– Адкуль вы, панове? Хто вас сюды накіраваў? – пытаецца Жыгімонт.

– Мы з-пад Берасця, пан-гаспадар. Прыйшлі ваяваць за радзіму, а накіраваў нас сюды Ян Гайка, вашай міласці пасол!

– А што можаце?

– Секчы шаблямі, страляць пістолямі.

– А што любіце?

– Зямлю сваю любім.

– А дзе ж яна? – зноў запытаўся кароль.

І ваяры гучна адказалі:

– Наша малая радзіма – сяло Азяты. А вялікая – уся наша Літва-Беларусь!

Гэтак даведаліся ў свеце, што ёсць каля Берасця Азяты, а жывуць у іх азятчукі – адважныя і мужныя ваяры.

У 1566 годзе Вялікае Княства Літоўскае было падзелена на вобласці, названыя ваяводствамі. На чале вялікіх гарадоў былі пасаджаны кіраўнікі замкаў – кашталяны. Тут успомніў Жыгімонт пра свайго вернага пасла, уладара Азятаў. Так стаў Гайка Янам-кашталянам старажытнага Берасця.

На Брэстчыне, часам вельмі далёка ад граніцы, сустракаюцца ўрочышчы Мыто, Мыта, Мыцішча. Адкуль жа мытні, калі да граніцы далёка?

Раней дарогі былі небяспечнымі. Ехаў купец і хваляваўся. Усялякае магло здарыцца! Часам разбойнікі рабавалі падарожнікаў. А часам паны на дарогах стваралі маленькія мытні.

Меў госць багата тавару, але колы фурманкі рухаліся па чужой дарозе. Тое, што на возе, – купцу налажыць, тое, што пад возам, – гаспадару зямлі… Таму і казалі: “Што з воза ўпала, тое прапала!”

У самым Берасці знаходзілася сапраўдная мытня, дзяржаўная. Усялякі, хто прыязджаў у Беларусь, абавязкова плаціў тут грошы. Яны ішлі ў казну.

А непадалёку мелася менніца – манетны двор. У 1659 годзе выйшаў спецыяльны загад: “Хай усе ведаюць, што менніца Вялікага Княства Літоўскага будзе ўсталявана ў Берасці”. Значыцца, і ў гэтай справе горад над Бугам быў першым!

На манетным двары дзеля патрэб дзяржавы сталі шпарка рабіць медную манету. Яе назвалі барацінкай (ад імя італьянца Бараціні, які трымаў манетны двор). І было яе вельмі-вельмі многа. Толькі за адзін год хітры італьянец наштампаваў 240 мільёнаў манет! Нават цяпер большасць беларускіх скарбаў складаюцца з барацінак…

Усім манета была патрэбна: на вайну, на баль, на падарожжа ў замежныя краіны. А яшчэ – на будаўніцтва прыгожых палацаў.

Рэчка Ружанка – тонкі блакітны паясок на карце. Яе вадзіца вельмі няспешная і роўная. Людзі расказваюць, што ў старадаўнія часы Ружанка, як змейка-вужык, абвівала ўзвышша. На ім стаяў мураваны палац, вакол якога множыліся драўляныя хаткі. Тутэйшы гаспадар надаў паселішчу імёны любых дачок – Ружы і Ганны. Дзяўчынкі былі блізняткамі, падобнымі, бы кропелькі расы. Таму і злучыліся ў адной назве. Пачалі навакольцы клікаць месца Ружанай, часам ласкава – Ружаначкай, а цяпер – Ружанамі. А на гербе горада можна пабачыць чырвоныя ружы.

Войны каціліся па зямлі хвалямі. Каб уберагчы свае Ружаны ў нядобры век, гаспадар загадаў будаваць навокал грозныя муры, а ружанцаў вучыў трымаць зброю. Бо нездарма кажуць: усялякая ружа мае калючкі, каб бараніць сваю прыгажосць!

Ружаны папакутавалі ад чужынскай зброі. Здавалася, назаўсёды загіне Ружанскі палац – каменная ружа-кветка. Аднак напрыканцы ХVІІІ стагоддзя мястэчка чакала казачнае адраджэнне. На Берасцейшчыну прыехаў цудоўны дойлід Ян Бекер. Тут ён адшукаў сваю шчырую любоў – Ружаны. Майстра будаваў храмы, манастыры, палацы. Здавалася, што ў ягоных руках цяплеў нават камень!

У Ружанах з’явіліся бібліятэка, манеж, тэатр, карцінная галерэя... Але пра іх да нашых дзён захаваўся толькі горкі ўспамін. Дзе колішняя прыгажосць? Скрадзеная захопнікамі, вынішчаная чужынцамі. Даруйнавалі і данішчылі людзі тое, што было народжанае ад моцнай любові і захаплення майстра-стваральніка.

Некалі Ружанскі палац з птушынага палёту нагадваў вялікую каменную ружу. Неаднойчы гасцявалі ў мястэчку каралі і вялікія князі. У паляваннях, на шыкоўных балах бавіла свой час заможная шляхта. А якім было вясковае жыццё ў той час?

Было гэта ў 1563 годзе. Ездзіў па Берасцейшчыне рэвізор Дзмітрый Сапега. Ён праводзіў па загаду Жыгімонта Аўгуста першы перапіс на нашай зямлі.

– Колькі ў вас людзей жыве? Ды колькі трымаеце зямлі, лугоў і сенажацяў? – пытае вялікакняскі пасланец у Легатах і Дымніках.

– А які прыбытак мае карчма пры дарозе? – пытае ў Шчарчове і Якаўчыцах.

Глядзіць рэвізор: у некаторых вёсках зямля слабая, неўрадлівая, а плацяць вяскоўцы ў казну быццам з добрай зямлі. Абавязкова трэба перапісаць кожнага, хто надзел мае, каб двойчы аднаму не плаціць…