Хан Кене (на каз.яз.)

Аннотация

Ілияс Есенберлин АХАР (КШПЕНДІЛЕР — 3) Бірінші блім І Ай сулесі ждеп, ыра сті а шола тарта лан иекте- ніп атып келе жатан тамен бірге шашаты сасыр, тйе жапыраы аралас, ат лаы крінбейтін кк шалынды ылдидан алы кш крінді. Аздан со кгілдір аспанды алтын сулесімен шарпи, ызарып кн де шыты. Тірек сандытан суыран гауар тастай жалт-жлт ойнап ажайып сулетті трге енді. Жаз ортасы ауан ша еді. Даланы снге бленген кезі тіп, слу ажары кеми бастаанымен, кн сулесіне бккен жасыл шалын семіз малды тгіндей лпырып тр. алы шп арасынан сысыан ып-ызыл ой блдіргенінен, сиыр блдіргенінен кз тнады. бден саумалданып саяу бере бастаан ымызды та шоырлана кездеседі. Мезгілі тіп бара жатан алы балауса, кк шалынны хош иісі таы кіршіксіз таза ауамен араласып мрынды жарады. Кн сулесіне шомылан кшті беті кнгей тс. Кш басында те стіне ызыл ала масаты кілем жабылан клсары атан жетектеген, солын реді крі шал. Астында тобылы кре ат, стінде оыр тйе жн шекпен, басында трт салалы пшпа брік. Оны соынан тізбектелген аттылы, тйелі алы керуен. Кейбір омды тйелерде аарадаан йел кимешектері крінеді. Шаыра доалаты екі ая шиылда арбаларда кемпір-шал, бала-шаа… ыз-келіншек, бозбала ат стінде. Біра блар деттегідей н шырап, зілдесе сз аысып, бірін-бірі уып жарыспайды. н-тнсіз тнжырап алан. Кшті о жаында алы жылы. ыраны бйірлей тасыр-тсыр жіті басып келе жатыр. Кш соында ара мал, одан рі жре жайылан отан-отан ой-ешкі. Кш жрісі шыл. Пысыран жылы, анда-санда боздаан тйе. стіне ауырт келіп алан мал тяынан сасып, ия пен ши тбінен пырылдай шан бдене мен жапала. Асыа имылдаан ыруар ел ылдидаы масаы кере арыс алы балурай кмкерген айдын клге арай беттеді… Та летінен жау уандай жкіген жрт бір жаманатты аартандай. Оларды оршауа алып, суыт келе жатан сойыл-шопар стаан жзден арты ер азаматтар тобы бар. Бріні де астында смбілдей сйглік жйрік, шайала ыралан жора. Тстері суы. Шекпен-шапандарыны етек-жеі трікі. Бларды ішінде айыны безіндей берік, азан тастай шомбал, тртпа келген біреу ерекше кзге тседі. Астында есік пен трдей, ай табанды жайма жал ара кк айыр. Таымында келте шопар, арына темір бауырлы айы сойыл ілген. лкен ткір ара кзді, зын, ою ара мртты адам. Тамен бірге ашыла тскен ара ср жзі а спыдай. Бл осы кшті басшысы, Баянауылдаы аржастан шыан Азнабай лы Сейтен. азіргі беті Балаш кліні маындаы ке алап. Ал ары масаты осыдан ш жыл брын Алтын, Алтай, Тоа, Уа руларыны ыры мы шаыраын ертіп оан хандыы арауындаы Сыр бойына тіп кеткен асым трені балалары Есенгелді, Саржана осылу. Сейтенмен зегілес тксиген абаты, кескен томардай келте ара ср жігіт келеді. Сары ала ынапты исы табан келте ылыш таынан. Кісі лтірген адамдай тсі зрлі. Бл убет лы Ожар. Бір кездегі барымтаа да, жауа да атар шапан Сейтенні зегілес досы. Соы ш-трт жыл ішінде Амола аа слтаны даймендені оырлжасыны асында болып, жаында ана з еліне айтып келген. Маыраан ой, міреген сиыр, кісінеген жылы ніне дабырлай сйлеген адам даусы осылып, таертегі табиатты бейкн тамылжыан шырын бзып, ке даланы басына ктерді. Жасыл ра арасында бйыып жатан топ елік орындарынан рпиісе трегеліп, кл жаалай зыта жнелді… Інінен жаа ана шыып, та намазын оыан молда трізді, шоиып отырып алып, шаылдай жнелген семіз суыр дабырлаан нге сл лаын тріп тыдай алды да, кенет алы ши арасына кіріп жо болды. Беймезгіл келген жрттан сескенген кл стіндегі с у-шу, абыр-сабыр. Кл жаасына дамылдаан кш тйені омын алмай, азан ктеріп ас ішпей, сл тыныстады да айта ктерілді. Су маайы бір уенге тскен кезде шомбал ара Ожар айтадан Сейтенні асына келді. Астындаы трт аяы те жора ара ккті тізгінін тежей тсіп, кеше тммдай алмай алан гімесіне айта кірісті. — Ата мекен Ккшетауын тастап, асым тре неге оан хандыына арай кшті? — деді ол сзін алыстан озап. — азата маал бар емес пе «Бтен елде слтан боланыша, з еліде лтан бол» деген. — асым тре ай жерде жрсе де слтан, — деді Сейтен жатырмаандай алая арап. — Блік басы бзыта дегендей, пле а патшаны Жылы жылы стабынан [1] басталан жо па… 1 Ж ы л ы ж ы л ы с т а п — Россия патшасыны Сібір азатарын басару жніндегі 1822 жылы ережесі (уставы) . — И? — стап деген атыны зінен расында жан шошырлы… А патшаны уысында стауа шыан за екен соны зі… Осы стап бойынша Орта жз сегіз кірге блінді емес пе… р кірге бір рулы елді он бес-жиырма болысы кіреді. р болыста он-он екі ауыл. р ауыл Ара жерінде, зіе белгілі, жз аралы й. Ауылды ш жыла жрт сайлаан старшын, ал болысты Шыыс тымынан шыан слтандар басарады. кірге ш жыла слтандар сайлаан аа слтан ие… — Япырмай, , а патша кірді азаты аа слтандарына басартандаы ойы: з отырын зі асып жатсын дегені ме екен? Сейтен аырын мысылдай клді. — шалатанбай тра тр. А патша аза ісін екіге блген. Бірі — ауыл арасындаы жесір дауы, алыс-беріс секілді ккір-шкір. Мны асаалдар мен билер зі шешсін деген. Екіншісі — кісі лімі, барымта, кіметке баынбау трізді ауыр кнлар. Мны аа слтан басаран кірлік пірказ арайды. кірлік пірказ екі патша ызметкері жне екі жыла сайланан екі аза жситірден [2] ралады. Бларды шешімін гбірналы сот бекітеді. Онда бірде-бір аза жо. Сйтіп бізді тадырымыз брібір з олдарында… 2 Ж с и т і р — заседатель. Сейтен сл ндемей алды. Шбырып келе жатан кшке брыла бір кз тастап крсінді де, айтадан сйлеп кетті. — Сол стапта: «аза Мхамбет пайамбарды жолын берік стаан діншіл халы емес, оны шоындырып алу оай, тек ауыла укілдер жіберілсін» делінген. Ожар клгендей боп тісін аситты. — Жне ол стапта ешкімді зорлау болмасын, ркім шоынысы келсе, з еркімен шоынсын деген де сз бар ой… — Сейтен атыны басын жедел тартып алды. — Сен оны айдан білесі? Ожар екішты жауап айырды. — Ел лаы елу… Сейтен атын тебініп ап, кенет ызулана сйлеп кетті. — асым тре біз секілді аыма емес еді. Ара жерінде сегіз кірігті не шін рыланын бізден брын тсінді. Тоа, Алтын, Алтай, Уаты ертіп патша рыы жетпейтін Бестабалы жеріне арай кшті. Біз алып ойды. аланымыздан не тапты? Он жылды ішінде Талды зеніні саасында араралы кірігі, ызылжар бекінісіні жанында Ккшетау кірігі, Семей бекінісіні тсында Аякз кірігі, Омбы аласынан тмендеу Амола кірігі, Жміш бекінісіні асынан Баянауыл кірігі, Аманараайдан жоары смрын кірігі, Омбыны отстік саласында шбла кірігі рылды. Бкіл Ара жеріне темір тор жабылды, енді тырп етіп крші! арамаыдаы елі тгіл, туан ініні баласын арашалауа кші жетпей алды. Сейтенні соы сзіні мнісі бар еді. Батыс Сібірді трын жрты мен жер айдалып баран адамдарды арасында йел жынысыны те жеткіліксіздігін еске алып, Бірінші Николай патша 1825 жылы 11 февраль кні азаша Тауы жылы апан айыны он бірінде Сібір генерал-губернаторы мен Орынбор соыс губернаторына Сібірмен шектес аза секілді «братана» лттарды жас ыз балаларын ола тсіруге жарлы берген. Бл жолда андай амал болмасын олдануа рсат етілген. Сатып алуа да, алдап алуа да болады делінген. Осы жарлы бойынша ола тскен ыз балалар шоындырылып, йел жынысына мтаж семьялара тапсырылуа тиісті. Асырап алан адамдара азы-тлік ретінде он бес жаса толана дейін кмек крсетіліп, ал ыз балаларды келген кісіге олма-ол он бес сом сыйлы берілетін. Міне осы жарлы Сейтенні туан інісі Тайжанны жеті жасар ызы Алтыншашты да армаа тсірген еді. Тайжан патшаа арсы ереуіл йымдас-тыраны шін бес жыл брын Омбы Орданс-Гаузе сотыны кімімен лім жазасына кесілген. Оны ер жетіп алан ш лы Сібірге Туринскіге айдалан. Белгісіз адамдар беймлім жаа кетіп бара жатан ааларыны соынан алмай шырылдап жгірген жеті жасар Алтыншашты арауыл басы офицер иемденіп, Омбыдаы бір судегерге сатан-ды. Жас ызды кркіне та алан Сібір корпусыны штаб бастыы генерал-майор Фондерсон оны лгі судегерден алап алады. Алтыншаштан кз жазып алан Сейтен, ш жыл ткеннен кейін оны кесін лтірушілерді бірі Фондерсонны олында й сыпырушы болып жргенін естиді. Іздеп Омбыа келеді. Генерал-майорды са кзетшілері бгет болып Алтыншаша жолыа алмайды. Туекелге бел буып, тнде Фондерсонны йіне шабуыл жасап, тартып кетем деп жргенінде, генерал-губернатор біліп алып, зі ажалдан зер тылады. Сейтенні азіргі айтып келе жатаны осы бала жайы. Бл оны кіліндегі ауыр жара. Егер алда-жалда осы жараа біреу-міреу тиіп кетсе, Сейтен зін зі стай алмайды, блан-талан ашуа беріледі. Біра б жолы Сейтен йтпеді. Бір кезде анжыалас серік боланменен, ол Ожардан аздап кдіктенеді. «Адам сыры — санды ішіндегі азына. Онда алтын жатыр ма, баыр жатыр ма, бірден білу иын. Кілтін іздеу керек». Сондытан да ол енді Ожардан сыр тарта сйледі. — Сол стап бойынша біз азынаа жз арадан бір ара жаса тлеуге тиісті едік. Біра сол заны зін кім дрыс олданып жр? Аа слтандарды малы жта іліксе — зекет тле. Жанаралды, пристапты йі ртенсе — лесіді апар… — А патшаны салы туралы осымша мірі шыты деп жргендері айда? — деді Ожар тнере. — И, шыаны рас. Біра одан ара азаа андай пайда? оян жылы мамыр айында патшаны салытан босатан бес жылы ткеннен кейін, жаа жарлы шыты… Бл жарлы бойынша кімет ызметінде жргендерге, аа слтан, болыс, жситірлерге бірталай жеілдік берілді. Оларды біраз малдары салытан босатылды. Тек здеріне меншікті тлегіттері шін ана салы тлейтін болды. Бл жарлытан тан Смеке, Бкей, Ули ханны тымдары ана. Патша азама жаан ызметтері шін тре тымыны шаыра ие слтандары мы жылы, мы жарым ара мал, мы жарым сом ашаа дейін мір-баи жаса тлеуден ада етілді. — Жо, мен патша азамны бл жарлыын айтып келе жатан жопын… — Енді ай жарлыын? — Жаса тленетін мал саны ш жылда бір саналанмен, жт жылы жасаты тек олда алан мала тлейді деп жргендері айда?.. — Оны рас. Біра азаа он ірі арадан бір тса тледі не, жз тсатан бір ірі ара тледі не, брібір емес пе? Байаймын кмейіде бірдеме тран іспеттес. Онда сен а патшаны бізге істеген жасылыы болса соны айтшы? — Кмейімде ара халыты мтажына иналан запыран тр, — деді Ожар абаын ткситіп. — Одан бтен не болушы еді менде?! Сейтен Ожара жылы жзбен арады. «Мен осыдан бекер кмнденіп келем-ау. анына тартпаанны ары сынсын демей ме аза, анына тартып-а келе жатыр-ау бейба. кесі убет аржасты бел баласы еді…». — йткенмен, алауын тапса ар жанады, — деді Ожар айтадан н атып. — Ає патшаны да тілін таба білген жн. Осыдан екі жыл брын кктемде араткелді аа слтаны даймендені оырлжасы азатар балаларымызды сыпайа — солдата алады деп сескенетінін арыз етіп Петрбора бар- анында, патша азамны зі аза жігіттері еш уаытта да сыпайа алынбайды деп, бзау терісіне мрін басып, уадасын жіберген жо па? «Осыны зі ай сопаа апара жатыр?» — деп Сейтен таы да сезіктене алды. Сйтсе де: — Бзау терісі емес, бзау терісінен істелген ааз десетін. ап-алы болатын, зім кргем, — деді ол жайбараат. — Сол ааздан кейін аа слтан оырлжаны адірі лан-асыр сті. Соны арасы ой б кні алы Ар- ынды шашау шыармай стап отыраны. йірін бермес осындай бір мараса айырлар болатын. — Сейтен сл ндемей алды да, крсіне айта сйледі, — жиырма мы жылы айдаан дайменде баласы ондай аазды алуды бір амалын тапан