А мо гэтак толькi мне здавалася? Мо аўтар «Буревестника» шыбаў думкай у мiнулым, мо раўнаваў сябе даўнейшага, маладога, да сябе цяперашняга, старога? Мо на твары пiсьменьнiкавым было выражэньне ня нуды, а суму з прычыны ашуканых надзеяў, болю ад дакораў сумленьня?

Якiя ўражаньнi выклiкалi ў Горкага Салоўкi? Гэткае пытаньне задавалi мы сабе. Праўда, самастойна савецкi пiсьменьнiк ня ступiў тут нiводнага кроку, бо ўсюды былi пры iм агенты ГПУ. Як турыстыя, наведваючы СССР, бачаць толькi тое, што ветлiвыя гаспадары хочуць iм паказаць, гэтак i Горкага вадзiлi толькi туды, дзе ён мог пабачыць толькi дадатныя бакi.

Ды не, — думалi мы, — чалавек iз гэткаю багатаю жыцьцёваю практыкаю здолее дагледзець укрываную праўду, перад ягоным пранiклiвым вокам калiшняга вастрожнiка праўды не схаваеш…

Якiя рэвэляцыi надрукуе Горкi ў газэтах пасьля свайго звароту з Салаўкоў? Мусiць, не напiша нiчога, бо праўды напiсаць нельга, не дазволяць…

На Салавецкiм абтоку была папраўная калёнiя для малалетных злачынцаў. У васобных бараках гуртавалi моладзь спасярод крымiналiстых. На фоне агульнае пасыўнасьцi палiтычных вязьняў гэтыя маладыя зладзеi, душагубы, падпальшчыкi, гвалтаўнiкi давалi яскравую пляму сваёй юнаскасьцяй, бунтарствам, гуляньнем iз небясьпекай.

Нажовыя расправы, крадзежы й iншыя злачынствы былi сярод iх штодзённаю зьяваю.

Патрымаўшы пару гадоў у гэтай салавецкай калёнii, дзе iх старалiся ўзгадаваць на прававерных савецкiх грамадзянаў, убiваючых здэгэнэраваныя мазгаўнi гэтых ранейшых бяспрытульнiкаў мудрасьць «политграмоты», пасылалi iх пасьля ў калёнiю для малалетных злачынцаў у Балатове, пад Масквой, дзе iх рыхтавалi на агентаў крымiнальнае палiцыi, бо ў гэтай галiне яны маглi быць вельмi карыснымi, дзякуючы сваiм старым сувязям у сьвеце злачынцаў.

Ня ведаю, як гэта сталася, але назаўтрае Горкi неяк вызвалiўся з-пад апекi сваiх гаспадароў i сам адзiн выбраўся вандраваць па абтоку. Тут прыпiльнавалi яго гадунцы калёнii, папрасiлi ў свой барак i… пасыпалiся расказы аб запраўдным жыцьцi на Салаўкох.

Горкi ўважлiва слухаў, ня выказваючы, аднак, свайго погляду на гэтыя справы.

Ня ведаю, як былi пакараныя калёнiстыя за свой адважны ўчынак. Думаю, што некаторыя зь iх цяжка адпакутвалi за сваю адвагу.

Вестка аб гэтай гутарцы борзда разьнеслася ў лягеры. Мы думалi, што гэты «дысананс» паўстрымае пяро пiсьменьнiкава ад выпiсваньня пахвалаў савецкай карнай палiтыцы.

Сталася iнакш. Праз колькi тыдняў прачыталi мы ў савецкай прэсе словы захапленьня Горкага жыцьцём вязьняў у салавецкiм лягеры.

А сам ён, пабыўшы пару дзён на салавецкiм абтоку, зьвярнуўся на сонечны абток Капры…

Злыя языкi кажуць, што жывучы за межамi савецкага гаспадарства, дый маючы адкрыты для сваiх твораў вялiкi кнiжны рынак у Расеi, ня цяжка захапляцца савецкiм «сацыялiстычным будаўнiцтвам»…

Контррэвалюцыянэры кажуць, што як-нiяк лягчэй дышыцца на бацькаўшчыне фашызму [18] , дзе прыватныя вiлi не канфiскуюцца, чымся на бацькаўшчыне сацыялiзму, дзе за лiшнюю раскошу ўважаецца мець… гасподу з двох пакояў…

Апрача тэатру было й кiно — пару разоў на тыдзень. Найцiкавейшы быў у кiно сэанс у 1928 годзе, калi мы пабачылi на экране «самiх сябе».

Памятаю, як рабiлiся здымкi да гэтага фiльму.

Перад нашай ротай быў садочак, у якiм улетку прабавалi красаваць нейкiя рахiтычныя кветкi. У садку стаяла драўляная каплiца, аберненая ў чытальню часопiсаў.

Вось раз — на вялiкi наш дзiў — пачулiся ў садочку гукi нашае вастрожнае аркестры. Камандант абходзiў нашыя камары, выбiраў спасярод нас тых, якiя вонкава выглядалi больш прыстойна, i пасылаў у садок. Тамака былi расстаўленыя сталы, за якiмi сядзелi вязьнi, гуляючы ў шахматы або пераглядаючы часапiсы. Нагналi сюды таксама й жанок iз «женроты» i дазволiлi iм сядзець разам iз мужчынамi…

А воддаль стаяў маханiк з апаратам i накручваў фiльм. Ведама, палажэньне было такое нязвычайнае, што сьмеху й жартам ня было меры й фiльм удаўся, як мае быць: даў абраз салавецкае радасьцi…

Пасьля мы аглядалi свае радасныя твары, бачылi, як ахвоча выходзiм на работу, як вясёла працуем, як адпачываем пасьля працы, займаючыся «культурнымi гульнямi»…

Фiльм свайго дасягнуў: разыйшоўся па СССР. Мацi мая пiсала зь Менску: «Я бачыла ў кiно вашае жыцьцё на Салаўкох. Значна супакоiлася. Бачу, што там ня гэтак блага, як я думала…»

Я пэўне-ж адказау ёй, што мне вельмi добра, бо iнакш цэнзура не прапусьцiла-б лiста.

Вялiкую асалоду ў жыцьцi вязьня дае бiблiятэка.

Бiблiятэка на Салаўкох была вельмi багатая: былi ў нас кнiгi бадай ува ўсiх галоўнейшых эўрапейскiх мовах. Калi спасярод расейскiх кнiг западозраныя зь iдэялёгiчнага боку творы пасьля кажнае «чысткi» нiстожылiся, дык кнiг у чужых мовах нiхто не правяраў. Дык вось i сустракалiся тут гэткiя дзiвосы: сярод французкiх кнiг я знайшоў нейкую старую дыдактычную аповесьць для дзяцей, у якой была праведзена гэткая думка: памятайце, дзеткi, што сумленныя людзi бываюць ня толькi сярод маркiзаў, здараецца часам, што сумленнымi бываюць i людзi бедныя…