Клейн Лев Самуилович
Шрифт:
Przyczynek do rekonstrukcji wschodniosiowiacskiego poganstwa
Streszczenie
Jesli pozostawimy na uboczu wszelkie rekonstrukcje, analogie, domysly oraz przypuszczenia i przeanalizujemy jedynie zr'odla, ok'aze si? w'owczas, ze zar'owno czas jak i religia chrzescijanska zrujnowaly poganskq. religi? Slowian. Zachowane do naszych czas'ow informacje dotycz^ce Pioruna sq. niezwykle sk^pe i fragmentaryczne. O b'ostwach wschodnioslowianskich zachowalo si? w kronik'ach jedynie kilka obelzywych st'ow, dwie czy trzy opowiesci o odnalezieniu i obaleniu pos^g'ow Pioruna czy innych bog'ow w Kijowie i Nowogrodzie oraz przysi?gi skladane przed dow'odcy Bizancjum na imiona tychze bog'ow. Sk^pe wiadomosci znalezc mozn'a w kazaniach ojc'ow kosciola, kt'orzy zamieszczali w nich informacje o innowiercach. Podobn'e imiona bog'ow stowianskich wyst?puj^ w jazyk'ach pokrewnych. Wszystkie wymienione wyzej wiadomosci zwi^zane s^ z kultem a nie z mitologi^. Do naszych czas'ow nie zachowafy si? mity o Piorunie. Ich niema.
Dopiero okres Odrodzenia przyni'ost zainteresowanie kultury oraz mitologiq. antycznq, i wraz z пщ przyszlo zainteresowanie wlasnq. przesztosci% kt'orq. zestawiano z kultury antyczn^. Zgl?biaj^c mitologi? s^siaduj^cych narod'ow Polscy badacze z XV-XVI wieku J. Dtugosz i M. Stryjkowski, przeka- zywali (i przeinaczali) relacje rosyjskich kronikarzy oraz wszelkie wiadomosci zaslyszane na Wschodzie. Od XVII wieku powolywano si? r'owniez na relacje niemieckich, angielskich a innych podr'oznik'ow powracaj^cych z teren'ow Rosji.
Pocz^tki zainteresowania czasami poganskimi w Rosji wi^zac nalezy z epokq. Piotra Wielkiego (XVIII wiek), jednakze w'owczas opierano si? na przeinaczonych zachodnich relacjach. W pocz^tkach XIX wieku uczeni nadal opierali si? jedynie na spekulacjach, powstawaly w'owczas dtugie listy bog'ow stworzone na podstawie analizy zagadkowych nazw w przyslowich i spiewach ludowych (A. S. Kajsarow, G. Glinka i inni). Wedle ich koncepcji religia ta przesci^gala inne poganskie religie, nablizaj^c si? do chrzescijanstwa (P. Stroew, M. Kastorski, N. Kostomarow, S. M. Solowjew). Jednakze ta tradycja nie byla podtrzymywana przez slowianofil'ow, w swych pracach zaprzeczali oni koncepcji rozwini?tego politeizmu u Siowian a w pierwotnej religii widzieli prawoslawny monoteizm. Wedle nich poganscy bogowie, kt'orzy znalezli si? w kronik'ach rosyjskich przyw?drowali na Rus wraz z Waregami (Normanami).
W poiowie XIX wieku rozpoczynaj^ si? komparatystyczne badania, kt'orych celem bylo ustalenie pokrewienstwa b'ostw narod'ow indoeuro- pejskich — zestawiano w'owczas panteon b'ostw siowianskich z panteonem greckim, rzymskim i indyjskim. W efekcie tych badan naukowcy doszli w'owczas do wniosku, ze panteony te wywodzq. si? od n'arodu praindoeuro- pejskiego. Zwolennicy szkoly solarno-mitologicznej, poshiguj^c si? poetyckimi alegoriami, wi^zali istnienie antropomorf'icznych b'ostw z kultem otaczaj^cej przyrody (D. O. Szepping, A. N. Afanasjew). A. S. Famincyn opieraj^c si? na zasadach dyfiizjonizmu, rozwijal koncepcj? slowianofilsk^. N. I. Kareew bronil zas idei o pierwotnym monoteizmie. Natomiast w koncepcji ewolucjo- nist'ow, rozwini?tej w latach siedemdziesi^tych i osiemdziesi^tych XIX wieku, postacie bog'ow wywodz^si? z demonologii ludowej (w Rosji N. F. Sumcow).
Dyfiizjonizm i ewolucjonizm uwidocznili si? r'owniez w pracach Lubora Niederle i A. N. Weseiowskiego, kt'orzy uwazali, ze Slowianie nie rozwin?li mitologii wyzszej, pozostaj^c na poziomie demonologii. Inni badacze odrzucali koncepcje szkoly mitologicznej z innych powod'ow: przede wszystkim zwracali uwag? na brak fakt'ow i tym sam'ym nie wierzyli w prawdziwosc stawianych hipotez (W. Jagic, H. Machal, L. Lezer or Leze, A. Kiripicznikow).