шыар. Біра а патша ділетті болса асым трені арызын неге тыдамады? — андай арызын? — асым тре аза жеріне бекініс салып, пірказ руды тотатуын талап етіп осыдан он жыл брын ааз жазан жо па? Одан не шыты? Жауап беруді орнына жерімізге скер стіне скер ткті. Амола, Аякз, Баянауыл кірігіні кіндік ортасына Атау бекінісін сала бастады. Бнысы енді бкіл Араны анды шеберіме аламын дегені емес пе? Осыны сезген асым тре оан хандыына арай ауысты ой. Ондаы ойы Сыр бойындаы алы азаты Абылайды а туыны астына жинап, діні бір оанмен тізе осып жртымызды тыныш, аласыз ету емес пе еді. — Біра асым трені ол ойынан не шыты? — Ожар мысылдай клген трізді. — Ташкент шбегінен Есенгелді мен Саржанны аман айтуыны зі екіталай… 1824, яни азаша Мешін жылы Ккшетау приказы рылды. Бл — а патшаны Абылай рпаыны ата мекеніне ауыз салуы еді. Осы жылдан бастап асым тре баласы Саржан слтан ол жинап патша скері мен стапты жатайтын Смеке, Бкей, Ули хандарды рпатарына, Ккшетауды аа слтаны ара Тоаны Зіларасына арсы крес бастады. Кейде жеіп, кейде жеіліп, басынан сан айасты ткізеді. Аырында оан хандыыны ол астына еніп, 1834, яни Жылы жылы осы хандыты бас кші Ташкент шбегі, тжікті алпы руынан шыан Ммет ліммен тізе осып, аза жерін Россия империясынан бліп алма болып, алты мы скермен лытау іріне келді. Осы ірге оран атты бекініс трызып, бізге осылыдар деп жан-жаына жар салады, аа слтан, ел билеген асаалдара ат шаптырады. Бір жаынан шаын-шаын жаса аттандырып, араткел, Ккшетау жеріндегі алы Арын елін шаба бастайды. Мны естіген Сібір губернаторы лытауа генерал-майор Броневский басаран алты зебіректі бір мы скер жібереді. Броневский кп кешікпей лытауа таяйды. Жаын алан патша скерінен орыан Ташкент шбегі орана азантай сарбаздарын алдырып, Бетпадалаа арай ашады. Ал оран бекінісі кп соыспай Броневскийге беріледі. Ташкент шбегі Ммет лім аза жерін Россия патшалыынан оай ала алмайтынына кзі жетіп, кресті бірден тотатады. Одатасыны мндай опасыздыын крген асым тре балалары енді Сыр бойындаы азатарды жинап, оан хандыыны ыпалынан тылма болады. Біра Ташкент шбегі бны сезбегенсиді, а патшамен кресуге айта ол жиямыз, кееске балаларыды жібер дейді асым треге. Ал ол рылан апанды аармайды. Ташкентке жиырма жігітпен олбасшы балалары Есенгелді мен Саржанды, шбыртпалы Аыбай батырды, Саржанны жиырма жасар баласы Ержанды жола шыарады. Бларды Ташкентке кеткені Араа да жетеді. Ожарды айтып келе жатаны осы жйт. Сейтен бл хабарды брын естісе де, мысылдай сйленген сзден бір суы кекесін аарып алды. Ожара сескене арады. Кенет есіне осыдан ш кн брын ойнынан жлып алып тастаан шбар жылан тсті. Айдын клді, жасыл белді, араай, айы сысыан атпар-атпар жартасты Баянауылдан аттанан Сейтен араменді тауы етегін басып, Балашты теріскей тмсыындаы Мы аралды батыс жаына тпек еді. Осыдан ш кн брын блар араменді тауыны шрайлы етегіне жеткен. Бір жетіден бері ат стінен тспеген Сейтен, кш орныысымен, жан-жаы аны крінетін бір жартасты тбені басына шыып, кз шырымын алдырма болан. йытап кеткен екен. стінен бір суы леп ткендей сезінді. Кзін ашып алды. Ештее де крінбейді. Ел жым-жырт йыда. Аспанда кміс ай ана аырын жылжиды. Мны оятан не? Сейтен озалмай н-тнсіз сл жатты. Сол мезетте-а кеуде тсында бірдеме жыбырлаан сиятанды. Алаанын сл жма, о олын кеудесіне ойып йытайтын деті бар еді. Кенет аш арнына сп-суы бірдее тиді. Сейтен жылан екенін бірден сезді. озалуа болмайды. Таулы жерді жыланы уытты келеді. Жылан сырып кеудесіне таман келе жатыр. Мндай суы, мндай ызарлы болар ма! Талай ажала арсы мтылан Сейтен батыр, жрегі аттай тулап демін зер алды. Баяу сырыан жылан бір кезде Сейтенні сл жмулы алааныны арасына басын сты. Лаа бас, білектей жуан, айра тас тстес тау жыланыны зі. Егер саусаыны бірі дір етсе бітті, улы тілін салып алуы кміл. Енді жылан басын алаан уысынан ткізіп, рі арай жылжи берді. Сір, тама тсына келіп оралма. Сейтен бала жасынан жылан-шаяннан орып крген емес. Мндайды талайын табанына басып улы тілін суыраны бар. дет ылан олды білектей жуан жыланны алым тсынан ышаштай боп алай жмыла аланын Сейтен оны ойнынан алып шыанда бір-а білді. Жылан иретіле, блына білегіне ораланмен, кшті ол алымынан бір-екі рет мытып-мытып ысып жіберді де, бос бйендей лексесін солба еткізіп анандай жерге топ еткізді. «Мынау Ожар да ойнына кіргелі тран сондай шбар жылан емес пе екен?» Ожар анша шомбал боланмен Сейтенні рыштай атты арулы олыны бір мытыанынан алмайды. Бордай опырылып ат стінен лап тседі. Ожар Сейтенні ашулы абаынан бір смдыты сезді ме, жааы аырт айтып алан сздерін жуып-шайды. — оан шбегілеріне сену иын. Жеілтек йел трізді, здеріні кіл ауан жаына арай жалт ете тсулері оп-оай… Есіл ерлер аалдыпен мерт болып жрмесе нетсін. «Жо, Ожар баяы Ожар. Мнымен бірге бір айыа мінуге болады». Сейтен жан-жаына ойлана кз тастады. Кн кешкіріп алан екен. Дала майт топыратанып, жаз ортасы ауып сары балатана тскен, таспа жоыша мен жатаан, шегел кездесе бастаан. р тста ойдым-ойдым алы араай крінеді. Кн соы сулесін адыр стіне жайып салып, меіреу даланы ызылт сулеге блеп, батуа айналан. Аздан со кш алы опалы, ккпебек ойпата енді. Бл ара аржас руыны е шалай жайлауы. Бдан рі Балаш лкесі, Сарысу алабы, Сыр бойы басталады. Самсай кшкен жрт арт жатарында блдырай арауытан Ара тауларына аладай бастады. азір кн батады, жабылан ымыртпен бірге туан лкені е соы селеуіті де шпек. Арттарына брылып араан сайын жрегіне суы семсер тигелі трандай кілге м, кзге жас келді. Алда не ктіп тр? Баыт па? Михнат па? Дл осы стте батып бара жатан кнменен бірге азалы, зарлы н естілді. Ылдиа арай ентелей лаан кшті бір бйірінен, жал-йрыы кзеулі тайа мінген, екі бйірін таянып алып, «Елім-ай» нін салан он трт-он бес жасар ара торы ыз бала крінді. Табиат инаан бейкн елікті баласындай жылап келеді. Кшке ерген жртты кіл-кйін дл шерткендігінен бе, тірі пенде оны нін бзар емес. Тмен арап улей береді. Сейтеннен «тотат» деген бйры болмаан со, жрт нді мая тыдауда. ыз бала шырылдай толиды: Туан жерді ия алмай тау мен тасын, Біз келеміз тыя алмай кзді жасын, Не жазып ек, жасаан, таптатардай, Крінгенге халымны алтын басын. Арман етіп жазылмас жан жарасын, Ата-мекен тастады ке даласын. з жеріе сыя алмай бараныда гей елден, айран жрт, не табасы? Шыпай жатып бесіктен айы торып, Саралдатай жабырсыз алан солып, айда барса алдыда орыт крі, Неге туды баытсыз халы болып. ыз баланы ні Сейтенні ккірегін тырнап жатан трізді, абаы салбырап тнжырай тскен. Егер н бдан рі созылса сонау артта алып бара жат- ан туан жеріне деген асіреттен жрегінен ан тамшылайтындай крінді. Осы бір блан-талан болып келген кйікке шыдай алмаан Сейтен «тотат!» деп олын ктерді, ыз ні пыша кескендей зілді. Енді кш шбаладамай, алды-артын жиып, клді ыыстай таяп келеді… Алдарында жазы ала, одан тсе, арада ол созым жерде здері ашып бара жатан гей лке. Сейтен бірдемеден сескенгендей атыны басын тартты. Алдынан клмен атарласа созылан алы опа амысты здері беттеген кз жетер-жетпес бір тсынан, лдене ара ете тскен трізденді. Кзі анша ыраы болса да не екенін аны айыра алмады. А дейін десе, кісі бойы амыстан алай крінеді? Адам дейін десе елсіз алы опаны арасынан не таппашы? ры-ары дерлік, бл ара ара жолдан шалай… лде бларды ізін адыан жау ма? Сейтенні кіліне кмн кірді. Біра Ожар оны бл кдіктен ада етті. Сейтен кргенді б да крген екен. — Сейтеке, — деді ол атын тебініп таяй тсіп, — кшті жинаы стамаса болмас. Бл Мы арал ойнауы орынышты. абан да, жолбарыс та бар десетін. Жаа байадыыз ба, не бір тстан жгірген асырды?.. — Мен адам ба деп едім. — Бл араа адам айдан келсін. Мен аны крдім. асыр. Сір оян уып жрген болуы керек, секіре жгірген трі сойан. — асыр болса асыр шыар. Жассы ой, аны крген болса… Енді кш брынысынан жинаы жрді. Сойыл, шопар стаан арулы жігіттер жан-жаынан оршап, мал біткенді ортаа ала, шашау шыармай, ттаса тсті. Тек тн ортасы ауан кезде, жаасы атты кісі крінбес алы анаурайлы Басклді тсына келгенде ана: — Осы арада азыра кз шырымын алдырса айтер еді, Сейтеке, — деді Ожар. — атын, бала бден алжырады, жігіттерді де кейбіреулерін ат соып тастаана сайды. — лі де жре тссек… онуа бір ауіпсіз ала таппаса болмас. Кшке бл ір млде бейтаныс. Жолды ан-слсіз ср бетті, шілтиген Смен ана біледі. Жн крсетіп келе жатан да сол. Ол Ожара бір кз тастап, Сейтенге арады. — Мндай жедел жріске жрт шыдар емес. Ат шалдыруа да осы ара дрыс. Бдан рі шалын азаяды да амыс-урай кбейеді. — Айтандары болсын… — Сейтен зі бірінші боп аттан тсті. — Жрт та сыз бергенше кз шырымын алсын… Ал біз кезектесе кзетелік. — Мал. Тйелер шгеріліп, арбалар доарылып, жрт дабырлай орныа бастады. Сейтен жанына топырлай жиналан серіктеріне: — р арауыл бір бие сауымдай уаыт кшті айнала жреді. Алашы кезек зімдікі, — деді. — Менімен бірге айсы аласы? — Мен. — Мен. — Мен. Зор денелі ш жігіт топтан блінді. — Сізден кейінгі кезек менікі, — деді Ожар. — Жата бер. Бір таа шыдармын! — Сізді рашан да ты боланыыз жн. Біз секілді жастара тнгі кзетті зі де бір ызы дурен ой. Сейтен жауап бермеді. Жрта: — Ал йытадар! — деп, арауыл жігіттерін ертіп, блініп шыа берді. Аздан со жол соып алжыраан жрт атты йыа кетті. Сайды тасындай ер жігіттер шопарларын бастарына жастанып, сойылдарын жандарына жатызып, жйріктерін белбеулеріне байлап, кшті ішіне шашырай орын алды. рі-беріден со р жерден орылдаан, пысылдаан дыбыстар естілді. Дала тып-тыныш, тек анда-санда лп етіп соан желмен ойнап кілі урай мен амыс бастары шуылдай жнеледі де, лезде тына алады. Отын-отын кл жаасындаы упілдекті кмпілдеген ні мен гіз шааланы кірген айайы естіледі. Кенет аш тлкіні тырнаына іліккен жапала жерге лаан баланы даусындай шар етеді… Тя серіппей тыным алан кш. р жерде йы білмес сиырды мйізіндей аырайан трт кзетші… Блар да жантайып азыра демдерін алса ештее етпейтін сияты. Туан жерінен шбыра безген бишара жрта Жетісу мен Ара тйіскен елсіз аулата кім тимек? Кім адиды оны? йтсе де, нсіз тн рылан апан трізді, еле болан жн… Ай сулесі кеми, аспандаы жлдыздар бірінен со бірі сніп, та жаындаанда, Ожар асына Смен мен кш озалар алдында осылан кршілес ауылды екі бейтаныс жігітін ертіп Сейтенні асына келді. — Сейтеке, та да жаын… Азыра кз іліндіріп алыыздар, — деді ол. «Сл тыныып алан да теріс емес, тыныш секілді ой. Ертегі жол да ауыр», — деп ойлады Сейтен ішінен. Сйтсе де: — Жарайды, йытамасам да белбеуімді босатып, сл тыным алайын. Жігіттер де сйтсін, — деді. Біра кетіп бара жатып таы да тотап азыра кідірді, — дегенмен са болыдар, кл маыны амысы тым рейлі екен, асыр, абаннан ада емес шыар. зі згелерден ошаулау барып, екі олын басына жастанып н-тнсіз жата кетті… Кзеттегі трт жігіт бірінен бірі кз жазбай кшті айнала жр. Сырт бейнелері са ла, жіті кз арауыл трізді. Сейтенні обалжыан кілі орныайын деді. «Осылар секілді, «сен тр, мен атайын» ер азаматтары бар жрт ор болар ма… Мндай