Шрифт:
3.
Зямлянку зрабілі за токам на самай мяжы агарода і выгана – ля старой грушы, але не пад самім дрэвам: каб не пашкодзіць каранёў. Капалі ён з бацькам ад самае раніцы. Зямля глеістая, балазе нядаўна праходзілі дажджы. Цяжка было напачатку – ён не хацеў адставаць ад бацькі і шворгаў наверх па цэлай рыдлёўцы; адале, пэўна, прытаміўся і бацька – і капаць пачалі павольней.
Пад абед высьмелілася раньневосеньскае сонца, разагнала па выгане золкія цені – ажно пад Кухтаву гару. Учора на той гары зьявіўся стары лось: павольна выйшаў з парадзелага лесу, паўзіраўся на ваколіцы, крутнуў разлапістымі рагамі – і прысьпешыў з гары да пушчы, на ўсход. Пасьля гэтага бацька і сказаў:
– Нават зьвер пайшоў ад вайны ратавацца. То й мы мусім…
І з раніцы падаліся рабіць сховішча. Палуднаваць у хату не хадзілі – маці перакус прынесла да ямы. Яму і есьці не хацелася. Сеў папіць квасу-раўгені, як з лагчыны даплыло глухое траскатаньне, стрэлы: значыць, бой грымеў ужо дзесь за Туяніхай – тры-чатыры кіламетры ад ягоных Агароднікаў.
І яны зноў прысьпешылі. Скончылі амаль перад самым заходам сонца. Паверх ямы, якая атрымалася вялікай (метраў два на чатыры), наклалі сухіх дыляў, накрылі саломай, паверх – зямлёй. Уваход невялікі, нябачны…
Спаць палеглі ў хаце, а калі, не дачакаўшыся сьвітанку, на полі пачалі рвацца снарады, сьпешка перабраліся ў зямлянку, перанесьлі ікону, коўдры, такі-сякі посуд, муку, два вядры з вадой, газоўку.
Маці доўга малілася, а яму яшчэ ўсё здавалася нейкай дзіўнай забавай, непаразуменьнем. Яшчэ з тыдзень таму, як загаворвалі, што немец заняў Гародню, а ў вёсцы не засталося аніякай улады – і поп, і ўраднік зьехалі, ён нават зарадаваўся, зарадаваўся таму, што даўно жадаў пазбыцца гэтага праныры-ўрадніка. На яго ўжо з паўгода зьбіраў злосьць, якраз з тога дня, калі ўраднік зьявіўся да іх у хату – пасьля чаго бацька і перастаў выпісваць для сына «Нашу Ніву»…
– На твой адрес, Николай, приходит крамольная газета. Надо это дело приостановить…
– Якая ж яна крамольная, калі пошта яе носіць? – не зразумеў тады бацька ўраднікавы словы.
– Я тебе даю хороший совет: останови это дело!
І вось з паўгода праз тога ўрадніка Уладзя ня бачыў «Нашай Нівы». Вайною не выбіраўся па тавары ў Вільню і сусед Бэрка – якога даўмеліся былі прасіць прывозіць газету. Уладзя перачытваў старыя нумары – артыкулы, апавяданьні, вершы – і наноў вяртаўся ў тое неапісальнае сьвята: то ж і яны ёсьць, і мова – пявучая, іхняя, і кнігі…
Адно ня ведаў ён тады, што вайна ня толькі выгнала з вёскі вірлавокага ўрадніка, але і разагнала па сьвеце некаторых супрацоўнікаў «Нашай Нівы». Як ня ведаў, што вайна, якая так хутка дакацілася і да гэтых вазёрных мясьцін і нахабна выпхнула яго сям’ю са сваёй хаты ў гэту зямлянку, забярэ жыцьцё глухога Укашчыка-Нямакалі (снарад адшчэпіць палову ягонай хаты, праб’е печ і пахавае ў друзе нябогу), – і яшчэ з тыдзень пратрымае іх у тым схове-падзем’і, і ім абрыдне страшная боўтанка з вады і мукі – страва апошніх дзён, і хата пасьля доўгага тыдня ўявіцца ім ня горай княскага палаца. Як ня ведаў і аб тым, што ажно да самай Масквы давядзе тая вайна і ягоных бацькоў, і яго самога.
А як не хацецьмецца яму ехаць у незнаёмы Невель, куды – з Новай Вілейкі – перабярэцца ягоная настаўніцкая семінарыя! Ды настоіць бацька:
– Нельга, сыне, перарываць навуку… Ды і спакайней так будзе.
І ён, калі бацька пачне запрагаць каня, каб адвезьці сына на далёкую станцыю Парафіянава (усе бліжэйшыя занялі немцы), ледзь ня пусьціць сьлязу, а калі, разьвітаўшыся, яны рушаць, – як жывую стане шкада і хату, якая, убачыць, нашмат пастарэла за апошнія гады – як і маці.
Штось незваротна-болеснае не пакідала яго і тады, калі ён – з горам папалам улаштаваўшыся на платформу спаленага цягніка – ехаў да Полацка (каб не зваліўся, ня трапіў пад колы, бацька прывязаў сына вяроўкай да жалезнай стойкі – паказаўшы, як можна лёгка расшморгнуць вузел), – і ў завываньнях ветру, які – як на тое – пачаў даносіць блізкія подыхі сьнежнай халепы, і ў цяжкім ляскатаньні-скрыпе рэек яму адкрывалася непапраўна-наканаванае: расстаньне гэтае – надоўга…
4.
Цягнік спыніўся і, пыхкаючы парай, ціха прасіпеў – нібы папярэджваючы горад аб сваім прыезьдзе. Вясна аддальвалася, нечакана падскочыў мароз, і большасьць пасажыраў торапка ўзьдзявалі на сябе хто стары кажух, хто – шыкоўнае футра. Ён жа сядзеў каля вакна, ад якога дзьмула злосным сіверам, а таму й ня скідваў свайго семінарскага шыняля-палітончыка з навязаным на каўнер башлыком – і цяпер, сьцягнуўшы з паліцы свой баульчык, дайшоў да выхада першым. Саскочыў з вагоннай падножкі на яшчэ пусты перон – а тут і бацька. Абняў, «Ну, нарэшце!» – выдыхнуў (цягнік спазьніўся на некалькі гадзін).
Яны перацыбалі рэйкі, праціснуліся паміж двума таварнякамі і апынуліся на «панадворках» Курскага вакзала. Так і пачалося ягонае знаёмства з Масквой.
– Вунь там маё дэпо, Аляксандраўскі пост, – паказаў бацька на аграмадную, як стадола, цэментную будыніну і пачаў распытваць пра здароўе, вучобу. Правільней, пра яе заканчэньне, бо сын ужо меў у сваім баульчыку атэстат вясковага настаўніка, а семінарскія гады (ён, сын, адчуў гэта яскрава вось зараз) заставаліся ў мінулым, хоць і блізкім, але незваротным… І, па-праўдзе, у гэты лютаўскі дзень 1918 года хацеў апынуцца не на гэтым халодным маскоўскім вакзале, а ў сваёй хаце ў Агародніках, і каб там яго сустракаў і бацька, і маці з меншымі братамі.