W pracach badaczy z pocz^tk'ow XX w. (E. W. Aniczkow, N. M. Galkowski, V. J. Mansikka) przeiamywany byl sceptycyzm w stosunku do zastan'ych zr'odei, dlatego tez swe prace oparli oni na analizie zachowanych kazan prawoslawnych ojc'ow koscioia, kt'ore dotyczyly przezytk'ow poganskich. Opieraj^c si? na nich, badacze ci mimo woli przej?li negatywn^ ocen? religii poganskiej jako wiar? rozleglq. i prymitywn^. Aniczkow, b'azuj'ic na pracy R'oznieckiego o Piorunie, wywodz^cej go od germanskiego Tora, uwazal, ze Rus rotfa si? od drobn'ych bozk'ow, natomiast znaczniejsi antropomorf'iczni bogowie zapozyczeni byli od Wareg'ow.
W XX w. badacze polscy (H. Lowmianski, W. Szafranski, K. Moszynski) tez uwazali slowianskq. religie poganskq. za monoteistyczn^, co niew^tpliwie nalezy wi^zac z siln'ym wptywem katolicyzmu. Dia nich Piorun jest nie tyle gl'ownym bogiem co bogiem jedynym, pozostali sq. jedynie jego hypostazami.
W Rosji Radzieckiej wojowniczy ateizm na dhigo zatrzymal badania nad religiq. slowianskq.. Krytycyzm marksist'ow zwr'ocil si? przede wszystkim przeciwko ich gl'ownym wrogom — chrzescijanstwu i islamowi. Jednakze, niedhigo przed rozpocz?ciem drugiej wojny swiatowej wzroslo zainteresowanie rodzinnymi religiami przedchrzescijanskimi. Celem tego nurtu bylo rozbudzenie patriotycznych postaw spolecznych w kraju. Powstaly w'owczas cztery koncepcje religii slowianskiej, kt'ore w przeciwienstwie do poprzednich byly oparte nie tyle na materialach historycznych ile na archeologicznych i etnograf'icznych.
Pierwsza koncepcja zostala rozwini?ta przez czolowych akademik'ow nauki radzieckiej B. D. Grekowa i B. A. Rybakowa. Wedle niej, Slowianie, zyj^c od niepami?tnych czas'ow na tych sam'ych terenach co obecnie, stworzyli gospodark? opartq. na rolnictwie, podstawy panstwowosci oraz rozwin?li wspanialy system religijny, kt'ory zblizony byl do religii chrzescijanskiej.
Drug^ koncepcj? zaproponowal uczony banita prof. Wladimir Propp, tw'orca semiotyki radzieckiej i inicjator strukturalizmu w Rosji. Wedle niego wszelkie doroczne kalendarzowe swi?ta rosyjskie zawierajq. szereg wsp'olnych dla siebie komponent'ow co jest uwarunkowane wzajemnym podobienstwem prac rolniczych. Propp zauwazyl, ze pierwotna przedchrzescijanska religia rosyjska byla religi^ archaicznq. poniewaz w swi?tach tych nie ma rozwini?tego panteonu b'ostw. Dlatego tez doszedl do wniosku, ze pierwotna religia rosyjska ich w og'ole nie posiadata (podobnie s^dzili Aniczkow, Niederle i Weselowski). Zar'owno Kupajlo (Kupala), Jarylo jak i inni s^Jedynie «niedorozwini?tymi b'ostwami». Dlatego tez uwaga profesjonalnych etnograf'ow, etnolingwist'ow oraz folkloryst'ow zwr'ocona zostala na demonologi? ludow^.
Pogl^dy Proppa staly si? dodatkowym impulsem dla nurtu starego etnografa rosyjskiego Dmitrija Zelenina, kt'orego badania nad demonologi^ opieraly si? na metodzie retrospektywnej. Jego zwolennikiem byl akad. Nikita I. Tolstoj, prawnuk Lwa Tolstoj a. Byl on tw'orcq. wpfywowej szkoly etnografii i etnolingwistyki. W ten spos'ob powstala trzecia koncepcja religii slowianskiej, opieraj^ca si? wyl^cznie na analizie material'ow etnograf'icznych. Metoda ta ujawniala wszystko to co przechowalo si? w kulturze zywej, a to znaczy bez wielkich bog'ow (bo mianowicie te bogi byli najwi?cej przesladowane przez kosci'ol chrzescijanski). Тут sposobem najznamienitsi etnografowie przyj?li tez? o braku wsr'od Slowian rozbudowanej mitologii a fmkcjonowaniu jedynie demonologii.