жайсадарыны мол жараланына дайа шкір…» Алты кннен бері «уыншыа кездесіп, соымнан ерген жртты ырына шыратпасам етті» деп обалжи шаршаан кілді орныа бастаанынан ба лде кптен бері ат стінен тспеген денесі талмаусырады ма, Сейтен аспанда аырын жзген айа арап жатып йытап кетті. Дл осы кезде Ожар мен Смен кшті алдыы жаындаы алы амысты тбек тсынан айнала тіп бара жатан-ды. Оларды лаына амыс арасынан: — Ожар, біз дайын, — деген лдекімні дірілдей сыбырлаан ні естілді. Ожар кілт тотай алды. Брылмастан: — «апанды оя білмеген асасын алдырар», кені аузын… Баана кн батарда біреуі кзге тсіп, Сейтенге еле туыздыдар. Жаа ана жатты. Біз азір оны байлаймыз. «Аттан!» деген ран шыанда, апы алмадар!.. — деді аырын ана. Ол кшті айнала жре берді. Бйірден осылан Сменге: — азір Сейтенді аламыз, — деді. — Ояу жатанда ма?! — Сменні нінен орыныш лебі аарылды. — Ендігі йытап кеткен шыар. йытамаса да алу керек! Жаып, сен Саыпа бар, шккен тйелерді алалай ая жаынан келсін. зі быладан. Дыбысын шыартпай басайы. — п. — Сейтен сергек йытайтын. стінен с тсе де оянатын. Сыбырды сезіп, орнынан атып трмашы болды. Біра кенет стін албастыдай басып алымынан ышаштай жабысан темір саусатар нін шыартпады. Кеудесіне мінген шойындай ауыр шомбал дене мен екі олын стаан екі балуан жігіт бны тырп еткізбеді. ні-міне дегенше екі олы артына ыл шылбырмен маталып, аузына орамал тыылды. Екі кзі су араы болып байланды. Сейтенні ккейінде: «тте! тте!» деген арман ана булыа тулады. — Бны кебіні кигізілді, — деді зіне таныс кгірт дауыс, — Смен, сен осы арада бол. Ал сендер сарбаздара жетідер. Белдеріне байлаан аттарды шылбырларын кесідер, ер-тоымдарыны о зегілерін шешіп алыдар! Сейтен ыл шылбырды білегіне батыра блынып-блынып тсті. «Япырмау, мынау дауыс кімдікі? Ожар ой! Сорлы жрек, бекер сес бермеген екенсі? ап! ап!» Ол аздан кейін зіні жалыз аланын аарды. «Жо жалыз емес шыармын. Жаа ана Ожар «Смен, осы арада бол» деген жо па еді? Сонда бл да жау боланы ма? Шыыр кзім, нені кргенсі!» Сейтен ауа тскен мекіредей жанталаса тулай берді. Дегенмен, жау ниеті де з дегенінен шыа оймаандай. йыдаы сарбаздарды те жартысыны аттары босатылып, кейбіреулеріні о зегілері алынып алан кезде, тсінен шошып оянан жас жігіттерді бірі смдыты боланын бірден аарды. арадаан кісілерді кріп: — Жау келді! Жау келді! Аттан! Аттан! Сейтен аа! — деп лындаы даусы раа шыып жар салды. Барымта, шабуыла йренген жрт орындарынан атып-атып трды. Та ыла беріп алан кез еді, алы амыстан уына жіберілген ыры-отыз салт атты сыпайлар да шыа келді. Ша-ш еткен білте мылтыты даусы естілді. рген ит, жылаан бала… Атылан мылты… «А, дай, зі сата» деп ріккен, орыан дауыстар жан-жатан рейлене жамырай, жаа ана йыда жатан бейам кш азан-азан болды да алды. Кенет: — Ала, жігіттер! — деген атты н шыты, Сейтенні есік пен трдей топа жалды ара кк айырын ойната Ожар згеден бліне берді. Басында орамал, білегін сыбанып алан. олында жала ылыш, шабатын асырдай екі кзі оттай жайнайды. — лсек шйітпіз, лтірсек бйітпіз, — деді ол таы да кшті дауыспен, — кне, ерідер соымнан! — Ожар! Баста, Ожар! — деді аттарына мініп лгірген кей жігіттер. Ожарды асына шоырлана алан, тастай тйілген шаын топ «А, дай!», «Аруа!», «Айдабол!», «аржас!» деп біріне бірі рандаса жел беріп, сойылдарын ктере, арсы жаа лап ойды. Алдарында Ожар. Біра ол арсы шепке жетер-жетпестен атыны жалын ша лады. Мылтыты суы ніне йрене оймаан есіл ерлер, олбасшыларынан айрылан со бгетке келіп арыны басылан толындай, жау шебіне таяй тсіп шашырана тотады. Кейбіреулері аттарыны басын брып алып, кейін арай шапты. ылышын ктеріп стіне тніп келген уыншы жаыны екі жауынгеріне, жерде домалап жатан Ожар зекіп: — Тсідер аттан, итті балалары! — деді. — Байладар тез мені олымды! Апарыдар тез Сейтенні асына… алаа таянанда босатарсыдар, елден шыанша бірге стадар! Ожарды олын артына байлап, у-шу болан жртты а ортасымен, бір шетте тран Сейтенге апара жатанда ол лдекімні: — Арманда кеттідер-ау, ос арысым! — деген кіренген даусын естіді. Ожар аау елді бетіне арауа жзі шыдамай, аяын шалыс басып те берді… Таланан, шабылан кш, жнін жлан тырнадай боп бар снінен айы-рылды. Енді кейін айтарылма болды. Суы мылтыты, крлі ылышты скер жасаын басарып келген есаул Лебедев ысыра амшысын йіріп, асыр шапан ойдай йлыып алан жртты ке алаа жинады да, жанында тран оырлжа аа слтанны кіші баласы сары ала тймелі Шыыса жирен мртын тікірейте ежірейіп: — айда ашып тылма? Сра мына шалдан, — деді баанаы кш бас- аран инабатты асаалды крсетіп, — патша азам жарлыынан тылу, ажалдан тылумен бірдей. — Біз айыпты емеспіз, — деп асаал жауап беріп, тмен арады. — йірден сая ана блек жайылады. зен айда йса, тамшысы да сонда яды. Тілмаш ашуланып алды. Сйтсе де сыр білдірмей: — Алтын, Алтай, Тоа, Уа босты деп сендер де босылары келді ме? Азырана еріп азайын дедідер ме? Саржан слтан ту ктергелі, жрт та ат стінен бір тскен жо. анша ауыл ырына шырады. Тотайтын уаыттары болан жо па, кіле есуас? Шал ауыр крсінді. — Жаа зі айтты ой, Алтын, Алтай, Уа, Тоа ана жаа кетті деп. Сынытан бтенні брі жады ой. Оларды лгісімен згелер де киімін пішпесін айдан білесідер? — Сонда а патшаа, аа слтандара ояр кінлары андай? — Шыраым, ел тыныштыын жоалтан бір аласапыран заман болып кетті емес пе, — деді асаал уілеп, — жылы-жылы сйлесе жылан інінен шыады, атты-атты сйлесе мсылман діннен шыады. Біз бір мал баан момын елміз. Ауыл стінен атылан мылты тек ана жылыны ркітпейді… — Ол мылтыты атыздырып жрген здері емессідер ме? — Сонда бізге ой болып ырыл демексі бе? — олынан ой болудан бтен келмесе, жаз жайылымыды, ыс ыстауыды біліп жайыа жрмейсі бе!? — Жайыма жруге ойып трсы ба? — ария тілмаша оты кзімен арады. отан жанына асыр апанын азса, ойда не ес алады? Сыпайларыны шошайан мылтытары жеріме салынып жатан анау бекіністер сол ас-ырды апандары емес пе? — здері ндеріді шыармасадар, олар да мылтытарын шошайтпайды. — Ал німді шыарсам ше? Бауыздайын деп жатанда ешкі екеш ешкі де баырып леді. Сен бізге сол ешкі рлы болма дегені бе? Жо, шыраым, жерімізді жыртып, зенімізден балыын аулап жрген мжыа амшы ктерген бір де аза жо шыар. Ал ылышын сйретіп есіктен кіріп тр менікі дегендерге… — И, ондайлара не істей аласыдар? олдарынан келері бгінгідей бос- а ырылу ма? — Адал лу де — абырой. — ария тілмаша алар бркіттей сстана кз тастады. — Шыраым, ая алысынан байадым, сен зі білайыр, не болмаса Уалиханны рпатарыны біріне сайсы… Бас кеспек болса да тіл кеспек жо деген, бір срайтын сзім бар… — Не сз? — білайыра да, Улиге де патша азам хандытарымен бірге ндыз ішік, оалы оыр, алтын балдаты алмас ылыш берді. ндыз ішік пенен оалы оырды беруі тсінікті, бекзадалар кисін деген шыар. Ал ылышына жн болсын? Оны кімні басына тндірсін деп сыйлады? — Патша азамны дегеніне кнбегендерді! — Дрысыды айтты, ер жігіт екенсі. Біра біз кппіз ой. ара да болса, анымыз бір азапыз. Ули мен білайыр рпаыны брімізді бірдей басымызды ала беруге алай жрегі дауалайды? Тілмашты ашыл жзі кп-кре боп кетті. Аталары аза халыны анішер ара ниет жендеті деп тран осынау тіл тартпас шалды ат бауырына алуа да дайын. Баанадан есаул Лебедевке шалды сзін аудармай ойан. Енді шыдай алмай жіішке еріндері дір-дір етіп: — Есаул мырза, — деді ашуын баса алмай, орысшалап, — мына ара саал, патша азамды балааттап тр!.. — Итті баласы! — деді есаул ызылт мрты ашуланан анден кшікті йрыындай дір-дір етіп тікірейе ап. — Крсетейін мен бан патша азама алай тіл тигізуді! — Ол атын ойнатып Абзал асаалды асына жетіп барды да мсіндей озалмай тран ел аасын бзау тісті, орасын бауырлы тобыл- ы амшысымен, дл басынан тартып, тартып жіберді, — М саан! М, саан! Патшаа тіл тигізетін сабазсы ой! лаштай сілтеген амшы ауаны кескілеп «ыс, ыс» етеді. артты басынан ан жосып аа жнелді, біра Абзал жартастай болып, н шыармастан озалмай тр. Бл смдыты крген жрт шегін тартып рпиісе алды. Енді рыс кезінен де бетер рейленгендей. Біра ылыштарын жаладатып тран солдаттарды кріп, кейін жапырылды. — лтірді ой сорлыны! — деген йелді ащы даусы шыты. Дала таы да тына алды. Ызалана соан алы жртты жрегін теіз толып, айы алып тыдаандай, бар лем крген смдыынан шошып блан-талан болуа таяу. — Мына едірейген мысы мртты ранына кінбеймін, — деді Абзал шал бетіндегі анын сртпей, — сары ала тймелі слтан рпаы, аным бір азаым еді, сені араша тспегеніе кінемін. Сйдеді де Абзал е аыры кшін жиандай здеріні келген жаына арай аяын ілби басып жре берді. Жрт таы да соны соынан ерді. «Ел кзінше шалды бекер рды-ау мына есала жасаул» деді ішінен Ожар, кп тебінсе — жер сілкінеді, иянатты кзімен крген жртты басу иын. Бгін Сейтенін стаса, ерте баса біреуін табады. Ел болып бірігіп патшаа арсы труа тек ата салты, ел дстрі бгет болып жрген жо па. р руды, р болысты з ксемі бар. Біріне бірі кнбейді. Ал бріні басын осатын ксем табылса не болма? аза асау жылы трізді, кім йрете білсе, соны ана ие ттады. Сондай адамы табылса, мына жрт соынан шбыра жнелуге дайын…» Бір аранмен байлаулы тран Сейтен мен Ожарды тсынан «ош, ос арыс!» деп шбыран кшті е соы шоыры те берді. Ожар таы да ойлана алды. Іштегі уаныш сырта шыуа дайын тр. «Мені блай ола тскенім дрыс болды. Аз уаытты орлыы лі-а мытылар. Ал иянатымды білсе мына жрт…» Он шаты сыпай кшті айдап, Баянауыл жаа кетті де, аландары байлаулы Сейтен мен Ожарды алып Омбыа тіке тартты. Блар ш кннен кейін, Баянауыл округіні Сібірмен шектес Трткл болысыны жеріне жетті. аз-йрегі сысыан, лі де шалыны урап сембеген бір ауыла келіп тнемек болды. Бл осы маны ел аасы Бектас баласы Таймасты аулы екен. Таймас зын бойлы, денелі а сары кісі. аржас руына жиен. Айдалып келе жатан Сейтен мен Ожарды кріп ауылды ты ашып, бігер болды да алды. Тстері суы, исы ылышты, шошайан мылтыты солдаттар ауыл стінен ат ойнатып зрелерін ала тсті. Бойын орыныш билегенмен жрт ебін тауып, Сейтенге келіп амандасып жатыр. Кптен бері йы крмегендігінен бе Сейтенні лкен оыр кздерінде таусылмас айы-шер клкілдеп тр. Екі олы артына мытап байлаулы, стіндегі а жібек мол кйлегіні жаасы дал-дал, р жерінде баттия жабысан ызыл ан… ола тскеннен кейін ран болулары керек, оматы жлынан омырауыны ашы жерінен кеудесіні кк ала еті крінеді. Кешегі ел-жртыны амын жеп а патшаа арсы шыан адамны бгін мндай смдыа шырауы Таймасты жан сезімін ртеді. Оны мндай кйге тсердей не жазыы бар екенін білгісі келді. «Барлы айыбы жртына амор боланы ма? А патшаны тегеурініне кнгісі келмегені ме? Егер бар кнсі сол болса онда мндай мспірлікке шырайтын жалыз Сейтен ана ма? А да, с та з інін, ясын орайды. Адам неге йтпеуі керек? з мекенін, з жерін неге орымаса? Сондай бір діл ылыы шін де айыптысы ба? Жо, айыпты емессі». Таймас Сейтенмен анша сйлескісі келсе де реті тспеді. Ттынды алт етпей кзеткен сыпайлар жуытпады. Лебедев пен Шыыс екеуі ауыл тірегіне де, Ожар мен Сейтен жатан йге де сашы ойды. зге