Караткевіч Уладзімір Сямёнавіч
Шрифт:
Зямля дзядоў
Паэма
І
Блакітнае, жамчужнае змярканне, Снуецца ў сэрцы ціхіх думак рой. Чырвоны месяц выйшаў на спатканне З нячутнаю і цёплаю вадой. Не можна ад нябёс адрозніць повень: І там і там адна і тая ж бель. Плыве пад ветразем крылаты човен Як казачны ў паветры карабель. Зямля дзядоў! Такою ж залатою Яна была і ў той далёкі век, Калі зубры ішлі да вадапою І на дубах хаваўся чалавек. Гады мінулі, пазгнівалі троны, Ахуталі як коўдрай палыны Руіны замка "каралевы Боны" І над Дняпром шырокім курганы. Даўно мяне не бачыла адрына, Дзе я калісьці дзічкі ў кут хаваў, І пыл на вулках, мяккіх як пярына, Ног змораных даўно не цалаваў. І вось ізноў трава знаёмых вулак І за Дняпром сівым абрыс сяла: Збароў, дзе некалі мая матуля Вясковаю настаўніцай была. У дальні свет шырокія дарогі, Асін трапюткіх нечаканы ўздых, Дзядамі узараныя разлогі, Калыска і прыстанак вечны іх. ІІ
Абрыў ад ног у плынь Дняпра нырае. Заціхні, сэрца, - знову за сваё? Гарэза-ветрык волас папраўляе На непакрытай галаве маёй. Там - плынь Дняпра, шырокая, як мора, Тут - скочкі і заглухлы бэз капцоў. Стаю і думаю. І хвояў шорах, Як слова даравання ад дзядоў. Вайна нанесла нават мёртвым раны, Не кажучы пра цёплых і жывых. Стаптаныя дзядоў маіх курганы! Увесну бэзу не цвісці на іх. Непадалёк ад ледзь жывой капліцы, Над бабчынай магілаю старой Як слёзы залацістыя, жывіца Цячэ з параненых магутных хвой. З гурбы жывой, з гурбы безабароннай Яны сюды вадзілі па адным, Пускалі па спадзістаму адхону, І у патыліцу стралялі ім. І нехта адказаў так званым "людзям" З пагардай, хоць вялі яго на смерць: "Калі страляеш, дык страляй у грудзі І мей адвагу ў вочы мне глядзець". Усё праходзіць. Пад дняпроўскай хваляй, Там, ля Прарова берагоў густых, Вышэй ад горада, згніваюць палі Напалеонаўскіх спаруд старых. А поруч з імі, ў водарасці рыжай, У нетрах "жабніку", "багновак", "скул" Чужынскі танк з павучым чорным крыжам Зарыўся грозным хобатам у мул. Культуры вашай варты жалю ўламак, Бандыцкі танк са звернутым ствалом Прыстасаваў пад непрыступны замак Вусаты, тлусты ваявода-сом. Жывымі не ўцяклі, як і калісьці, Са зброяю сваёй пайшлі ка дну... І не паспелі іх сляды заплысці, Як зноў крычаць пра новую вайну, Звуць "боскую бязлітасную буру", З амбонаў абвяшчаюць зноў і зноў Паход за еўрапейскую культуру Супроць "славянскіх цёмных дзікуноў". ІІІ
Вы, гордыя сваёй грудзінай белай, Надушаныя з ног да галавы, Мае ж дзяды тады пісаць умелі, Калі фарсілі ў воўчых шкурах вы! Калі у замках вы жылі па-свінску, Палілі на агні жанчын старых - У нас тварылі Будны і Цяпінскі, Паэты, дойліды і разьбяры. У вас калматая бы ў малпы скура, Не звыклі вы да вопраткі сваёй, А вы прыйшлі "прышчэпліваць культуру", Прыйшлі таемнай, воўчаю хадой. Вам, спевакам грызні і новых войнаў, Што за "культуру" ліць спраможны кроў! Культура - справа мірных і любоўных, Не катаў, не забойц, не дзікуноў. Нас нішчыць? До дурніц. Замала сілы. Зямля, дзе ўсе жывуць адной сям'ёй, Дзе ваяваў Вячко, дзе жыў Вашчыла - Не можа быць пахілаю рабой. Не вырвеш з нас жывую нашу душу Бы з дзяснаў слабых набалелы зуб, Бо мы народ вялікі, непарушны, Народ, што да зямлі прырос, як дуб. Хоць моцныя, а з сукаватай кульбай Мы не сядзелі на чужым гарбу, Бо зведалі мы смак нішчымнай бульбы, І бомбы, і пажар, і барацьбу. Сціскаюць моцна нашы рукі зброю. Не рушце нас. Не цяжка зразумець: Капцы жадаюць вечнага спакою, Жывыя - працаваць, кахаць і пець. І не крычыце пра сваю культуру, Не выдаткуйце гожых слоў запал, - Мы