Шляхам жыцьця
вернуться

Купала Янка
Шрифт:

Страх

У страха вочы вялікі.

Да пары жбан ваду носіць.

Прыказкі
Ці з ласкі, ці зь няласкі Боскай Ня нашым гэта судзіць зданьнем, — Стаяла вёска бліз Лагойска З сваёй нудой і нараканьнем. А ў ёй жыў Юрка Данілёнак, Як нарадзіўся — ад пялёнак. Быў Юрка чалавек нядрэнны, Адно быў трохі пустамеля: Аж так і трэскаюцца сьцены, Як расхлюсьціцца мала-веле; Ня раз ён з толку сам саб'ецца, Ці праўду рэжа, ці сьмяецца. А як крыху ён быў падпіўшы, Свае тады не пазнавалі: I ў поўнач з папраці расьцьвіўшай Зрывае кветку на Купальле, I на Узьвіжаньне зь зьвярамі Гуляе ноч, як з сваякамі. Няма яму ніякіх страхаў: Шаптун, вядзьмак прад ім хавайся! Самога чорта нёс пад пахай, З самою ведзьмай цалаваўся! Такі ўжо Юрка Данілёнак, Як нарадзіўся — ад пялёнак. Але на нашым зьменным сьвеце Няма, бач, сталага нічога, I салаўём падчас запеці Ваўка прымусяць беспутнога, — Так наш і Юрка, як ніколі, Зьмяніўся з часам паняволі. Было, як помню, гэта самай Перад Вадохрышчам куцьцёю. Вячэру зьеўшы, да Адама Сышліся ўсе мы грамадою — От, пры лучыне ў цёплай хатцы Паваражыць, пазабаўляцца. Былі старыя і малыя, Падросткі, хлопцы і дзяўчаты; Крычаць адны, сьмяюцца тыя, Аж так і рвецца гоман з хаты! І Юрка тут, і па-сваёму Прагаварыць ня дасьць нікому. Я слухаў, слухаў, ды цярпеньня Ня стала слухаць перахвалкаў! Слоў колькі, выйшаўшы у сені, Шапнуў Лявону і Міхалку; Пагаварыўшы, зноў прыходзім I гутарку няўзнак заводзім: — Хто (тут я к Юрку вокам кінуў) Адважны з вас такой парою Ў манеж схадзіць, набраць мякіны I к нам сюды вярнуцца зь ёю, — Хаця і поўнач ужо пэўне I першыя ня пелі пеўні? — Тут хлопцы жыва падхапілі: «Вось Юрка нам дакажа славы! Ці ж ён бы страху не асіліў? О, ён для дружбы, для забавы І ў пекла, калі трэба, сходзе, — Адважным гэта сьмех, і годзе!..» Наш Юрка, хоцькі ці ня хоцькі, Ня рад з свайго ўжо выхваляньня; Папхнуўся ў ток той сярод ночкі, А зь ім наш сьмех і наруганьне. Аж вось, празь нейкіх мінут дваццаць, Мы чуем: «Гвалт! ратуйце, братцы!» На двор мы выбеглі ўсе гурмам. Ляціць наш Юрка, як здань, белы, У сенцы, ў дзьверы валіць штурмам, Як ліст ад ветру, дрыжыць цэлы; Убег у хату, дух ня зьмене, Як бы у чортавай быў жмені. Мы ўсе яго давай у хаце Прыводзіць к ладу і спакою, Давай сьмяліць, давай пытаці: — Што, гавары, было з табою? — Той страх змагаючы авечы, Пляце няствораныя рэчы: — О, Езу! Божа мой вялікі, — Ён так расказ пераплятае. — Я чуў няземскія там крыкі, Была там сіла незямная! З усякім страхам я пазнаўся, А з гэткім век не спатыкаўся!.. Іду ў манеж я той Рыгораў, Прыйшоў і мацаю у куце, I думаю сабе ўжо скора Да вас зь мякінаю вярнуці; Аж калі хапну я за нешта — I сіл маіх прапала рэшта!.. Згубіў і памяць, і адвагу, Дрыжу, хістаюся, як колас, I не магу, і даў бы цягу, А тут — бух! нейкі страшны голас: Ні чалавечы, ні сабачы, — Люцыпар зь пекла не іначай! Сабраў я тут астаткі сілы Ды як нагамі не задыдню! Хоць бы схавацца да магілы, Але ўцячы ад гэтай злыдні! I прыляцеў к вам гэтак, брацьці, Вы ж прэце чорта выганяці! — I ўсім не па сабе нам стала: Мурашкі бегаюць па целе, — А што, як праўды тут нямала I ўбіўся чорт на самым дзеле? Але ўсе надрабляем мінай I ў ток зьбіраемся з лучынай. Ідзём. I Юрка дрыпе ззаду. Прыйшлі. З увагай, як належа, Давай шукаць пужалу, здраду Па ўсіх вуглах, кутках манежа. Аж бач — у куце, у мякіне, Ляжыць сьвіньня, як усе сьвіньні!!! Ўсе ў рогат! кпінкі і прытыкі Пайшлі у ход на ўсе староны: «Зух Юрка! Чорт жыў і вялікі!» «Ці не пагнаць вадой сьвянцонай?» А Юрка… Юрка з пустамелі Стаў з часам сьмелым і на дзеле.