сыпайларын да алыс- а заттырмай сол маайдаы крші-оладарды крке, лашытарына орналастырды. Тн жылы еді. Лебедев Таймаса з йіні іргесіне тсек салып жатуа рсат етті. Тн тастай араы. стінен тйе жн алы крпе жауып ойандай тымырсы ысты сезіледі. обалжи тынышталан ауыл мызымас бір лік трізді, тек анда-санда атарып суытып ойан сыпай аттарыны пысыраны мен кзетшілерді еміс-еміс кбірі естіледі. Басын шырмаан алуан ой, анды ай- аста ола тскен мынау Сейтен мен Ожарды аянышты халдері мазалап, Таймас кз ілмей дбекшумен болды. Кенет лаына бір кйзелген, кіренген оыр дауыс келді. Таймас тыдай алып еді, бл — «Елім-ай» уенімен зар-ле айтып жатан Сейтен екенін білді. Таймас тына алды. Енді Сейтен салан н сздері айын естілді. ош аман бол, ке жайлау, скен жерім, айтан аздай алы ел кшкен жерім. Есіл аза есейіп ел бола алмай, Ит пен са таланып шкен жерім, — деп кіренеді ол. Сейтен таы да айтпашы еді, Ожарды сл ашулы даусы оны бліп жіберді. — Сейтеке, ішке сыймай бара жатыр ма кйігііз?.. Сейтен ола тсер стте кзі крмесе де, даусын шырамытып, зін байлаандарды бірі Ожар деп ан. Біра оны да мндай кйге тсіп, зіменен бірге айдалынып келе жатанына та алып ол ойынан айтан. «Япырмау, бан даусы сас кім болды екен!» деп басы атан. йткенмен кпті кіл ыры бермеді, сз тартып сыр ашысы келді. Енді ол алыстан ораытып сзге кіріскен: — Ожар, айтылмаан кпе — іште жатан Ескендірді ос мйізімен те… — Шер таратар уаыт болар лі. — Уаытымны бітуге айналанын біле тра, кекетесі ой, — деп Сейтен сл ашулана кліп аырын ана крсінді де сйлеп кетті. — Боз торайдай кішкентай боланмен биік шар халым бар еді, сол сорлыны бір зын іліп кетпесін деп, ана жылы жалыз бауырым Тайжан а патшаа арсы жаса ранда сен де келіп осылып еді… Ожар жауап айырмады. Тайжанны да ола тсуіне Ожарды себепкер екенін Сейтен білмейтін. Сондытан «Жазысыз болса ренжітпейін» деп атарыла сйледі. — Жрты шін жан пида ете аларыа сол кезде кзім жеткен трізді еді. мбелдегі ауылдан бастап, крлі ылышты аарынан талай елді аман алып алдыдар. Есіде ме, жау скері сендерді аражал бйратындаы жылаа уып тыаны? Сендер онда Саржан тлегіттерін ары бетке шыарып келе жатан едідер. Сен жздігімен крлі ылышты екі кндей бгеген болатынсы. Сейтен сонау бір алыс кнді есіне тсіргендей таы аырын крсінді. — Басар жері кк мза айналып, атын біткен Баян тауыны рлеуіне киіз тсеген. Сол жолы екі жздей шаыраты орап алдыдар… тте, дние-ай, ияы ыс аарлы келіп, баспанасыз жала жрт сол жт жылы ажал тапты… Ожарда лі н жо. Сейтенні шаршап-шалдыан даусы енді тіпті аны естілген: — Сол жолы еді ой, Тайжан ола тсіп лім жазасына бйырыланы… Сені де сыпайлар стап алатын еді, ауылды елуге таяу ыршын жасын жолыа рбан етіп мен араша тстім… Аман алып алды. Крі тарлан анша шабады, бізден со жртты сен трізді жастар басарады деп сенетін едім. Сондытан да о жолы зіді кзімізді арашыындай сатап алды емес пе? — Сейтен сл бгелді де, Ожарды жауап айтармаанына арамай таы сйлеп кетті: — Сен жас еді. Біра асыл тастан, аыл жастан, жрт білмегенді сен білетінсі. Бкіл аржас елу кн ертегі етіп бітіре алмас жйтті, сен бір тнде айтып бере алатынсы… Брын ділмр еді. азір кшпелі елді тмшалаан бзауындай ндемейтін болыпсы… лсем шайт, лтірсе азы деген жанмын. Мойнымда шын азаты бір тамшы аны жо. з олынан ажал тапсам, кінбеймін, арым таза. Ал сені ше? Ожар аунап тсіп еріне жауап берген: — Мені де… Сейтен зіліп алан ойына айта оралды. — И, сол жолы мен тірі алдым. Біра одан не таптым? Жалыз бауырымнан айырылдым. Ел-жртымды талан-тараж еткіздім. Бар таным сол ма? Міне, соымнан ерген жрт алан жо па таы тотиып? Ожарды шапша имылмен трегеліп отыранын Таймас байап алды. — Крмес тйені де крмес, — деген оны сл ренжіген даусын естіді: — бар азаты зіе балама… Сен а патшаа арсы шыанмен, оны шаын жайып арсы аландар аз ба? Оларды пайы тгел. — Ау, сен не айтып отырсы? — Есітіп жатан жосы ба? — Ожар кекете клді. — лін білмеген лек деген… Айтшы кне, олынан не келді? Таймас алшия тыдап алан. «Япырмау, мына Ожар не дейді? Жрек соысы блек пе, алай?» Сейтен кенет кірене н атты: — Жрегім бір смдыты сезіп еді… ателеспеген екенмін ой… Таы да екеуі н-тнсіз тына алды. Енді сздері бітті ой деп Таймас жас- тыа басын айта оя бергенде, Ожарды ашулы даусы шыты: — азір жер орайтын заман емес, жан орайтын заман… Таы ландай ру-ру боп жалпа даласында шбыран алы аза, ту тігіп ел болудан алан. Осыны неге тсінбейсідер. — Ел болуды а патша жендеттерінен йренбексі ой? — деген Сейтенні ызалы клкісі ап-айын жетті. — йренсе несі бар? йренем! Сен йренбеймін десе де ол кшпен йретеді. — йрен, йрен… — деді Сейтен кекесін нмен. — Сен секілділер барда олара йрету жеілге тседі. — Ол енді клкісін тыя ойды. — Жо, Ожар, оны болмайды, — деді, — сен лан дейтін, мен ыран дейтін, екеумізге бірдей орта аза деген жрты бар… ара баласын аппаым деп сйеді, кірпі баласын жмсаым деп сйеді. Сен азаыды неге жек кресі? Ал мен… — И, сен? Айт, айт… — Мен оны халым деп ардатаймын. Сондытан ол шін ажалдан да орыпаймын, — деді Сейтен сзін жалай. — Ата-ананы тадауа болмайды, туан халыды да тадай алмайсы! Оны лжуаз де, таы де, біра мадайымыза жазыланы сол халы, мен оны сен айтан лжуаз алпында да жасы крем. Кімде-кім сол аза деген ыранды анатын кесіп, жем-сына айналдырысы келсе, ол мені ас жауым, туан балам болса да аш тамаынан ала тсіп, з олыммен бауыздауа бармын. Ожар таы да кекете сраан: — Онда мені неге бауыздамады? Сейтен кенет демі таусыландай лсіз жауап берген: — тте, дние, кеш білдім ой! — Жеілген адам салы болатын деті. кіне бер, Сейтен. Бл тнде екеумізден бтен сзімізді естір жан жо, сондытан аныын біліп т. Мен сендер секілді тлыпа міреп бос жрген жан емеспін… — И, енді тсіндім, мені байлап берген де зі еді ой… Екеуі за уаыт ндемей алды. лден кейін Сейтен: — Адама мы жасаса да аз болатын шыар, йткені адам баласында арман кп ой… — деп аунап тсті: — Ал мен за мір срамаймын. Шіркін-ай, бір сттік ана еркіндік берсе! — Мені лтіру шін бе? — И, сені. Елін, жерін, бауырлас туандарын сатан сен секілді анішерді з олыммен бауыздасам бл жаланнан армансыз тер едім! — Біра ол арманыны орындалмайтынын зі де білесі ой, несіне таусыласы? — Бар кінішті зі сонда ой! тте, дние-ай, сені бізді стап бергеніді бір аза білсе!.. — мітіді зе бер. араы тнге тіл бітпесе, мені сырым зіммен бірге кріме кетер!.. Жо, Ожарды сыры ашылмай алан жо. Оны ктпеген жерден Таймас естіді. Таймас заты сабырлы жан. Сол тні абыл-был имылдап Ожардан кек алуды жн крмеді. аптаан солдат транда зіні орынсыз мерт болатынын да ойлады. Жне жртын таы да бір анды уаиаа душар еткізермін деп орыты. Біра Ожарды сонау жан тршігер ылыы, бны да шыырау тбінде млгіп жатан йылы-ояу сезімін оятты. Тыныш кілін лем-тапыры етті. Сейтен трізді ел-жртыны тілегін арман еткен аяулы жанны тадырын есінен шыармаса зіне зі ант берді. Та ата кп сыпайлар Сейтен мен Ожарды бірге матап таы да жола шыты. Ожарды Сейтенмен неге бірге байланып бара жатанын Таймас бден са да, тндегі гімені естімеген пішін крсетіп, екеуіне бірдей: — ош болыдар! — деп теріс брылып кетті. Анандай жерге барып кзінен танадай боп домалап-домалап кеткен жасты жеімен сртті. Бл Сейтенмен жау кзінше ашы оштаса алмаан досты ккірегіндегі ыза жасы еді. Таймас осы жасын ле-лгенінше жрегінде кек етіп сатама. ІІ Шаын келген Елек зені жыландай сума аып тынбай аып жатыр. Кейде амысты, кейде са талды болып кмкерілетін майт жааа жас баладай былдырлап лденені айтып сыл-сыл кледі. Осы зенні сонар басына, андыааш тсына аптаан алы кш келіп онды. Бл Тіленші баласы Жоламан батыр бастаан Табын руыны кші еді. атарлас онандар Жаалбайлы, Шмекей, Шекті ауылдары. Табын кші сонау Елек зеніні А Жайыа ятын жаасынан шыыса арай рлеп келе жатыр. зге рулар бйірден, немесе Жайыты жоары саасынан келіп осылан. Жоламан кші Сейтен кшіне млде самайды. Кигіз йден бтен, шошита тігілген араша лашытар мен а шатырлар крінеді. Малды дені тйе мен ой. йір-йір жылы да бар. Бларды да кейпі згеше. Алыса талмай шабатын смбіл жалды азаты мыты жылысымен аралас аз мойын, сида аяты, ктерікі кеуделі трікменні аалтеке, текежаумыт тымдастары да кзге тседі. Кшті, малды да сні тйе. Шудалары сала лаш желкілдеген ос ркешті буралармен бірге, ор ояндай сидиан жаа туан лындай тыыр жнді, арабы ызылт нарлармен аралас, стіне сегіз анат й тиесе де мы етпейтін лк тымдас аруаналар… ой-ешкіні кпшілігі тбіт жнді, арар мйізді теке, емшектері кнектей, мол саалды тыл ешкі, топтан лсін-лсін бліне жайылан брте ла, жібек жнді сек… Адамдарыны киімдері де Ара ірінікінен басаша. Бастарына кигендері кеуделеріне дейін жабатын тйе жн далбаай, етек жаы айбалтаны жзіндей айиып келген шекейлене кестеленген ошима алпа… Тыматары да бтен. стін барытпен тыстап, етегін терімен кмкерген киіз. Шошайан тбесіні ла тсынан бастап жоары арай алты салалы етіп оа стаан. Жара шалбар, тйе жн шекпен, ке лаш етік, а тада, арша не болмаса тобылы тстес етіп боялан жмса тонны, шола снді пешпенттерді етек, іріне оалап зер салан… Ал йелдеріні киімі Ара киімдерімен тектес. Оалы амзол, зерлі шапан. Кмшат брік, кміс тізген кілі сукеле. Оамен зерлеген, кміс теге адаан жер сзген мол ос етекті барыт, бтес кйлек. Анда-санда шетіне ши барыт ттан, белі ыналан, жібін жіішке етіп иірген шекпен амзол, пешпент. Кміс шолпты, алтын жзік, меруерт ала, сом білезік, снді сыра — брі де бкіл аза йелдеріне жарасты дние. Дегенмен, йелдеріні де киімінде згешеліктер бар. Кіші жзде кимешек орнына кнгейлік киеді. Жас келіншектер осы бір кестеленген снді жаулыты кейде ла тсына, тбесіне кі де таады. Ал ыздары Орта жзді ыздарындай аш белін ынар кміс белбеу, кілі таияа уес емес. алы ел бл араа кеше кешке таман келіп онан. Тйені омын алып, ос шатырлар тігіп екі-ш кн тыныуды йаран. Алыс жола тйеден грі олайсызыра жылы малы, кешеден бері, зен жаасындаы урай аралас кгал шп пен ыра бетіндегі жусанды боза тойынып, тез-а белі ктеріліп алан. Бл кш те жайшылытаыдай серуенді кш емес, дрліккен, рейленген, ата-мекен ке жайлауынан босан кш. Ойдым-ойдым болып онан ауылдарды етек-жеі жинаты. Бларды кшірген жаяу борса, жеіл желкем дау-шар емес, бкіл Жайы пен Елек, Жем бойын дрліктірген, елге келген зор апат. Ер азаматтары жау басар жйріктеріні ер-тоымын алмай тнде ос ма- айында оттатып отыр. лі жауа тспеген жігіттері де бейам болмайы дегендей лсін-лсін кнбатыс жаа кздерін тігіп, семсерлерін ыса стап ояды. Ал кейбір жрек жтан батырлары крке, лашытарды асында жіішке найзаай мезелдес кгілдір рыш алдаспандарын амсыз айрауда… Жас балаларда да ре жо. Олар деттегісіндей асыр салып ойнамайды, топ-топ болып жиналып блар да лденені зара сыбырласа сз етеді, Тобылы кре слуларында да ажарын бейне жо, деттегідей слделері рып бота кздерін кілдестеріне адамайды. ара су секілді тнжыраан ауыл стіне тнген ауыр айыны тек анда-санда сылдырлаан ыз шолпысыны ні мен кк аспанда