Шарэе. Страляюць рэдка й недзе далёка. Сьвіснуў, зацокаў, зачмякаў, заліўся салавей. Прыемны халадок, лягчэй дыхаецца. Толькі трупы нашых папярэднікаў пахнуць брыдка, як пагрозьлівае memento.

Я атрымоўваю заданьне яшчэ раз навязаць лучнасьць з суседнім батальёнам: канчаткова дамовіцца адносна кодаў і сыгналаў. Ужо цёмна — можна ісьці. Да гэтага батальёну ня больш як пяцьсот мэтраў. Але перад боем — эмоцыя: бягу галёпам.

Дабягаю.

— Дзе камандзер батальёну?

Нейкі афіцэр зьвяртаецца да іншага:

— Дзе палкоўнік Каміньскі?

Вядуць мяне на камандны пункт. І вось падарозе я прыгадаў, што гэта той сэнатар Каміньскі, зь якім я прыпадкова сустрэўся пару разоў у Вільні й аб якім мне гадзіну таму гаварыў дзядзька Лукаш.

Паводля ўсіх правілаў польскага ваеннага рэгуляміну кажу палкоўніку пашто я прыйшоў.

— Добра, даражэнькі. Аб гэтым пагаварэце з маім афіцэрам сувязі, якога я паклічу. Я чую, што вы з «крэсаў».

— Пэўна-ж, палкоўнік, наша-ж дывізія завецца «Крэсова». Пры гэтым хачу вам прыгадаць, што я меў гонар з вамі сустракацца ў Вільні, спадар сэнатар.

— Тым больш прыемна сустрэць старога знаёмага ў гэты цяжкі час.

— Цяжка будзе, спадар сэнатар.

— Думаю так. Шмат з нас застанецца на гэтых прыгожых і праклятых горах. Але, што-ж, гэта так проста — трэба йсьці…

— Але зашто?

— Даражэнькі, вось і вы мне паставілі пытаньне, якога я баюся й штодзень чую.

І раптам дадаў войстрым тонам загаду:

— Вось мой афіцэр сувязі. Дагаварэцеся зь ім і… бывайце жывы.

Добрых людзей на сьвеце, нажаль, не зашмат. Таму варта аб іх пісаць і прыгадваць, якой-бы нацыі яны ня былі.

Аб Каміньскім шмат напісаў ведамы польскі публіцыст й пісьменьнік, беларускі шляхціц зь Меншчыны, Мэльхіёр Ваньковіч у сваіх трохтомных рэпартажох спад Монтэ-Касыно. Ваньковічу трэба аддаць належнае: ён — чалавек асабіста адважны і, ня гледзячы на дзьвесьце кіляграмаў сваёй жывой вагі, лазіў па горах падчас бітвы, запісваў ды фатаграфаваў. Аднак ён ня ўсюды мог далезьці, таму ягоныя майстэрскія рэпартажы часта далёкія ад рачаіснасьці, бо пераважна пісаныя з рэляцыяў удзельнікаў пасьля бітвы. А рэляцыі часта бывалі супярэчныя: адзін бачыў дваццаць немцаў, а другі, які ўвесь час ішоў разам зь ім — толькі двух.

Усё-ж, здаецца, што ў дачыненьні да Каміньскага ў сваіх рэпартажох (якіх я, нажаль, цяпер пры сабе ня маю) Ваньковіч быў аб'ектыўным. Ваньковіч прыгадаў гісторыю майго асабістага прыяцеля Крыўца. Гісторыя амаль аўтэнтычная, як і сына дзядзькі Лукаша, і характэрная для тагачасных беларускіх умоваў.

Крывец быў сьведамым і ярым беларускім нацыяналістам і надзвычай здольным дзяцюком. Толькі вось няшчасьце для нашай тагачаснай моладзі (ды ня толькі моладзі, г. зв. Заходняй Беларусі): ён не заўсёды адрозьніваў, дзе канчаецца беларускі нацыяналізм, а пачынаецца савецкая прапаганда. І вось бедны мой Пятрусь трапіў у лапы гэтай прапаганды. Разам з беларускай літаратурай, якую ён атрымоўваў зь Менску, ён распаўсюджваў і камуністычныя агіткі. Накрылі, пасадзілі. Праз пару месяцаў пусьцілі. Пятрусь не ўціхамірыўся й рабіў далей. Арыштавалі другі раз. Але ў міжчасе ён пазнаёміўся з Ваньковічам, які захапіўся здольнасьцямі Крыўца, што аж некалькі разоў пісаў аб ім у газэтах. Здаецца гэта памагло: Пятруся йзноў па нейкім часе выпусьцілі. Там ён нешта скумекаў. Вярнуўся зьбянтэжаны й пачаў рабіць захады, каб атрымаць стыпэндыю ў сельскагаспадарчую школу. Войт, з паходжаньня беларус, ахвотна-бы даў гэтую стыпэндыю, але справа ўпёрлася ў паліцыі: Крывец — камуніст!

Справа дайшла нейкімі шляхамі да сэнатара Каміньскага. Здаецца, што гэтую справу Каміньскаму рэфэраваў Ваньковіч, бо сам мне пазьней яе прыгадваў. Каміньскі пытаецца:

— Хто гэта такі ваш Крывец?

— Вельмі здольны малады чалавек, беларускі нацыяналіст і, нажаль, два разы быў арыштаваны за савецкую прапаганду.

 Малая дыгрэсыя: прыяцелі й знаёмыя, калі бачылі, што ідзе сэнатар Каміньскі, гаварылі: «ага, ідзе гэта так проста».

Каміньскі хвіліну падумаў.

— Але-ж гэта так проста: калі ваш Крывец вернецца з школы разумным нацыяналістам — гэта ня блага. Калі-ж выйдзе дурным камуністам, на яго трэці раз знойдзецца паліцыя.

Каміньскі некаму пазваніў, з сім-тым пагутарыў і Крыўца прынялі. Із школы Крывец вярнуўся добрым аграномам, палымяным беларусам, але на савецкі камунізм крывіў нос.

17-ы верасень 1939-га году. «Таварышы» прыйшлі нас вызваляць ад хлеба й сякой-такой волі. Ня ведаю, ці Пятрусь Крывец цалаваў савецкія танкі й тачанкі, але ведаю, што недзе ў канцы сьнежаня 39-га году ў дваццаць сёмую камэру вялейскай турмы, дзе мы душыліся, як селядцы ў бочцы, упхнулі яшчэ аднаго кліента. Я адубеў з зьдзіўленьня.

— Пятрусь! Гэта ты?! Дарагі, што сталася? Я чуў, што ты быў вялікім начальнікам у раёне. Ты-ж іхны чалавек…

Тады Крывец запраўды зламаным голасам адказваў:

— Дарагі, такіх дурняў яны патрабуюць за граніцай, але ў сябе ліквідуюць.

Гісторыя Тарашкевіча, Рак-Міхайлоўскага, Мятлы, Валынца й шмат іншых у міньятуры…

З Пятрусём я сядзеў нядоўга. Мяне вывезьлі ў полацкую турму, а ён застаўся. Ведаю, што яго на допытах жорстка катавалі. Будучы ў польскай арміі ў Узбэкістане, а пазьней на Блізкім Усходзе, я яго шукаў і не знайшоў. Маглі яго «шлёпнуць» у вялейскай турме, або падчас эвакуацыі гэтай турмы, калі пачалася вайна з немцамі, а можа замарылі недзе ў лягеры. Бог ведае…