Сват

Ня зьведаўшы броду,

Ня сунься ў воду.

Прыказка
З апавяданьня старога дзецюка
— Гэй, лінь там у чарку! Вы ж ціха быць, хлопцы! Ты, Ганька, агню мне нашчупай у копцы. Як лыкну, як пыкну, дый збаю ў прыпеўцы, Як быў я малодшым, як сватаўся к дзеўцы. — Вось гутаркай гэткай азваўся Міхалка, Вядомы ўсім чыста манюка, брахалка. — Зімой было гэта, — гаворыць ён далей, — Дзянькі мясаеду прыйшлі, загулялі, I ўсё загуляла: дзень будні — нядзеляй, — Няма таго дня — вечарынкі, вясельлі. Папіў той гарэлку, той едзе у сваты; Бяз госьця, бяз чаркі ня знойдзеш той хаты. Глядзеў я, глядзеў я, — дый вытрымаць трудна, — А быў я натуры ня вельмі маруднай. Сюд-тут — і гатова: ўжо еду са сватам, — Памёр (пакой вечны!) — ўсе звалі Кандратам, — Знаў добра, як што, да чаго ў такім разе, Па слова ніколі ў кішэню ня лазіў. З сабой у дарогу гарэлкі набралі, — Шынок быў пад Гайнай, шынкар зваўся Гдаляй, — Конь добры быў сватні, званок прычапілі, З бутэлькі пацягнем — што значаць там мілі!.. Эх, чаркі вы, чаркі, хто з вамі задрэме? — Бяда — не бяда, акіян па калені! — Гэй, крыкну, кіруй, сват! — Конь прэ ва ўсе ногі, Хоць дзеўкі ня знаў я, а сват к ёй дарогі. — Кіруй, сват! — Мінаем даліны і горы; Ноч ясна, марозна — і месяц, і зоры. Званок заліваецца, сьвішча палозьзе, Сьнег скача, конь пырхне, — тры пляшкі у возе!.. Ляцім… Вось прыехалі, вылезьлі з санак; Сабака брахнуў, і хтось выйшаў на ганак. — А хто там? — так чуем. — Свае, кажам, людзі. — Дык проша ж у хату! — Сват нешта марудзе. Ідзём. Вось і ў хаце. Лучына пылае. Я толькі гляджу, дзе мая маладая. З парога сказалі, як сьлед: «…пахвалёны!» — Навекі! — сказаў гаспадар на паклоны I просіць садзіцца. Мы селі на лаве. Ці гладка рэч, думаю, пойдзе аб справе? Ня быўшы ў такіх пераплясах ніколі, Сам неяк ня свой ды баюсь мімаволі. Дасталі тытун, затуманілі люлькі, — Капшук мой быў слаўны, — дастаў ад бабулькі, — I, як бы нідзе ні аб чым і ня дбаем, З пустога ў парожняе пераліваем: Адны хтось маўчаць з нас, а слухаюць тыя, Ці тыя замоўкнуць, каб чулі другія. Прайшло з паўгадзіны. Тут сват азірнуўся, Выходзіць у сенцы, з бутэлькай вярнуўся I гутарку аб інтарэсе заводзіць. — Пачну, кажа, проста: круціць нам ня ўходзіць. Прыехалі к вам мы тавар аглядаці; Барыш на стале во, і мы ў вашай хаце! (Вось гэтак, прымерам, па добрай ахвоце Сваты пачынаюцца ў нашай прастоце.) Тут наш гаспадар, як ні ў чым не бывала, Вядзе ў сенцы нас, дзе кабыла стаяла. — Эх, лоўкая шэльма, і ўсё есьць ахвотне! Няма ў бягу лепшай. Аддам за паўсотні. Гіршонак гаенскі прыходзіў сягоньня, Бяз торгу клаў сорак і пяць на далоні. Як гэта пачуў я, ўсяго аж затрэсла! Куды тут нячыстая свата занесла? А ён (пакой вечны!), ня сьцяміўшы рэчы: — Мы ў сваты прыехалі к вам, чалавеча! Хлапец і ня бедны, і добрай натуры, Завецца Міхалка, жыве каля Жмураў… — Я лыпнуў вачыма. Тут зноў неспадзеўкі: — Даруйце васпанства: няма ў мяне дзеўкі! Ўсіх баб — мая баба дый гэтая кляча, Ніхто ў мяне больш іх ня чуў і ня бачыў! Каб лепей хто ляпнуў анучай па мордзе, Як гэта пачуці у гэткай прыгодзе!.. Як выйшаў я з хаты, як селі мы ў сані, Як ехаў я з сватам, — хваліў як ці ганіў, — Вы сьмейдеся самі ці лайце ад ведзем; Мы з сватам тым часам к другой дзеўцы едзем. Бо трэба вам ведаць, што сват мой, Кандратка, Ні ў чым не адступіць, хоць шло б ня ўсё гладка. Прыехалі. Зноў гэтаксама сустрэлі. Сват мой падбадрыўся, мяне больш асьмеліў. Дый мне лягчэй стала: тут бачу дзяўчыну, Хоць дзеўка, сказаць, — адпусьці, Божа, віны!.. Сват гэтага толькі ня цяміць нічога: Яму ўсюды проста, як з моста дарога. Гарэлка ізноў на стале загасьціла, Пайшло дзела ладам; бяседа — аж міла. Дзяўчыну ўжо маем, — што болей нам трэба? Дый буталь гарэлкі — к ёй хлеб і да хлеба. Ўсе гэта ня кепска — па першай няўдачы, Аж з радасьці сват мой чуць-чуць не заплача!.. А я паглядаю к дзяўчыне з-за пляшкі, — Па целе так проста і скачуць мурашкі! Кляну ў духу жонак, сватоў ўсіх і дзевак… Тут быў для мяне не канец неспадзевак! Ня даў, знаць, Бог шчасьця мне ночкаю гэтай, Ці мо' пад такою радзіўся планэтай… Папіўшы гарэлку, дамоў маем ехаць; Сват асалавеў мой, зрабіўся — як вехаць. Ідзём… Бач, за печай сядзіць дзяцей двое: Адно — хлапчанё, а дзяўчынка — другое. — Чые, — спытаў, — гэта? — Аж дзеўка з куточка — Мае, мой ты мілы, сыночак і дочка… Што ж болей? Эх, болей… падлі там сівухі! — Ну і наварыў жа мне сват саладухі! Прайшло з таго часу год дваццаць бяз мала, На сьвет многа што прыбывала, ўбывала; Жаніліся людзі, спраўлялі хрысьціны, Мне толькі на жонку ня стала дзяўчыны… Больш сватацца к дзеўкам мінула дурнота, Прапала адвага, адпала ахвота… Так байку закончыў сваю нам Міхалка — Вядомы ўсім чыста манюка, брахалка. Я слухаў, сьпісаў тут і вам ахвярую, — Ану ж прыйдзе к смаку, тады дам другую.