тізбектеле шан аз-йректі сылы ана бзады. Расында бл ауылдар сонау кнбатыс жатан хабар ктіп тыпыршуда еді. Сондытан ер азаматтар была жаа жиі арайды. сіресе ана тбе стіне жиналан арттарды ішіндегі апсаай денелі, ара саалды, орта жаса келіп алан тлалы кісі дегбірсіз отыр. была жаа адалып алан. Оны стінде темір торлы шола сауыт. Басында темір тор далбаай. Сауытыны жеі шынтаына ана жетеді. Білегін ішінен киген кк барыт пешпентіні жеі жауып тр. Оюланан кк барыт ке бала шалбар. Аяында кмістеген ке онышты саптама етік. Сауытын ышырланып алан. Кміс белбеуінде жез саалы, ынына алтын жалатан кк семсер. Сол олыны шынтаына ілген болат алан. азір ауіпсіз бір тынышты ша боландытан шетіне зер стаан кк барыт шапанын иыына жамыла салан… Осы бір ссты адамны айбынды трінде азір бір лкен обалжу бар. Бл — осы кпті олбасшысы. Табын руыны биі, мы жылы айдаан слтан Тіленші лы Жоламан батыр еді. Ол кенет иядан ызыл тлкі крген бркіттей, оыс имылмен ала мтылып барып тотады. Аына сл ызылт ан тараан лкен ыраы кздерін ккжиекке адап тырп етпей мелшиді де алды. зге жрт та солай арай кз жіберді. Енді олар да Батыс жатаы а шадаты крді. рі-беріден кейін соынан шаа кме сызылта шауып келе жатан салт аттыны бріні де кзі шалды. Бл кезде алтын сулесін адыр, тбені басында жамыратып кн де батып кеткен еді. йелдер шапа удан от ттатып азан ктере бастаан. Кшті р жеріне кк ттін клбей шып, жртты кбі кешкі жабдыа кіріскен. Тбедегі шаын топты кзіне тскен салт аттыны енді бар ауыл крді. Барлы назар ша шыан жаа ауды. Кбіні жзінде міт нры ойнап шыа келген. Кей кілде кмн да бар. р тстан міт, жорамал аралас дауыстар естіле бастаан: — О дай, жасылыа болса игі еді! — Асарбас, асарбас! — Тым крт келе жатыр-ау! — Артынан жау уандай! — Жо, уаныш келе жатан жан трізді! — Аузыа май! Астындаы сліктей жараан ыла бедеуі ара терге малынан кісі Жоламандар тран тбені етегіне келіп тотады. Алыстан шапан жйрік екі бйірі солылдап, отын-отын дем шыарып, екі танауы желп-желп етеді. стінен шыан а тада кбік жерге лпілдеп, зіліп-зіліп тседі. Ат стіндегі ара торы, жас айыдай берік, шымыр денелі жігіт екі иінінен демін алады. за шабыса шыдамды болу шін ара санынан бастап кеудесіне дейін бар денесін ттастыра ыл аранмен айыш-йыш шандып тастаан. Тек екі олы ана бос. Ерні кезеріп, кн шалан оыр жзін ашада сор топыра жапан. Біра отты кздері шын атып жалт-жлт етеді. — Жарыным-ау, жасылы па, жаманды па? — деп Жоламан елегізе таяды. — Жаманды, кке, жаманды! — деді жігіт тілі крмеле зер сйлеп. — Бізді уып Орынбордан алы скер шыыпты! — О, тоба… — Не ылмайсы дейді сонда бізге? — ай тста екен шыан ол? Жоламан тнеріп кетті. — Бізді хатымыздан не хабар бар? — зір еш хабар жо. — Таы да баяы деттеріне басан екен ой, — деп Жоламан жас жігітке арады. Смбідей слу бедеуіні стінде орасын йан лжа асыындай берік отыран осынау жас жігітті сымбатына сйсінгендей кзінде бір суле жалт етті де, кенет рлеп сндірілген білте шам жарыындай жо болды. Ол лгіндегідей емес, ішкі ахауалын сабыра жедіргендей: — Ж, енді атынан тс, шаыды а, — деді, — сонсын брін тптештеп айтып берерсі. — Жоламан жанындаы асаалдара брылды. Сір, блар ел бастаан аылгй, ізетті адамдары болуы керек. — Суы хабар срымызды ашырар лей болмай тра трсын, — деді ол. Енді оны ні шиыршы атан ажырлы шыты, — кеескен жн. — И, мндайда иек артпа жол табар аыл керек. — Ана, Шекті, Жаалбайлы, Шмекейлерді де жасыларын шаыран абзал. — Дрыс лебіз. — Кппен кеесіп шешкен тон келте болмас — айрат, анат, сендер ана Маметлі, Тайман, Жсіпали асаалдар-а хабар берідер, Жетіарашы шміштене осы арада табысайы. — Мал. Егіз озыдай томпиан екі бала жігіт жрттан блініп шыа берді. — Сір, ркер тарар кезде ктерілерміз, — деді Жоламан асындаылара, — тн атар алдында жрт кз шырымын алсын. — Жн ой. — Шай-суларыды ішіп айта оралыдар. атын-алашты рейі шар, суы хабарды білдірмедер. — Табылан аыл. Асаалдар тарай бастады. Жоламан хабаршы жігітке: — Байтабын, жені кзіне крін де мені асыма айтып кел. келген хабарыны мн-жйін тегіс айтып берерсі, — деді. — Жарайды. Жоламан жалыз алды. Ымырт жабылып тн араысы оюлана тсті. Алыстаы ккжиек стінен алабртып табатай боп ызыл жалын ай крінді. Жоламанны ішін ртеп бара жатан ып-ызыл ашу шоындай. Смды хабар, ел басына тнгелі тран бліншілік тмен тыртып жіберген Жоламан енді есесін басан салматы кейін серпіп тастаысы келгендей кенет бойын жинап алды. — Ереуіл ата таы да ер салатын кн туды, — деді кйіне дауыстап, — халы кегіне суарылан а семсер жзі малмай бетімнен айтпаспын. Жоламан батырды блайша серт беруіні ерекше себебі бар. Табын — аса бай ру емес. Кп жылдан онар клі де, шар кгі де Електі А Жайыа яр саасынан бастап, Рын мы мен шзенні мала жайлы, бидайыты, бозды шалар жаасы болатын. Бл ара ежелден-а аза жері саналатын. Россия патшасыны ана жылдардаы рсаты бойынша Кіші жз Жайыты ары бетінде де мал жайып, шп шабуа ерікті еді. Ал 1810 жылдан бері арай бл жай бзылып, патша кіметіні отаршылы саясаты Табын руыны ежелгі мекені осы Елек бойына да ол суа кіріскен. Елек сорындаы тзды Россияа жеткізетін жаа жол салудан басталан рекет Жаа Елек пен Орынборды арасына жиырма тоыз бекініс орнатуа дейін барды. Бірте-бірте шзенні бойы мен Рын мыны жаалыы да казак-орыстара берілді. Бл аралара бекіністер, алашытар салынып, Табын руы біртіндеп зіні сегіз мы шаршы шаырымдай е оды мал жаятын жерінен айырылды. Міне, осы оиалар Жоламан батырды ата онып алы Табынды соынан ертуіне себеп болды. Жоламан е алдымен патша кіметінен жерін ан тгіспей тату-ттті келісіммен алуа ниеттенді. Осы мітпен ол 1822, яни Жылы жылы Орынборды скери губернаторы Эссенге ата-мекенімізді айтарып бер деп хат жазды. Бан еш жауап келмеді. Эссен жауап орнына азатарды ма арай сырыта тсу шін есаул Падуровты бас етіп арнаулы жаса шыарды. Азантай адаммен аттанан Падуров ола тсті. Эссенні ылыын орлы санаан Жоламан Петербургтаы Бірінші Александр патшаны зіне білазыны ріназы слтаны мен Сырым батырды баласы Жсіпті укіл етіп жіберді. Патша бларды абылдамады, рі Петербургтен айта шыартпай ойды. Бір жыл ткеннен кейін Жоламан Эссенге таы хат жазды, зіні ата-мекен жері жайындаы тінішін айта келіп, ріназы мен Жсіпті, Орынбор трмесінде жатан нда баласы Тленбайды оя берсе, есаул Падуровты босататынын білдірді. Бл хат та жауапсыз алды. Бір ай ткеннен кейін бден кйінген Жоламан Эссенге шінші хатын жолдады… скери губернатор бл жолы да жнді жауап бермеді, тек олындаы ттындарды тлеуі деп ш жз жиырма жеті сом аша жіберді «жне бдан былай арай арамыздаы келіссз Серазы хан арылы жргізілсін» деді сол слесо алпында. Бл орлыа шыдай алмаан Жоламан аырында ата онды. Соынан сарбаздарын ертіп, ш жыл бойы Елек маайына салынан бекіністер мен жаа орнап жатан алаларды шабуылдаумен болды. Бан жауап ретінде патша кіметі жаса стіне жаса шыарды. О-дрілі мылты пен кк рыш ылыша шыдай алмай Жоламан скері сан жеілді. Біра туан жерді ке даласы оран болан жігіттер ашан да кп шыына шырамай тылып кете берді. Жайыты кншыыс жаына шегелді олын мол сып желіккен патша кіметі енді Ор мен Троицк аласыны арасына жаа жол салды. Осымен байланысты Арын, Алшын, ыпша руларыны он бес мы шаршы шаырымдай е шрайлы жерін басып алды. Бл рулар енді кешегі з жерінен бгін шп шауып, мал оттатуа рсат алу шін патша ызметкерлеріне кп аша тлейтін болды. Мал айысы — жан айысы дейтін аза ке жайлау, шалынды даласынан айрылып, не істерін білмеді. Аырында барып А Жайы зені мен араткел ортасын жайлаан Арын, ыпша, Алшын, Найман, Уа, Керей рулары ауы-ауы а патша отаршылы саясатына арсы ереуілге шыа бастады. скер тран бекіністерді шауып, а патшаа берілген, Россия империясыны ол астына кіріп алан Бкей, Ули, Смеке тымдарынан шыан слтан-правительдерді ауылдарын талады. Алайда зара баасты, бсеке, алауызды сияты дерт жайлаан бл руларды оан-лоы ереуілдерін, аза даласыны р тсына скерлі бекініс орнатып лгірген патша губернаторлары басып тастап отырды. Жайы зеніні кншыыс жаындаы Орта жз бен Кіші жз рулары ткен жылы ана жаппай бас ктерген еді. Бл 1835, яни ой жылы ереуіл араткел мен Жайы арасындаы е лкен ереуіл болды. Біра бл ктеріліс те нтижесіз аяталды. Алайда ол бастаан батырлар енді жауды жеке шауып жее алмайтындарына кздері жетті. Бкіл азаты бірігуі керек екенін тсінді. Біра ш жзді азаын тегіс кім басарма? р ру жеке отау тігіп зі би, зі ожа болысы келді. Орта гізден — оаша бзау. Бл р руды басты адамдарына олайлы. Сондытан олар енді біріктіруден грі бытыратуа мар. рине, р рудан шыан алуан-алуан ол бастар батыр, топ жарар шешен бар, біра бар руды таымы толар, аылы мен ерлігіне бас рар бірде-бір ксемі жо. ала берді, р жзді бас иер батыры да жо. Батыр дегендері тек з рулары шін ана. Мндай жадайда бар азаты басын кім осады? Кім тласы болады?! Сондытан да кп жрт Атабан шбырындыдан со азаты ел етіп айта ктерген Абылайханны рпатарына кздерін тігуде еді. алматарды бетін айыран со, за жылдар бойы, Орта жзді шын мнісіндегі міршісі болып келген Абылайды ш жзді бас ктерер адамдары 1770 жылы а кигізге ктеріп хан сайлады. Біра Екінші Екатерина патша зіні 1778 жылы 24 майда берген Указында оны тек Орта жзді ана ханы етіп бекітті. Неге Абылайды тінішін абылдамааны жайында осы Указды Орынбор губернаторына жолданан сол жылы жиырма бірінші сентябрьдегі сенат коллегиясыны хатында крсетілген. Онда бар азаты бір хана билетіп, басын осуды ауіпті екенін ашып айтан. Таы осы хатта Абылайды Россия императорына баынанына патша бекінісіні бірінде антын бергеннен кейін ана оан ханды грамотасы мен ндыз ішік, тлкі брік, кміс ылыш тапсырылсын делінген. Біра Абылай патшаны бл талабын орындамады. Указбен танысуа зі келмей, аасы Жолбарысты жіберді. Ол сендерге баынамын деп Россия мен ытай императорларын бірдей алдап, ал шын мнісінде лкен Орда ханы болып жре берді. Біра бл кезде білайыр, Нрлі рпатары басар- ан елдерді кбі патшаа шын баынан-ды. Ал Абылайхан лгеннен кейін 1782 жылы хандыа оны лкен баласы Ули бекітілді. Ол бірден Россия патшасыны отаршылы саясатына мойын снды. Ал Абылайды зге рпатары, сіресе алма йелінен туан баласы асым тре бан кнбеген-ді. Абылайды ш жзді бірдей аузына аратан ханды мртебесін кксеген асым тре, оны лкен балалары Есенкелді, Саржан алыс-жлыстан бір кн тыйылмаан… алы бара Шыысхан рпатарыны мндай шерменін айдан білсін, зіні туелсіздік тілеген, жерін ораан кресіне Абылай рпатарыны ежелгі арманы сйкес келіп, басымызды осылар осар деген мітті ккейлеріне тмардай таан. Бл кезде патшаны отаршылы саясаты шегіне жетіп, аза еліні ай тсында болса да ереуілге шыандар тобы кбейе тскен. Мы бла осылса зен болады. Басара білер кісі болса мына ру-ру боп ктерілген, туелсіздігін асаан халы бір туды астында біріксе, длей толынды теіз трізді ажайып кшке айналуы сзсіз. Ал сол кшті кім басарады? асым тре балалары сонау аратау маында. Жне азір оларды тасы рге домалайтындай халде