У той час Коля Кірпічонак ужо даўно будзе служыць у КГБ, а Вова Цымэрман на ўсякі выпадак зьедзе ў Ізраіль і, напэўна, не даведаецца, што Хатынь спалілі ўкраінцы, асьвейскіх гэбраяў і беларусаў стралялі й палілі ў хатах латышы, а на Глыбоччыне й Лепельшчыне лютавалі, пакуль не перакінуліся замольваць грахі да партызанаў, «русские воины» з аддзелаў Радыёнава.

Шмат чаго будзе потым, але пакуль — пра згаданую жамярыцу дзіцячага сумневу.

Можа, яна завалтузілася ў той далёкі Дзень Перамогі, калі я ўпершыню ўбачыў бацьку на моцным падпітку. Спачатку ён зьняў з свайго пракурорскага кіцелю ордэн Чырвонае Зоркі й дзясятак мэдалёў, а тады ўзяўся нам зь сястрычкаю апавядаць нешта падазрона негераічнае, што зачапілася ў маёй памяці абрыўкамі павучынак з задаўненага бабінага лета: пра панічнае адступленьне «нашых» па стэпе да ракі Дон, пра вінныя скляпы вугорскага графа, дзе ў віне з расстраляных бочак патанулі колькі дзясяткаў п'яных салдацікаў і пра нейкага свайго сябра, якога за нейкую Дусю застрэліў чалавек зь дзіўным прозьвішчам Сьмершавец... Блытаныя ўспаміны скончыліся тым, што бацька заплакаў і, мабыць, помсьцячы таму Сьмершаўцу, прабіў сваім пяціфунтовым кулаком сьценку нашае фанэрнае шафы. Я плакаў ад страху. Малая сястрычка румзала, бо хацела паглядзець салют. Мама таксама плакала, цэлы вечар выцягваючы з разьбітай бацькавай рукі стрэмкі. Такім, у сьлязах, і запомнілася тое сьвята.

А можа, дзіцячая яснасьць успрыманьня мінулае вайны ўпершыню ўскаламуцілася, калі на іншы Дзень Перамогі бацькаў брат дзядзька Санька зацягнуў песьню, дзе былі загадкавыя ды зь відавочным прысмакам неасэнсаванае брыдкасьці словы пра савецкага камандзіра, які спачатку камандаваў ротамі, а потым

В Ленинград пробирался болотами,

Целку ломая вдовы.

А мо вінаватыя былі асьцярожныя маміны прыгады пра фольксдойча Паўля зь нямецкага гарнізону іхнае прыдняпроўскае вёскі, пра Паўля, які паведамляў вяскоўцам, калі будуць хапаць моладзь на работу ў Нямеччыну або забіраць каровы, які меў пасьведчаньне нямецкае антыфашыстоўскае арганізацыі, яўна падабаўся маёй маме і танцаваў зь ёю на вячорках, які перадаваў патрэбныя партызанам зьвесткі і ў выніку быў зь нечага загаду застрэлены крыху зьбянтэжанымі хлопцамі зь лесу проста за хатаю, куды прынес ім чарговую паперку зь нейкімі лічбамі й малюнкам?

Мая бабуля Аўгіньня, удава расстралянага ў 1933-м «врага народа», наконт тамтэйшых партызанаў выказвалася зь нязвычнай для яе ціхмянага характару экспрэсіўнасьцю. Найбольш запала мне ў памяць гісторыя з апошняю карміцелькай вялікай сям'і маладой кароўкаю Цясюткай, якую хавалі ў адрыне за сенам, але сусед Апанас, колішні камбедавец, раскулачвальнік і даносчык, штосьці спасьцярог і прывёў у адрыну сябрукоў з карабінамі, якія слухалі, ці дыхае сена, ды толькі разумная рагуля, чуючы пагібель, прытаіла дыханьне і ўратавалася, уратаваўшы гэтым маму зь яе сёстрамі, а маімі будучымі цёткамі, што праз паўстагодзьдзя, калі мама ўжо будзе ў лепшым сьвеце, запытаюцца ў мяне, куды ж выбралі на самага галоўнага іх зямелю А.Р.Лукашэнку — у Маскву ці ў Менск?

Мне здаецца, сумневы накшталт маіх варушыліся ня толькі ў маёй душы, проста мы старанна хавалі іх, доўжачы сваю «вайнушку» зь яе бясспрэчным падзелам на «нашых» і «немцаў», «вайнушку», у якой клясе ў пятай у шэрагах байцоў нечакана зьявіліся кулямётчыцы, разьведчыцы й мэдсястрычкі, і ім было наканавана ўжо зусім хутка ператварыць нас з загрубелых ваякаў у людзей цалкам цывільных, здатных хіба што на лякальную памежную сутычку з рэваншыстамі з ФРГ, што — па назову аднаго з полацкіх прадмесьцяў — расшыфроўвалася як Фэдэратыўная Рэспубліка Грамы.