зразумелі на уласнай скуры Бязлітаснае слова "капітал". Мы самі радасць зносілі і гора. Ніколі не казалі нам айцы Прасіць свой хлеб на мірны падвячорак, Сваю зямлю на мірныя капцы. І аддаваць сваю чужынцам працу, І воўну - на чужыя дываны, Сваю сасну - на вашыя палацы, Сваю спіну - пад вашы бізуны. Сваю зямлю, любімую, святую, Якую грубым словам не назваць, Такую светлую, такую залатую Распусніку ў наложніцы аддаць? Даволі языком дарэмна звягаць! Ад нашых ніў зялёных - рукі прэч! Нам не патрэбны новыя варагі, Калі ж прыйдуць, дык атрымаюць меч. Гісторык грэчаскі эпічна й проста Пра нас даўным-даўно паспеў сказаць: "Жыве ў Гіпербарэі люд дзівосны, Якому не балюча паміраць, Калі ў яго забраць жадаюць долю, І нівы ў жоўтай повені жытоў, І родны кут, і родныя таполі, І родны гай, і залатую волю І ўдзірвянелыя капцы дзядоў". Калі ў той час мы не згіналі спіны, Як давядзеш баранячым мазгам, Якімі моцнымі мы стаць павінны Ад новай праўды, зразумелай нам. Я ведаю, цяжкімі будуць годы, А нам стаяць, не гнуцца як трысцё, Бо лёс славян і лёс майго народа - Нялёгкае і гордае жыццё. Нам першым даглядаць усходы волі, І першымі іх потым паліваць... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Даволі успамінаў, досыць болю, Патрэбна неяк жыць і працаваць. Надзену шапку. Выйду на адвалы. Смяецца сонца ў хмызняках густых, Смяюцца зайчыкі на свежых хвалях: "На добрае здароўечка твой чых". Дождж крочыць недзе па лугах далёкіх: Ад хмары ў полі дымная мятла. І над вадою, над Дняпром шырокім Вясёлка светлай аркаю лягла. ІV
Зямля дзядоў! Гудуць на ліпах пчолы, За штосьці птушкі сварацца ў садах. Вось дом стары. Два клёны і таполя, Як старыкі аперліся на дах. Сабака спіць паміж чырвоных макаў, І гарлачы сышліся на сукі Паміж сабой аб нечым пабалакаць, Пагрэць на сонцы старыя бакі. Туляўся ў свеце як па пеклу Марка, А тут сустрэнуць жартама "дубцом", "З каня" ля шулаў пачастуюць чаркай І павядуць, гамонячы, у дом. Бабуля у старым сваім уборы (Крывёй не родная, а як свая) Пачне неміласэрна лаяць горад, І за плячыма з лыжкаю стаяць. Што, пэўна, кормяць там аднэй мачалай Ці іншай, можа, поскуддзю якой, Бо стаў худы як той курыны палец. Засмаж сабаку - рады дасць і ёй. А дзядзька, што ў вадзе сядзеў ад рана З ухмылкай скардзіцца на ход падзей, Што рыба стала з гонарам як пані, Ні на якую трасцу не ідзе: "Як цюцька змок, запэцкаўся у глейку, Сяджу як у разоры той нарог. Лавіў, лавіў - ну хоць бы лапаць нейкі - Пачулі, што прыйшоў рыбацкі бог. Калі як зараве гудок пабудку, Як пачалі бляшню хапаць яны. Мо думалі, што я пайду - аж дудкі, Я, дзетухны, сягоння выхадны. За мокрыя штаны - нясіце кару... Сілкуйся, брат, не праглыні язык. Пачаставаць як трэба нельга зараз, Міроны вельмі мала - маладзік". Гарэлка льецца. Ціхі гук вясёлы. Чаму не выпіць, як прычына ёсць. Скаварада велічынёю з кола, Кускі - з каровячы прыблізна нос. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Даволі. Надыходзіць "час сабачы". На вулках ціша і спакойны сон. Выходзім і даволі ясна бачым, Як хітры бэз рвануўся ад акон. Стаяць яму цвярозаму, без чары, І ноч усю да ранішніх гудкоў Ён будзе з ветрыкам пра нас пляткарыць У сто зялёных, вострых языкоў. Пакрыўдзіўся... Зноў пахне сена цёплымі лугамі, Па-над страхой знаёмых зор агні. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Адрына з заімшонымі бакамі, Дзе цёплае гняздо звіваюць сны. V