емес екенін бкіл Ара, Жайы біледі. оанмен тіл табысар кн бар ма? Тіл табысан кнні зінде оны рісі за боларына кім сенеді? Былтыр жаздаы Ташкент шбегіні ылыы таы айталанбасына кімні кзі жеткен? Сауда адамында птуа жо, аза елін садаа етіп, з пайдасын кздеп отыран сонау алыстаы оан ханына сенгенмен не пайда? Сенбегенде не істеу керек? Россия патшалыымен біріктік дегенді сылтау ылып, ел-жртын анап жатан ара-зын слтандарды жемі болуа кне бересі бе? Кнбеске шара бар ма? Іш азандай айнайды, кресуге дрмен жо. Ора тірелген жеріміз осы шыар. Енді аяыды еппен баспаса омаатаны. Жоламан батырды баанадан бері ойын шырмаан осылар. зі атты сасан кйде… «Жо, бір жолын табу іс-а. Таппаса болмайды. йткені соымнан ерген мынау алы Табынны тадыры шін менен баса кім жауап бермек? Жн сілтей алмайды екем, о баста-а жртты жел ктерген толындай йы-тйы етпеуім керек еді». Жоламан рі ойлап, бері ойлап бір шешімге келді. «Кп орытады, тере батырады». Бар азаты басыны бірлігі бізге оран бола алады. Біра ол оайа тсе ме? аза сонда кімні соынан ереді? Елге тта бастысы кім? Абылайды туын ктеріп жиырма жылдан бері Сібір губернаторымен, оыр- лжа, Зілара аа слтандармен алысанда, асым тре, Есенкелді, Саржанны содарынан бар ерте аландары Алтын, Тоа, Уа, Алтай руларыны ауылдары ана! Ал мені соымнан ерген Табыннан баса кім бар? Бар азатан жрта тла болар бір батыр л шыпааны ма? Неге батыр л? Аылгй шешен болса да жетпей ме? Жо, аза р ділмара ермейді. Батырлыты сйер жауынгер халы ел басарар аылдылыы мен жау тсірер ерлігі болмаса, басын имейді. Алты алаша аян ондай кім бар? Осындай бір л табылса, намыс дегенді былай оя трып, зі де оны ол астына кіруден тартынбас еді. Алдында ол бастаан кесі мен аалары боландытан Кенесарыны бл тста блендей аты шыа оймаан. азата ол кезде не кп, батыр кп, Кенесарыны кейбір ерлігі аалары айбарыны тасасында ала беретін. Сондытан Жоламан оан тотамады. «Кім бар?» деген арманды сраына жауап таба алмай басы кі-ткі болды. Дл осы стте оны жанына Байтабын келді. Байтабын лкен апасынан туан Кіші жзді Есентемір руындаы жалыз жиені еді. Жанындай жасы кретін. йтсе де ел амын ойлаан Жоламан, иын-ыстау атерлі нартуекел іске кбінесе Байтабынды жмсайтын. йткені Байтабын шексіз батыр, епті, айлакер. Тапсыран істі тап-тйнатай етіп орындап айтады. Біра згеге сыр бермегенмен, Жоламан да Байтабын ораланша жанын ояра жер таппайтын. Тек жалыз жиені атерлі сапардан аман-есен келгенде ана барып, жабырдан кейін ашылан аспандай жадырап сала беретін. Бгін де осындай халде еді. Байтабынды крісімен кілі ктеріліп уанып алан. Міне, енді жанына келген жиенін мадайынан иіскеді. — Сен ораланша мылтыты аузында трандай болдым ой. Жауынгер болып алан жас жігіт наашысыны лі де мны бала кріп мадайынан иіскегенінен ысылып: — Ту, кке-ай… — деді клімсірей ызарып. Жоламан бойын тез жинап алды. — Шыан скер кп пе екен? — Екі топ. Бірі — жзге таман крі ылыш. [3] Елек бойымен жоары ктеріліп келеді. Бріні мойынында бір-бір карабін мылты. Басарып келе жатан оржынды ара Бураны зі. аза ат оюа андай шебер. Адамны бойындаы бір жасылыын, не кемістігін тауып алады да соан сйкес не мазатайтын, не кекесін, немесе мадатайтын бір ат таба ояды. Байтабынны оржынды ара Бура деп траны хорунжий Карпов. Бл зі зор денелі, кеуде, білектерін жн басан ашуша ара кісі. рине бан ара Бура деген ат дрыс келеді. Ал оржынды деген сзді хорунжийден шыанын аза лдеашан мытан. Сондытан оржын артып жрмейтін ара Бураны неге оржынды дейтіндерін здері де білмейді. Сір блар да руа блінетін шыар. Шбыртпалы Аыбай деген трізді, бны да оржынды делінуі содан болар дейтін де оятын. 3 К р і ы л ы ш — карательный отряд деген маынада. Карабин мылтыты отауы жылдам болмаанмен, ол кездегі е мыты ару. Жоламан сарбаздарында бл мылты атымен жо. Жігіттерді олында сойыл-шопар, сада. Тек кейбіреулерінде ана Хиуа шеберлері істеген зын мойын білтелі мылты. Сондытан сарбаздарды жаумен оян олты келгенше е кп пайдаланатындары сада. Ер басына ілген рнекті кигіз жара орамсаларда бірнеше жебелер атар тізілген. Сап жаы ана крінеді. Бас жаы тменде. Оларды кейбіреулеріні штары жылан уымен немесе аусыл болан сиырды сілекейімен суарылан. олмен стауа болмайды. Бл жебелер тиген жауды тірі алуы екіталай. Ежелден сада тартып йренген аза, осы атамзаманы арумен де зебірек пен карабина арсы шыуына араанда туелсіздік арманы ажалдан кшті боланы да йтпесе… Жоламан алдаы айасты аншалы иына тсетінін кні брын адап тр. Ол беліндегі орасанда жасалан кк семсерін сл озап ойды да: — Зебіректері бар ма екен? — деді. — Жо, онысы жо. — Мнысы жасы екен. — Біра, ккірт о-дрісі кп деседі. зім кре алмадым. Крген жігіттер ос ат жегілген арты арбада ара кигізге оралан бір кбі о-дрі бар дегенді айтады. — Бны да еске алан жн. Білтелі мылтыты бір сарбаза тапсырармыз. Атары тек сол ара кигізді арба болсын. — Жоламан кенет бірдеме есіне тскендей Байтабына брыла арады. — лгі а кз Жбірейілі мен маа лексалдысы кзге тспеді ме? Жоламанны а кз Жбірейіл, маа лексалды деп траны Елек бойындаы бекеттерді Гаврилло, Александр деген урядниктері. Ашулананда кзі аарып кететін Гаврилло мен мрнынан мыылдап сйлейтін Александр, Елек бойыны азатары арасында белгілі ан ішер, тас мінез атал урядниктер. Кптен бері аза ереуілшілерімен айасып деттенгендіктен, блар алаасарлау Карповтен грі дала рысыны тсілін біледі. Елек маымен бден таныс. Айла, улытары да бар. Ереуілшілермен кейде итжыыс тсіп жретін смдар. Жоламан оларды сондытан да срап тр. — Екеуі де Серазы ханны жасатарымен бірге. Блар да жзге таман кісі. Он шаты іштесерлері [4] бар, згелерінде исы ылыш, болат шты найза. Блар бізге шзен тоырауынан кеп тимек. — Амалдары айын. ышаштай екі бйірден алма ой. — Солай трізді. — Дегендері болса игі ед-ті!.. — Жоламан кенет Байтабына тесіле арады. — Абкенді кре алды ба? Тегеурінді жігіт бл сратан иыын ара тас басандай, п-стте ждей алды. — Жж-жо… Абкен Табын руыны бір момын адамыны жалыз ызы. Бесіктен шыпай жатып наашысы Жоламан оны Байтабына айттыран-ды. зі ауды кгілдіріндей демі болып сті. Мал баан ата-ананы осы жалызына бір лкен аста Серазы ханны кзі тседі. Аста бйгеден келген Табын руыны аты шулы ара кк аалтекесінен крі, ханды осы ата шапан сегіз жасар блдіршіндей ерке-шора ыз та алдырады. ызды бой тласы згеше еді. Анау-мынау бала жігіттер шыдай алмайтын алыс ат жарысына сегіз жасар Абкен шыдады. ыз тани білетін Серазыны ыраы кзі осы слу пішінді балдыран жасты бірден шалады. Тбі осы ыздан бір ажайып крікті, не нері асан йел шыатынын айтпай ады. Содан кейін барып… ас бітпей хан Абкенні кесіне зін тлегіт етіп алатынын білдіріп «бізді ауыла кш» деді. Хан мірі екі болан ба, ш-трт кннен кейін момын Жантемір Серазы ауылына кшті. Хана тлегіт болан адамны, з бетімен ыз беріп, ыз алуа ы жо. Брін хан шешеді. Жантемір де осы салтты сатап азын-аула алан алы малын Жоламанны туан апасы, Байтабынны жесір алан шешесі Кнкейге айтып берген. Ауылдас болып, зіні Байтабына айттырыланын білетін Абкен оан деген отты сезімі оянбаса да, біртрлі жылы тартып, іштей оны зіндік санап, жасы кре бастаан. Кенет тадырыны неге згергенін аны тсінбесе де йтеуір бір смдыты боланын сезіп, имастыпенен жылай-жылай кете баран. 4 І ш т е с е р — штюцер мылтыты азаша аты. Бл уаиа бір тайпы елді биі, слтаны Жоламана атты батан. р кілді батыр, намыса шауып те орланан. Біра амал не, іш азандай айнаанмен, ер намысынан крі ел намысын жотар заманда хана ол жинап арсы шыа алмады. йткенмен іштегі ыза шпейтін кекке айналан. Жоламан батырды Серазы хана те-мте шігуіні де бір себебі осы еді. Сйткен Абкен ріп ауыза салардай асан слу ыз болды. Жйрік йретер жеттігі де жрт аузындаы жыра айнала бастаан. мір деген теіз де, адам желкен айы трізді, тадыр желі айдаса кездеспей трмайды. Кіші жзді кп рулары кей жылдары бас осып алан ан жайлауларда Байтабын мен Абкен де ш-трт рет шырасан. Бір кездегі балалы жылы сезім енді лапылдаан жалына айналан. Біра жастар ашы ауышып кете алмаан. Екеуі осындай айы шешілмеген ре-шреде жргендерінде, Абкен он алтыа жетті. Крі тарлан Серазы алыстан болжаан екен. Бкіл Жайы, Елек, Жем бойыны жігіттеріне армана теелген Абкенді Серазы ханны зі тоалдыа алады екен деген сыбыс бір кні елге жайылды. Ханны тоал алуы жрта блендей ауесет хабар емес, біра осы суы сзден Байтабын біреу ойнына жылан салып жібергендей ыршып тсіп, сенделіп барып жер бауырлап жатып алды. Бл хабарды естіген Жоламан Байтабыннан атты иналды. Ыза мен кек, орлы брі жрегіне біздей адалып, жанын ояра жер тапызбады. йінде жатан жиенін шаырып алды да жрт кзінше: — Бізге арсы Орынбордан солдат шыты деген сыбыс бар. Серазы тбетті аулына астыртын барып айт, аныын біл. Жне бізді губернатора жазан хатымыздан не дерек бар екен, соны да срастыра кел, — деді. Жрт кетіп, Байтабын екеуі оаша аланда: — арашыым, баыт деген бір оыр аз, ер жігіт оан тза сала ма, тор ра ма, стай білуі керек, — деп крсінген. — Сен ос ылады ал да, Сер- азыны аулына жет. Абкен кнсе алып аш, кнбейтін трі болса… Серазы смырай ашан затып алмашы екен, соны біл, сегіз жз жылымды рбан етсем де, ауылын шауып, дай осан алыдыыды тал тсте тартып перем. ос ылаы — Жоламанны шан спен жарысар бедеулері еді. Байтабын жрт кзіне тспес шін, асына жігіт ертпей, сол тнде-а жріп кеткен. Серазы аулына жаындаанда, ханны бгін-ерте Абкенді алма болып жатанын естіді. Оны стіне Жоламан аулын шабуа осыдан ш кн брын екі жаса шыанын білді. Бл жата енді аялдаса аулыны ан болатынын тсінді. Абкен арманы аншама жанын жегенмен, ел-жртын апата имады. ос ылады кезектете ауыстырып мініп, кейін шапты. Біреуін зорытырып жола тастап, екіншісімен жеткен еді. — алай жолыа алмады? — деді Жоламан жиенін жбатайын деген ойменен. — Кке, ел ырына шыраалы транда, — деді Байтабын ждей, — з кеудеме адалан шгені ойлаым келмеді. — Айналайын лыным, ел амын ойлар азаматты сзін айтып трсы. Алайда зіе бекем бол, жазылмайтын жара жо… — Жо, кке, бл жара жазылмайды. — Жазылмайды, дейсі бе? Тсінбей келдім бе, жара тым ауыр екен. Жарайды, осы айастан сау шыса, турармыз Серазыны тндігін!.. Жетіарашы шміштене, жрт ораны асаалдар да жиналды. Брі д басында дгелене отырып кееске кірісті. Жоламан бар жайды айтып беріп, аыл срады. Бие сауымындай кеесіп лкендер ауымыны шешкені мынау болды: Табын кшіне енді бл арада алуа болмайды, бала-шааны ырып алмас шін, то етер шешімге келгенше алы ел осыдан кншілік жердегі Мажар тауыны батыс саласындаы ну жыыла кшіп, зірге бой тасалай траны жн. азір найза стаан мы сарбаз бар. Бес жзін саралап алып жауды осы арада арсы алу керек. Ал алан бес жзі — заман андай, за андай, — жау жасаы торып алдарынан шыар болса, ттеп беру шін кшпен бірге аттануа тиіс. Жоламан ойынша солдаттар осы араа та ата жетуге тиісті. Ммкін ат ауыстырып отырса тнделетіп те келіп алулары ажап емес. Сондытан кш озалысымен жауды