А потым прыйшла завірушная зіма, калі мы перабраліся жыць у Наваполацак і калі на стале ў музэі баявой славы гарэла сьвечка.

Я думаю, што адмовіўся падпісаць прысягу ня толькі праз боязь крыві ці з гігіенічных меркаваньняў. Мне ўсё ж ішоў пятнаццаты год і пры ўсёй тагачаснай інфантыльнасьці я мог ужо зьвязаць некаторыя факты ў ня надта артадаксальныя сылягізмы.

Мне, безумоўна, было яшчэ рана казаць кляснай кіраўнічцы, што больш страшнай за вайну з гітлераўцамі была вайна ўлады з уласным народам, а сьмерць у Курапатах, ці ў нашых полацкіх Бельчыцах была нашмат больш жудаснай за гераічную сьмерць пад Сталінградам ці ў апэрацыі «Багратыён». Аднак я добра ведаў, што я ўнук пасьмяротна рэабілітаванага дзеда Максіма. Ад бацькі я чуў, што сталінскія «перегибы» ацэньваліся (тады) у дзясяткі тысяч жыцьцяў, і аднаго разу на ўгаворы кляснай усё-такі (няхай і бяскроўна) уступіць у сьледапыты, запрапанаваў зьбіраць зьвесткі ня толькі пра герояў Вялікай Айчыннай, але і пра тых, каго замучылі ў НКВД. Клясная паглядзела на мяне быццам на жыхара паўдзённага паўшар'я Юпітэру або як на чалавека, што ўцёк з колішняга бэрнардынскага кляштару ў полацкім Задзьвіньні, дзе была вар'ятня і дзе прыкладна ў той час псыхіятарам спатрэбілася цэгла, пасьля чаго бабінец кляштарнага касьцёлу разабралі, а косткі з пахавальняў пад ім раскідалі па двары пад нагамі ў хворых.

Вынікам маёй прапановы сталася сур'ёзная размова кляснай з маці. Я быў дэфініяваны ідэйна нявыхаваным падлеткам. Пагатоў, вылазка лічылася ня першай. Аднойчы на ўроку гісторыі, пачуўшы ад настаўніцы, што Ленін у эміграцыі «жил впроголодь и ходил в бедной, поношенной одежде», мы з выдатнікам Мішам Пеньяўскім, абурыўшыся гэткай міталягізацыяй, гучна зарагаталі. Другім разам мы спрабавалі выступіць супраць рэпэтаваньня на ўроку літаратуры літмантажу да сустрэчы з чарговай дэлегацыяй вэтэранаў, дзе мы павінны былі сядзець з гасьцямі на сцэне школьнае актавае залі вакол партызанскага вогнішча, зладжанага з вэнтылятару й прывязаных да яго піянэрскіх гальштукаў. (Трэба, праўда, прызнаць, што наш пратэст меў досыць банальную прычыну — мы ня вывучылі сваіх вершаваных тэкстаў, як, зрэшты, і заданьня зь літаратуры.)

Сярод тых, хто прыходзіў у нашую клясу і ў музэй баявой славы ў пінжаках з планкамі баявых узнагародаў, трапляліся розныя людзі. Сівы партызанскі камандзір апавядаў, як адзін перамог у баі прыкладна 47 фашыстаў і, паказваючы ў музэі на партрэт вядомага полацкага падпольшчыка, крычаў, што гэта «враг», які, працуючы ў гарадзкой управе, выдаваў савецкіх людзей. Падпольшчык, у сваю чаргу, расказваў, што выдаваў не савецкіх людзей, а фальшывыя дакумэнты, зь якімі палачане пазьбягалі арышту і вывазу на захад, а партрэт свайго ляснога апанэнта дапаўняў калярытнымі дэталямі кшталту пасылкі ардзінарцаў у баявыя рэйды з заданьнем зьбіраць па вёсках прыгожых дзяўчат і маладзіцаў. Памятаю, найбольш мы паверылі бязрукаму вызваліцелю Полацка, у якога вісеў на грудзях усяго адзін мэдаль «За отвагу», а яшчэ — партызанскаму мінёру, што ўзгадаў, як дзень навылёт незварушна ляжаў зь мінаю каля чыгуначнага насыпу пад носам у нямецкіх патрулёў і, абсіканы з галавы да ног ляснымі мурашкамі, бачыў, як у яго паміж пальцаў вырасла трава.

Здаецца, тады я пачуў магнітафонавы запіс песьні невядомага маскоўскага барда пра роту, празь якую ўвесну бягуць ручаі й цьвітуць пралескі. Хрыпаты, пад Высоцкага, голас сьпяваў:

Ах эта рота, ах эта рота,

А кто привел ее сюда,

Кто положил ее на снег?

Ах эта рота, ах эта рота.

Нет, не проснется по весне,

Нет, не проснется по весне...

Прыпеў быў такі:

Наступала по болоту,