Паляўнічы і пара галубкоў

Прысьвячаю прафэсару

Б. Эпімах-Шыпілу

Легэнда зь індыйскай кнігі Магабгарата [1]
Ў Магабгараце, кнізе Інд, Якой лет тысячы тры лічым, Такая повесьць там стаіць Аб галубках і паляўнічым.

I

Быў чалавек, якога ўсім Было заняцьцем — паляваньне; У лесе, ў полі дзень і ноч, Як быццам ляжа там і ўстане. За птушкай птушку ловіць ён Са хцівасьцю благой у змове — На рынак цягне прадаваць, — Прадасьць і зноў ідзе і лове. Пануе ў пушчы, бы ў якім Сваім за хатай агародзе, Ў сям'і крылатай пуд і страх Сілом і клеткаю наводзе. Паміж бацькоў, паміж дзяцей Птушыных сее ён разлуку, Ні ласкі к ім, ні жалю к ім Ня меў, ня знаўся зь іхняй мукай. З сумленьнем дружбы не вядзе — Да крыўд і мук яму зло сватам; Закон багоў яму ні ў што; З душы і сэрца вечным катам. I доўга так палюе ён, Зьнімае так ахвяры ў клеткі, Ажно прыпадак немалы Спаткаў яго ў пустыні гэткі.

1

«Кнігі Магабгараты — гэта адна з найстарэйшых і найвялікшых паэм сьвету. Створаны яны індыянамі болей трох тысяч год таму назад і зьмяшчаюць у сабе каля 220000 радкоў. У Магабгараце, апрача навучальных і духоўна-маральных філязофскіх твораў, шмат ёсьць і прыгожых, паэтычных вобразаў. Зь іх найпрыгажэйшы — „Наль і Дамаянці“ — вельмі добра перакладзены на польскую мову А. Лянге. Легэнда ж аб паляўнічым і галубках ня ёсьць даслоўным перакладам зь індыйскае мовы; я ўзяў толькі аснову гэтай аповесьці і болей-меней захаваў форму санскрыцкага верша — „шлёкі“, якой усе кнігі Магабгараты напісаны». — Я. К.