жаылдыру шін, он шаты жігіт р жерге кптеген от жаып. ауыл зір озала оймаанын аартар жалан крініс жасауа осы арада аланы дрыс… Осындай шешімге келген асаалдар здеріні кштеріне арай беттеді. Жоламан мен Байтабын жігіттерін блуге кірісті. Найза стаан, білте мылты асынан сарбаздар алдарынан сап-сап болып тіп жатты. Кейбіреулеріні араларына таан аландарыны дгелек кміс шымдары ай сулесімен ойнап жалт-жлт етеді. Жоламан о олын ктерген сап кшке брылып, сол олын ктергені осы тбені етегінде алып жатыр. Бие сауымы тпей, алатын жауынгерлер тадалып алынып, кшті алды озала бастады. рейлі атсті мірге дадыланан жрт, н-тнсіз шбырып кете барды. Тйені боздааны, анда-санда йысынан шошып оянан балаларды жылааны, жылыны ауы-ауы пысыраны, оырананы естілді… Кш айлы тнде сырып, блдыр белестен тіп жо болып кетсе де, ауыл лі де осы арада трізді. Дйекші жігіттер жаан оттар жыпыр-жыпыр етеді. алы ауыл осы араа жаа келіп онып ас-суын дайындап жатана сайды. Жоламан алан жауынгерін екіге бліп, бірін тапал арааш тоайлы ойпаттау келген сай бойына орналастырды. Екінші блегін ыра тасасына арай кетпек болып транында кенет белесті рлей шапан ат дбірлері естілді. Сарбаздар елегізе алды. Тыны тнде шыан дыбыс андай рейлі! сіресе дл азіргідей жау кткен шата. Кп кешікпей кнгей жатаы белесті бауырлай ай астынан бір топ салт атты крінді. Найза, сойылдарын клдене стаан. Бл Табын руыны салты. здеріні ары бетке ойан ертуіл [5] жігіттері екен. Олар орталарындаы біреулерді оршай шауып келеді. не-міне дегенше тнгі даланы а жарып батырлар тран тбеге жетіп алды. И, бларды оршап келе жатандары ш салт атты. Трлері де аны кріне бастады. Біреуі ыз трізді. Ал алан екеуіні киімдері тіпті згеше. Жайы азатарыны киіміне самайды. Аласа тбелі екі елідей-а тері стаан брік, стерінде мжытарды киетіндері трізді тоыма ара шекпен. Аятарында мсі ме, лде жіішке оныш етік пе, айырып болмайды. Кім болса да жат адамдар, шеуіні де ару-жараы жо. Аттары да бден болдыран. Тек жан-жаындаы жігіттерді сйемелдеуіні ар-асында ана келе жатан трізді. Шапты деген р атаы. Тбе етегіне жетер-жетпестен, дл бір салы суа кеткен адамдардай, бастарын жерге салбыратып, трт таандап тра алды. Грс етіп лап тсуі де ажап емес. 5 Е р т у і л, е р т л е — барлаушы. Ертуілдер бастыы алып келгендеріні кім екенін тсіндіргенше Байтабын; — Япырмау, мынау Абкен емес пе, — деп дауыстап жіберді. ыз да таныды. — Байтабынсы ба? — Ол енді згелерге иіле слем берді. — Армысыздар аалар? Жоламан жауап айтарды. — Барсы ба, араым. Расында да бл Абкен еді. Абкен десе абкендей демі екен! Ат жатылау келген ашыл жзінде ай сулесі ойнап, тостаандай млдіреген бота кздері тпсіз тиы ара судай тна алан. Ктерікі ос алмалы кеудесі са келген, аппа жмыр мойнымен ттаса кз тартады. А мадайына кілі кмшат бркі, ыпша беліне мыынын оя тіккен ызыл барыт оалы пешпенті жарасып-а тр. сіресе кзге тсері, белдігіне байлаан жібек жібі шешіліп кетіп, арасынан тмен арай жерге тгілген ою ара шашы. Мндай да зын шаш болады екен-ау! Топатай болып ріліп, зегіден тмен ат тірсегіне дейін ткеріле тсіп тр. — араым, жол болсын, — деді Жоламан. — ол бастаан кемегер аа, — деді Абкен таы да басын иіп, — біз бір ара зыннан шошып ясын тастап шан лсіз кгершін… — Жігіттер, аруды аттан тсірідер! — деп Жоламан мір берді. Байтабын зі барып, азаты кне салты рпымен Абкенді ат стінен жас баладай етіп бір олымен мыынынан стап, бір олымен шалбарлы ара санына тигізер-тигізбес етіп ктеріп лып еткізіп жерге ойды. Абкенні шашыны кереметтігін жрт енді крді. Наыз ара толын трізді тгіліп жерге тиіп жатыр. ыз шашын бір олымен ортан белінен стап, аш беліне орай салды. Ол енді депті нмен Жоламана бастан кешкен хикаясын айта бастады. Жанындаы серіктері патша ысымдарынан ашан шірап, Дулетші деген башрт жігіттері екен. Серазыны тлегіт аулында бас паналап жреді. Осыдан ш кн брын Серазы кйеу жігіт ретінде рын келеді. Ханны нкерлері ауылда тыылып жрген шірап пен Дулетшіні стап алып, таерте Орынбора арауылмен жргізбек боп, Жантемірді йіні жанындаы арбаа ыл шылбырмен байлап ояды. Бір-екі айдан бері бауырларындай болып кеткен ашын жастарды ауылды ыз, бозбаласы жаман аяйды. Біра олдарынан ештее келмейді. Тн ортасы ауан кезде ызды жегелері Серазыны Абкенні отауына алып келеді. аза дстрін млтіксіз орындап, «кйеу балаа» алыдыыны олын статып, аларын алып кетіп алады. Ауру тазыдай имиген, ансыз-слсіз атып алан рабайсыз Серазыдан алай тыларын білмей аласрып отыран Абкенге, тсекке жатар алдында: — аным кеуіп барады, бір жтым саумалы бар ма, бойжеткен, — деп Серазы зілдеген болады. Абкен трегеліп барып, крші йден сырлы аяа йып ымыз келеді. Келе жатып, неукні тісі ауыранда басан кшланы бір блегі алтасында екені есіне тседі. Ойланбастан сол кшланы алады да тостаанны ішіне тастай салады. Бкіл халыа бйідей тиетін, атыгез Серазыны ашу стінде «лмесе лем апсын» дейді. бден сусаан Серазы алыдыыны зі о олымен берген ымызды жта береді. Сырлы аяты босатып ф деп демін алып, екінші бір сырлы тостаанды сындырма ойымен киімін шешпек болады. Біра ымыза еріген кшла басын айналдырып стыра бастады. алыдыына баран ханзаданы ызыын круге ешкімге рсат етілмеген, нкерлері бірен-саран желіккен бала-шааны отау маынан баана уып жіберген. здері де рірек барып тран. Нкерлер де тірі адам ой, алпыса таяп алан арт он алты жасар ызбен, рге арай тас ктерген кісідей уре боп жатанда блар алай шыдасын, кзетке саырау, длей біреуін тастап, згесі з амын ойлап тлегіттерді алтыбааннан айтан ыз-келіншектерін адып кетіп алан. Серазыны халіні иындаанын кріп, Абкен шірап пен Дулетшіні кзетіп отыран екі нкерге хабар берген. Сйтіп Серазы й ішінде домалап, ал лгі нкерлер не істерін білмей бігер болып жатанда, Абкен арбаа байланан аранды пышапен кесіп екі ашынды босатып алып сайа тсіп кеткен. Сайда ыз адып жоалан нкерлерді жайылып жрген ерттеулі ш атын шеуі мініп алып, араы тнді пайдаланып Жоламан кшіні соынан зытып отырады. Абкен Табын руыны алай арай кшкенін брын естіген. Бала жастан йренген даласы емес пе, дрыс тауыпты. — тте не керек, кшла аз болан секілді, — деді Абкен сзін аятап, — мен шыып бара жатанда Серазы кзін ашты… Жоламан аырын басын шайады. — Серазы шін ке-шешенен алады деп ойламады ба? — Оларды андай айыбы бар? «И, оларды андай айыбы бар? Біра бл заман айыпсыз жанны айыпты болатын заманы емес пе? йтпесе соымыздан ол шыарар бізді андай айыбымыз бар? Жерімізге, елімізге тиме дегеніміз бе?» Жоламан ауыр крсінді. Енді ол атар тран дембелше, мыым башрт жігіттеріне брылды. — Сендер енді айда бармасыдар? — деді. — Егер алсаыз, сізді сарбаздарыызды атарында алымыз келеді, — деді аза тілін бден біліп алан а сары шірап. Жоламан екі жігітті бетіне сынай арады. — олдарынан не келеді? — рыш табылса зебірек я аламыз, — деді баанадан бері ндемей тран алы абаты ара торы Дулетші, — кенді топыратан орасын орытып о та жасай аламыз. — Рас айтасыдар ма? — Рас боланда андай! Брын екеуміз де Оралдаы Димитриевті ару-жара заводында жмыс істегенбіз. — Жасы, — деді Жоламан ойын ашып айтпай, — зірге бізді кшпен бірге болыдар. зге жадайды соынан сйлесерміз — бір жігітке брылып — жігіттер, ана тсаулы аттарды алып, мыналарды бізді ауылды кшіне жеткізіп сал, — деді. Енді ол Абкенге кз тастады, — араым, сен де зірге бізді йде бола тр. — Мал, аа. Байтабын сл озалып: — Кке, бл кісілерді мен апарып келейін, — деді. — Болады. Біра тез орал. — п. Байтабын айтып келгеннен кейін Жоламан сарбаздарыны аланын ертіп, алдыы жатарында слай созылан белесті стіне шыып бекінді. Арт жатарында р жерде жылтылдаан от крінеді, алы ауыл онып жатан трізді. Ай сулесі ждей, кншыыстан та білініп келе жатандай… Жоламан сарбаздарын бден жайастырып болды. Кнгейден Терістікке арай созылан атпар тасты, ойлы-ырлы ырада екі жздей сарбазы орналасан. Жігіттерді брі жерде жатыр, аттары ыра тасасында… Бл ырадан кншыыса арай ке шаты сай кетеді. Жазытрым оны уалай шалшыма су аады. Тбі майт, уа тас, жаасы сирек ши. Осы сай кншыыстаы бір шаырымдай жердегі тарам-тарам жылалы, араан, жыыл алы біткен, ойдым-ойдым талды ойпата барып тіреледі. Онда Жоламанны екі жз жауынгері тр… Жоламанны ойы: е алдымен оржынды ара Бура, акз ЖбірЎйіл, Маа лексалдыа арсы ш жз сарбазымен айаспа (оны жзі ортадаы сай бойында), содан кейін екі жа бден алжырады-ау деген кезінде артында тыылулы шыр атты екі жз жігітін жауып жібермек! Алдыы шепті зі, арты шепті Байтабын басарма. з тобыны сарбаздары дені садапен, біразы хиуа мылтыпен аруланан. Байтабын тобы кіле сойыл, найза, шопармен сайланан. Бл топ жауа атой беріп, оян-олты шабуыла арналан. Екі топ баанаы анат, айрат деген егіз жігіттер арылы байланыс жасап трма… — Сарларым, — деді Жоламан бір тізерлеп отырып, — іштегі болмашы жара дертке айналан заман болды ой. ара басты амын жесек, дулетім де, шен-шекпенім де бар, бір бйірге жантая кетер едім. йткенде жерінен, елдік деген атынан айрылалы тран ыруар Табынны амын кім жейді? Сол Табын деп ата онды, сол Табын деп жан иярмыз. Кеше Хиуа ханына сатылып хан деген атаа ие болып, бгін таулы жерді у тлкісіндей а патшаа йрыын жылмадатып астына кіріп отыран Серазы итті жігіттері мен Эссен жанаралды солдаттарына кездескелі трмыз. Дауды аыл жееді, жауды батыл жееді. — Сз бар ма! — деп жігіттер озалып ойды. — Мылты даусы зор болса да бір-а адама тиеді. Бл зебірек емес. Ал келе жатан олды зебірегі жо крінеді. — Онысы дрыс болан екен. — Карабін мен іштесерді оталуыны зі бір ауым уаыт. Ал сада дегенііз… — Уа, бл шіркінні несін айтасы! Тек тарта біл. — Екі туып бір алма жо, мылтыты даусынан ттары ашпасын, жауа садапен ан жтызып алайы та, содан кейін найза, сойыла жол берейік. здері кріп трсыдар, олар тек бізге жазы жермен ана келе алады. Е мытаанда ши тптерін алан етеді. Сада оы бден мазасын алан кезде, мен а орамалымды найза басына ктерермін. Сонда брі бірдей ата оныдар. — п, батыр. — Ал енді орындарыа барыдар. Анау а тастан бастап, мына шо тобыл- ыа дейін бірінен бірі алыстамай атарласа жатыдар. Тірі жар болсын! — Айтаныыз келсін!.. Олар да біз секілді анадан туан, болар. Крерміз! — Уа, алла, асарбас жолыа! Жігіттер орындарына жете бергенде, Жоламанны лаы таы бір дбірді шалып алды. Ынтыа тыдап еді, ат дбірі алыстап бара жатан секілді. Жне екі жатан шыан трізді ме, алай. Бірі алдыы тсынан, ал екіншісі солтстіктен… Расында да Жоламан ателескен жо-тын. Баана кш кзден жоалан кезде, Карпов пен Серазы жасатарыны ертуілдері де жеткен. Олар ойпатта жылтыраан кп отты крді. Кш осы жерде екен, енді бізден тылмайды, жары тсе тиісеміз деп р алыстан баылаумен болды. Жасатарына да осылай хабар берді. Шыл жріспен бден алжырап келгендіктен жау та ат- анша ылдидаы бла жаасында аттарын шалдырып, бір мезет кз шырымын алдырып алан со, тыныш жатан ауылды та сріден баспа болды. Жол соып бден алжыраан ертуілдері де кезектесе