Зямля дзядоў! Дняпро ад хмарак белы, Чубатыя ад хмызу курганы. Ускраінныя хаты уцалелі, Як быццам не было зусім вайны. А там, далей, за старымі садамі Прайшла агню бязлітасная плынь. Не вулкі - сківіцы з двума зубамі І на камнях палын, палын, палын. Забудзь на міг заводаў голас грубы, Глянь на слупы асмаленых ракіт І ты пачуеш гул татарскіх бубнаў, Віск баявы і дробны стук капыт. Як трыста год таму ляцяць арканы, Ізноў навала, барацьба і жах І валакуць русявых паланянак Чужынцы на запененых канях. "Чорна хмара падступае, Цар турэцкі наступае, Хоча сватаць Андрэеўну..." Спявай апошні раз перад разлукай, Забіты твой каханы у баю, Ўскінь дагары заломленыя рукі, Цалуй апошні раз зямлю сваю. Зноў, як раней, гатуюць смерць сабакам І помста нарастае дзень у дзень. На кожнай хвоі - чалавек з пулгакам, За кожнай сціртай шыбень і кісцень. Над роднаю, над залатой зямлёю Пранёсся ураган пакут і мук. Здаецца, што арда прайшла вайною, Пусціўшы ветрам працу чорных рук. Эх, людзі, людзі. Па-дурному, слепа Свой поступ вы да лепшага вялі, Не выдумалі як любіцца лепей, А знішчыць - дык да атама дайшлі. Зямля дзядоў! Раз'юшанае мора. Народнай помсты страшны землятрус. Я горды за цябе. І ў гэтым горы Ты не лягла дадолу, Беларусь. Хай гарадкі маленькія марудзяць, Будуюцца па тры будынкі ў год, А ўсё ж галоўнае - жывыя людзі. Народ не знішчылі. Жыве народ. Замест людзей, што адхадзілі ў поле, На свой завод, на службу у нарад У доме пад разгатаю таполяй Расце на змену самы меншы брат. Ён слухае Дняпра прызыў напеўны І вучыцца на дрэвах майткі драць, Яму пры камунізме жыць напэўна І зорны шлях ракетай пакрываць. Ён разбярэцца у старых паданнях, Перачытае пыльныя тамы, Прыпомніць лёс бацькоў, вайну, паўстанні І кіне позірк свой далей, чым мы. VІ
Зямля дзядоў! Любімы мой народзе, Што моц сваю пазычыў у дубоў, Дыхтоўна зробленыя на стагоддзе Нашчадкі бортнікаў і рыбакоў. Не зверне шлях мой на шляхі чужыя, Заўсёды дарагімі будуць мне Зарэчча, горад, хвоі залатыя, Ашыткі на прароўскім мулкім дне, Ад месяца чырвоная кітайка, Што цягнецца над соннаю вадой, Блакітнае крыло дняпроўскай чайкі І ў ціхіх хвалях шчупачыны бой. Народзе мой, да шчасця чалавека Ідзём з табой дарогаю адной, Твае сябры - мае сябры навекі, Твой вораг - самы люты вораг мой. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Блакітнае, жамчужнае змярканне. Снуецца ў сэрцы ціхіх думак рой. Чырвоны месяц выйшаў на спатканне З нячутнаю і цёплаю вадой. Не можна ад нябёс адрозніць повень: І там і там адна і тая ж бель. Плыве пад ветразем крылаты човен Як казачны ў паветры карабель. Слова Мiцкевiчу
Верш у прозе
Кажуць, што ў ноч на дваццаць шостае лістапада ты з'яўляешся на зямлю, якая цябе нарадзіла, і ходзіш па ёй, заглядаючы ў кожную хату, ў кожную адрыну, на дно кожнага глыбокага возера.
Нячутныя крокі твае, а вочы з пяшчотнасцю нябачанай глядзяць на гэтую простую і мілую зямлю.
Рукі твае дакранаюцца да кары дрэваў-манументаў, галубяць кожны ліст на прырэчнай каліне, а вушы чуйна прыслухоўваюцца да новых спеваў, што гучаць на берагах чыстых, як сэрца тваё, беларускіх рэк.
Ноч вялікая-вялікая, і таму паспяваеш ты пабываць скрозь: на рудых берагах Дняпра і на беразе Світазі, дзе ў хвалях водарасці заблыталіся як русалчыны косы, ў сініх лясах Гродзеншчыны і на гары Маяк.
Неабсяжная зямля наша, але паўсюль, дзе пачуеш ты "кугаканне" савы над акном хаты, ты, непрыкметны, заходзіш у хату і глядзіш у вочы новаму чалавеку, які нарадзіўся ў той дзень, калі ты памёр.
І дзіцёнак маўчыць і ўсміхаецца, бо ён бачыць тое, чаго не бачаць дарослыя: не прывід, а проста добры чалавек, толькі больш маўклівы, больш паглыблены ў сябе, нахіліўся над ім.