II

Дня аднаго ў кустах блудзіў І лёгкага выглядваў хлеба, — Пагоду ясную і дзень На ноч зьмяніла бурай неба. За хмарай хмару валакло, А грозна, чорна, безустанку; Пярун ляцеў за перуном, Штоміг — маланка за маланкай. Ліло, як з рэшата, дажджом, Раўняла нізкі дол з узгорам, I лес, і поле абняло, Як пеклам, як шалёным морам. Заціхла птушка, зьвер заныў; Лес-хата — ўжо ня быў ім хатай… За грэх караў зямлю, ці што, Так грозны Сатакрата. А паляўнічы, хоць і мок, Не пакідаў сваёй работы: Галубку ўбачыў пад кустом — За крыльле ўзяў злавіў з ахвотай. Здабыча лёгкая была: Галубка, выбіўшыся зь сілы, Хоць і хацела — не магла Ляцець, чакаў яе дзе мілы.

III

Тым часам сьціхла бура ўжо, Але і вечар быў на сьвеце; На небе месяц абышоў, I зоркі сталі ў небе йрдзеці. Што тут рабіць? дамоў ісьці? — Ісьці і цёмна, і далёка; У лесе цемным начаваць? — I небясьпечна, і нялёгка: Усюды сьвеціцца вада, Вада зьліваецца з галінаў; Нічым нідзе дастаць агню, А тут яшчэ і рык зьвярыны… I голад такжа не маўчыць: Пара даўно чаго паесьці… Нічога. Рады ўжо няма. Прыйшлося ў лесе ноч правесьці. Пад дрэва буйнае ідзе, Шукае ў ім сабе апоры; У знак пакоры — галаву Схіліў і так яму гавора: «О, дрэва, будзь прыстаньнем мне: Ў сваёй з багамі мей апецы». Сказаў і лёг на камень там, Пры ім галубка тут жа ў клетцы.

IV

А гэта дзерава было Сялібай, хатай галубковай; Сядзіць прамоклы на ім ён I так бядуе слова ў слова: «Куды загінула мая Галубка, вечная падружка? Такая страшная пара! Як выйдзе жывенькаю птушка? Мо' вецер зьбіў яе куды, Ці дождж пасек няшчаснай крыльлі Ці вораг бедную злавіў, Ці перуны насьмерць спалілі? Што мне з жыцьця, калі яго Ня будзе ўжо з кім каратаці? Жыцьцё і сьвет тады — ня сьвет, I сам ня свой у сваёй хаце. Палац з брыльянтаў; сотні слуг Хай за цябе паложаць грудзі, — Бяз ласкі — з слугамі палац Астрогам, пусткай вечнай будзе. З падружкай мілаю і лес — Як найбагатшы стане хорам… Няма яе — няма жыцьця, Усё — адной няўцехай, горам».

V

Галубка чуе галубка, I сэрца радасьцю ёй б'ецца, — Што гэтак помніць ён аб ей, Такому жалю аддаецца. Але нядоўга шчасьце ёй Усьмехам думкі калыхала: Галодны тут жа госьць ляжаў, А гэта значыла нямала. «Ня думай, мілы, аба мне, — Так галубку галубка кажа, — Уперад волю споўнь багоў: Яны пры ўсім стаяць на стражы… Гасьця ты маеш у сябе, Замёрз і есьці пэўна хоча, — Заняцца шчыра мусіш ім, Каб не пракляў цябе і ночы». Пачуў, стаў весел галубок, Ад радасьці аж як ня плача. Сьпяшыць гасьцю служыць, пытаць, Якую той цярпіць нястачу. «Я зьмёрз», — гавора той яму. Галуб рад памагчы ў прыгодзе (Бо й дрэва ў цень хавае свой Таго, хто нават сеч прыходзе).

VI

Гальлё сухое і лісткі Зьбірае, колькі сілы мае, Кудысьці зьлётаў па агонь, Разьвёў і госьця йзноў пытае. А паляўнічы да яго: «Дай есьць, галодны я сягоньня». Тут бедны галубок схмурнеў: Ня знае, дзе яду спагоне. То ж ён па-птушаму жыве, Жыве тым, што пашле здарэньне; Няма запасу ў галубка, А госьць ня можа знаць цярпеньня. Падумаў трохі галубок I штосьці выдумаў такое… «Спакоен, — кажа, — госьцік, будзь. I голад твой я заспакою». Сказаўшы гэта, над агнём Ён тройчы звольна акруціўся І, як маланка, як страла, Ў агонь, як ёсьць, жыўцом зваліўся… Ўстрос паляўнічым страх і жаль; Дае зарок ня жыць так болей: Спаліў прылады ўсе свае, Галубку выпусьціў на волю.