, таах тарыйааччылары кытта, аны т крр борогунуостар диэннэр бааллар. Хата, бэртэри ый инниттэн суруйа сыталлар. Эн араадьыйаны истибэккин дуо? Сарсыарда тураат, тыллыы, дьоо тиэрдэ охсоллор. Киээ сытаргар сарсыы кн-ыйгын хотунан-соуруунан бтнн этэн биэрэллэр. Кыах дьон, таах, дрэ да суох билэллэр, – диэн Морууса, табаы тарпатар да, буруо быыыгар ииэттэн олордо, онтон р куолулаата, оонньору кыайардыы рдттэн гэргээтэ.
Ити аата Аппырыыстаах Морууса бг кннэрэ, ырытар ыаахтара сааланна. Саас дьыл имийэн балачча сылыйыаыттан ыла, кн ыкса хойукка диэри килиэп мааыынын таыгар киирэ-тахса дьаарбайар кинилэр идэлэрэ. Аппырыыс баас лигиир олорооччу. Морууса, онно-манна ойон-тэбэн, барбыта-кэлбитэ баар буолааччы. Ол быыыгар буолары-буолбаты лахсыйан уун кннэрин кылгаталлар. лээннээхтэрэ кинилэр ханна баалларын билбит бэйэлэрэ, сэргэхсийэ таарыйа сэлээ тээри гыммыт кырдьаас бу мааыыны хаан да быа ааспат. Морууса сытыы тылын-н, Аппырыыс антах-бэттэх ахтыытын истэн, ардыгар ар-бур диэн адаарыспаталлар да, мккэн, астына кэпсэтэн ааар идэлээхтэр.
Эмээхсин эргэрбит эрээри, сайын-кыын уларыппат биир былааттааын кии барыта билэр. Кыын буоллар эрэ, бэргээтин таынан онтун саба баанар. Оччоо, мааны бтк тарааын санатан, ыраахтан кытаран кстр тблх Моруусаны эндэппэккэ билэин.
Чараас да буоллар, бэргээни таынан итинтикэтэ бэртээхэй хаттык буоларын эмээхсин бэйэтинэн билээхтиир. Оттон сайын куйаастан кмскэнэрэ, тыалтан хаххаланара эмиэ ити былаата. Чаылхай кыыл сибэккилэрдээх, маан хонуулаах ып-ыраас былаатын биир сырыыга срэр, оччоо тута бобуонньуктуу баанар.