Думаецца, што сваіх герояў Я. Баршчэўскі «заўважыў» у рэальным жыцці. Ідэя служэння Бацькаўшчыне была даволі папулярнаю ў тагачасным грамадстве. І пісьменнік па-мастацку абагуліў пошукі лепшымі людзьмі краю шляхоў служэння Беларусі. Што датычыць вобраза Саматніцкага, дык ён (як слушна заўважыў яшчэ ў 60-я гг. Адам Мальдзіс) шмат у чым «спісаны» з беларускага паэта-выгнанніка Франца Савіча.

У тым, што аповесць «Душа не ў сваім целе» нешта большае, чым апісанне незвычайных дзівосаў ды фантазій, пераконвае надзвычай паважнае стаўленне Я. Баршчэўскага да літаратурнае працы, разуменне ролі літаратуры ў грамадскім жыцці. Ва ўсіх яго празаічных творах змест пераважае над формаю, а алегарычнасць і сімвалізм фактычна ператвараюць асобныя часткі ў навелы-прытчы.

На Валыні, у доме Равускіх прайшлі апошнія гады жыцця Я. Баршчэўскага. Ён памёр 11 сакавіка 1851 г., а пахаваны на могілках у Цуднаве.

Чытаючы творы Я. Баршчэўскага, мы спасцігаем сваю гісторыю, спасцігаем светапогляд беларуса першае паловы ХІХ стагоддзя, спасцігаем саміх сябе, бо пісьменнік дастаткова поўна адлюстраваў космас беларуса, філасофію ды светапоглядную сістэму народа. Пісьменнік змяшчае на тытульнай старонцы свае кнігі назву роднага краю, каб давесці, што Беларусь, хоць пакуль яшчэ адно толькі ў марах, уяўленнях, «фантастычных апавяданнях», але ўжо існуе. Выказаная аднойчы ідэя не знікае; тым больш, што гэтая ідэя матэрыялізавалася ў мастацкім творы. Дзякуючы Я. Баршчэўскаму, вобраз Беларусі становіцца сакральным, а беларуская ідэя — набыткам грамадскасці. Праз колькі дзесяцігоддзяў наступнікі Я. Баршчэўскага ўвасобяць ў жыццё мары і спадзяванні пісьменніка.

Мікола Хаўстовіч

Надрукаваўшы балады, заснаваныя на беларускім фальклоры, Я. Баршчэўскі прыцягнуў увагу тагачаснае крытыкі да свае творчасці. Яму настойліва раяць не пісаць больш вершаваных твораў, а перадаваць пачутыя легенды і паданні прозаю. Так у пісьменніка з’явілася задума расказаць пра свой край, сваю Беларусь, каб абудзіць беларускае нацыянальнае жыццё. «Шляхціц Завальня» выходзіў невялікімі томікамі ў 1844–1846 гг. Выдаўцом першых трох томікаў быў Ян Эйнерлінг, а друкаваліся яны ў тыпаграфіі Караля Края. Апошні томік выдаваў сам Я. Баршчэўскі ў друкарні Пратца. Першы томік (раздзелы «Колькі слоў ад аўтара» — «Ваўкалак») цэнзар Ігнат Іваноўскі падпісаў у друк 9 верасня 1844 г.

Другі (раздзелы «Успаміны пра наведванне роднага краю» — «Куцця») — 22 лістапада 1844 г. Трэці (раздзелы «Думкі самотніка» — «Яснасць на небе») — 3 ліпеня 1845 г. Чацвёрты (раздзелы «Таварыш у падарожжы» — «Ад’езд») — 22 сакавіка 1846 г. Важнае значэнне ў структуры кнігі меў уступны артыкул Рамуальда Падбярэскага «Беларусь і Ян Баршчэўскі» — першы нарыс гісторыі новай беларускай літаратуры. Упершыню ў гісторыі нашага прыгожага пісьменства ішла гаворка пра беларускую літаратуру, вызначаны пэўныя крытэрыі гэтае літаратуры: «чыста народнаю» называецца літаратура на беларускай мове, а нацыянальнай — літаратура, якая закранае беларускія нацыянальныя праблемы, беларускае нацыянальнае жыццё. Нарыс Р. Падбярэскага — гэта і першая біяграфія Я. Баршчэўскага.