тыныа бастады. Енді біраздан со ланиектене та сыз берді. Олар сонда ана барып здеріні алданандарын білді. Сарбаздар блар жатан жерден брыстау орналасандытан, ара-кгірт тада ыраны бергі ойнауындаы тсалан аттарды крмеген еді. Жоламан жааы дбір жау барлаушыларыны дбірі екенін айтпай тсінді. Ол енді анын ішіне тартып атты да алды. Та бден атты. Кн де шыуа жаын екенін сезіп, бозада бір топ ара торай нге сала жнелді. Оан шп арасында жгірген бытпылдыты да бырылдай шыан ні осылды. Аселеу- лене кгеріп келе жатан аспанда жем іздеп алытаан бірен-саран ара лашын, а тйын да крінді. Шыып келе жатан кнді ттытап стар н салып, оан шегірткелерді шырылдааны дем беріп, жер-жиан біртрлі ажайып шатты ніне бленді… Бл шатты азіргі ан тгілгелі тран айастан млде аннен-аперсіз, бар лемді тек ана тынышты, бейбітшілік уанышы лди- леген! Аздан кейін ызылт жалынын ккке атып кн де шыты. Дл осы мезетте Жоламанны ыраы кзі тменгі жатан топтанан салт аттыны шалды. Сір кштен айырылып алды, тез уып жетейік деген ынта да болуы керек, олар ш блек боп жедел жріп келеді. Алдарында сарт етіп апалы тран апан бар екенін сезбеген трізді. Жоламанны да кткені осы еді. — Жігіттер, садатарыды дайындадар, — деді Жоламан, — тек таямай атпадар! Сыпайларды жемге байланан аттары оалып алан трізді, ауыздытарын керіп, бастарын шлып тастап, ала арай тарп-тарп мтылады. Ктеріле тскен кн сулесімен шаылысып сары ала ылыш, кк темір мылты штары отын-отын жар ете тседі. Бл Карпов жасаы болып шыты. Шола йры кре айыр мінген хорунжий алдында келе жатыр. Ат стінде опа-опа етеді, шынында да ашулы ара бура трізді. — ара Бурадан згесін кздедер, — деді Жоламан. — Ол менікі! Долы, бір сзге келмей тарпа бас салатын Карповке Жоламан аса кекті. Былтыры бір рыста ол жала ылышпен рып, о олын жаралап кеткен. Жазыланы да жаада. Сондаы шін азір алма. скер сада оы жететін жерге келіп алды. Жоламан білтелі мылты пен семсер жмсауа йренбеген. рыс аруыны ішіндегі е олайлы кретіні шопар, сойыл. Найзаны да сирек олданатын. Ал сада тарту аза батырларыны йреншікті нері. Жоламан да садаты жасы тартады. Ол енді зіні жас айыны бртікті аашынан иіліп жасалан, адырнасы тоыз абат тйе таспадан рілген, «айы ажал» дейтін садаын олына алды. шы о жыланны уымен суарылан, біз тмсы «Тау тесер» сегіз арыс а жебесін салып, сол олымен сада аашыны жебемен тйіскен жерінен айара стап, адырнаны тарта бастады. Кздеген жері ара Бураны кпе тсы. Жау жасаы зегілерін сартылдата тебініп, аттарын ауыздыымен алыстыра келіп алды. — Атыдар! — деп бйры берді де, Жоламан садаын шірене тартып жіберді. Біра сл кешіккен екен, жебе ентелей мтылып келе жатан шола йры тор атымен ара Бураны алдын клегейлей берген жай сыпайларды бірін жер аптырды. — ттеген-ай! — деді ызаланан Жоламан тепсініп алып. Дл осы стте жау жасаына сада оы ардай жауды. Тура тартылан жебе кеудесіне кірш еткен кейбіреулері атты жалын шты, енді біреулері р жерден жеіл жараланан сияты. Бірен-саран білте мылтыты да ша-ш еткен даусы шыты, ана бір лаан солдат орасын пытырадан мерт боландай, боза шпті стінде аунап-аунап тсті… Ойда жота жасалан шабуыл рашан да ауіпті. п-стте Карпов жасаыны быт-шыты шыты. Біра соыса йренген тртіпті солдаттар ара Бураны мірін тез орындап, он шаты лігін далада алдырып, кейін шегінді де, сада оы жетпейтін жерге келіп аттарынан тсті. Енді олар алы шиді оралай, атар тзеп, мылтытарын бытырлата атып, жер бауырлай жылжып, ала мтылды. Екі жатан о ардай борады. Мылтыты кшейе тскен грсілі жер жарып, сарбаздарды тын ашырып барады. Жоламан атарынан талай ыршын жас оа шты. Біра ер жректі жігіттер рі-беріден со мылты дауыстарына да латары йреніп, табан тіресіп атыса берді. Адысып атан сада пен мылты оя ма, екі жатан да адам шыыны кбейе тсті. Осындай ызу рысты стінде кенет Жоламанны о ол жаынан; — Ойбай, келіп алды! — деген атты дауыс шыты. Батыр жалт араанында ия тасты рмелей, о жетер жерге жетіп алан топ скерді крді. Бірден білді, бл Серазы адамдарыны жасаы. Ішінде солдаттары да бар, ана бір аырайан алпаты а кз Жбірйіл, ана бір жатаан сарысы маа лексалды. Жоламан бірден таныды, брі зіне таныс смырайлар. ара Бурамен атысып жатып, бйірден келген жасаты аармай алан Жоламан енді тез имылдады. «Келіп алды!» деген сзді естіп дір ете алан жасаына «Тез ата оныдар!» деп, а жалау байланан сойылды басынан асыра лсін-лсін былады. Бл Байтабына берген мірі еді. Сйткенше болан жо, жыралы ойпаттан екі жз скер жйріктерін ойната шыып «Табын! Табын!», «Тіленші! Тіленші!» деп рандай ат ойды. Бл кезде Серазы жігіттері де бекінісіп лгерген-ді. Ойпатта аптап келе жатан сарбаздара мылты пен сада аралас о жаудырды. Хорунжий Карповты скері шилерді тасалап ыра басына таяй тсті. Біра Жоламан тобы кп шыына шырамай аттарына онып алды. Енді блар Байтабын жасаына осылды. ыра тбені басына бекініп алан Серазы жігіттері мен Карпов солдаттары шыдатар емес, амал жо Жоламан бытырай ат ойан сарбаздарын жинап, сап тзеп шабуыла шыу шін кейін шегінуге мір берді. Лапылдап шауып келе жатан жігіттер кзді ашып-жманша аттарын брып алып жыралы ойпата кіріп жо болды. Сарбаздарын сапа трызып, Жоламан тобы бірнеше рет жауа арсы майдана шыты. Біра сл тынысты арасында мылтытарын айта отауа ммкіндік алан жау жаы, ыра тбелерді басында отырып алып, беттеттірмейді. Сойыл соар жерге жете алмай Табын жігіттері лсін-лсін кейін шегінді. р шегіністе бес-алты адамы оа шты. Сойылшыларды рыса деген деттенген тсілі бар. Лап берген сойылшылар жбын бзбай жау шебіне ттас кіріп, сойылдарын оды-солды сілтеп, арындарын бседетпестен, сол шапан алпында арсы шепті жайпап теді де, тотамастан ораыта шауып, жбын жазбай таы лап ояды. Мндайда тасыан судай алы ола андай жау болса да ттеп бере алмайтын. Соан йындай шауып ткен топа арсы келе алмай алатын, ал жау кейін арай орала шапан жігіттеріні соынан тре тиіскенше, Жоламан сарбаздарыны алдыы тобын рыса айта салатын. Кп мылтыты жау жаы, биігірек бекіністе отырып алып, сол жадайа бір жеткізбеді. Бар олдарынан келгендері, лсін-лсін шабуылдап, таяй тсіп сада атып кейін шегіну болды. Мнда да бірен-саран жау оа шады, біра шабуылшы жаты тастап кететіндері кбіректеу. Осындай бірнеше айастан кейін, жау жаы зіні кшіні басым екеніне кзі жетті ме, тегіс ата онды. Біра, орын тепкен адыр, тбелерін тастамай, блектене топталып, о жаудыра берді. Дл осы стте Жоламанны есіне баанаы Байтабын айтан арбадаы о-дрі тсті. Сір ол ыраны ары бетінде болуы керек. Егер сол кбіні ккке шырса, о-дрісіз алан ара Бура жасаыны жеілгені. Бетпе-бет сойыла тсуге солдаттарда айрат жоы зіне млім. — Байтабын, осы шабуылда баанаы арбаны айда екенін байап ал, — деді Жоламан жиеніне таы да жау шебіне ат оярында. Жоламан аналарды да ата онанын кріп тр, егер блар енді атой салса оларды да арсы шабатынын біледі. Бл рыс заы. Осыны ескерген Жоламан айтадан ран тастап, сарбаздарын бастап лап ойды. Б жолы ойы таяп келіп, сада тартып кейін шегіну емес, арсы топты бір жайпап ту. Лаылдап келе жатан алы сарбаза хорунжий Карповты атты скерлері де ылыштарын жаладатып арсы шыа шапты. Біра Жоламанны дісімен таныс Гаврилло мен Александр урядниктер здеріні солдаттарын тырп еткізбей, ат стінен о жаудырып орындарында тра берді. Жоламан сарбаздары Карпов скерлерін бір жайпап тіп, ыраны бауырлай ораыта кейін брыланында, арбалы о-дріні кремін деп здері тран тбешікке шапылай ктерілген Байтабынды оршап алды. Осы стте айтадан сап тземек боп кейін шегініп бара жатан Жоламанны лаына жау оршауында алан Байтабынны; — Кке, кке! — деп айайлаан даусы жетті. Сарбаздарыны кбі жыылды ойпата кіріп те лгірген еді. Сап тзеп айта шапанша Байтабынны мерт болуы кміл. Ал кейін шапса зіні сау айтары екіталай. Осы кезде Байтабынны; — ош, ош! — деген даусы таы естілді. Жоламан атыны басын алай кейін брып аланын зі де сезбей алды. «Аруа! Аруа!», «Тіленші! Тіленші!» деп Байтабынны даусы шыан жаа астындаы амыс ла, бота тірсек талай-талай топ жаран ататы креін йындата мтылды. Батырды ранын естіген сарбаздары да аттарыны басын брып алып «Жоламан! Жоламан!» деп кейін мтылды. стай шып ыраа шыанда, е алдымен кзіне тскені астындаы кре бестісін бір орында шыр кбелек ойнатып, зын ыраты араай шопарын жайпап сермеп тран тла бойы тегіс ан Байтабын болды. Одан кейін Байтабынды тірідей ола тсірмек боп жалыз арланды оршаан ялы ккжалдардай жала ылыштарын ойнатып жиеніні жан-жаынан тніп келген кп солдатты крді. Жо жерден пайда болан батырды трінен шошып, абыржып алан солдаттарды бір-екеуін сойылмен аып тсіріп, Байтабына «бас амшыды атыа!» деп Жоламан топ жарып ырды бктерлей те берді. Байтабынны да бедеуі ала жнелді. алан солдаттар мылтытарын айта отап атанша блар сарбаздарын шбырта жыыл арасына кіріп те лгірді. Таертегі рыстан бері жасаы жептуір сиреп аланын Жоламан енді ана аны аарды. Аттары да болдырандай. Темірді темірге сала берсе, екеуіні де жзі майыспай ма, сол трізді ажала арсы шабуыла шыа-шыа сарбаздарды да беттері айтып аландай. Жауа енді салуа жасаыны жарар емесін батыр аны тсінді. Біра сонда не істеуі керек? Жалыз жол — кейін шегіну ме? йткен кнде ашан жауа атын да ер, андай береке алады? Енді шабуыла арсы жаы дайындала бастады. здеріні лі де ты екенін демеу етсе керек. Сап тзеп, лек-легімен бері арай озалды. Сада оы жетер жерге дейін ат ояр емес. зірге р сс крсетіп, дабылын аып аырын сырып келеді… Кезеген мылты, жалааш ылышты тсі андай зрлі, Жоламан тобындаы кейбіреулер сескенейін деді. Біра амал бар ма, «оянды амыс, ерді намыс лтірген», блар арсы шыуа мжбр болды. штескен екі жа енді бір-біріне арсы трды. Жоламан іштей сезіп келеді, кш жзден астам мылтыы бар жау жаында. Олар сойыл руа жеткізбей жігіттерді кбін жайратады. йтсе де мндай рыста кім ажалдан орыпаса сол жееді, лі де болса сойыл соар трт жзге таяу сарбазы бар, таы да бір рет айасып крген жн, тек белдесуге жадай туса жарар еді. Екі жа сада оы жетер млшерге келген кезде кенет бір бйірден рандаан дауыстар шыты. — ара ыпша обыланды! обыланды! — Дулат! Дулат! Жоламан жалт арап еді, о жа апталдан жауына арсы аызып келе жатан самсаан олды крді. Е алдында есік пен трдей ала ая кре мінген батыр, стіндегі сауыты кнмен шаылысады, одан кейін боз атты біреу. Ал- ашысыны олында сойыл, екіншісіні олында шопар. Боз аттаысы сонау тоыз батпан шопарын тая сілтегендей йірілтіп ойнап барады. — Ау, мынау ыпша батыры Иман ой! — деді Жоламан, — астындаы ала аяы соныкі трізді. — И, ая алысы соан сайды. — Соындаысы бааналы араменді! — Блар айдан жр б жата?! здеріне арай шапан ттен алы олдан сескеніп патша жасаы жалт брылды. Бны кріп Жоламан тобы да лап ойды. ыса айаста жазым боланы, жаралысы бар жзге таяу солдатын шыын еткен патша скері жзге жетер-жетпес солдатпен зер ашып тылды. рыс біткеннен кейін сарбаздар аза болан солдаттарды майт ернеуді борпылда топыраын опыра латып жарды етегіне кмді. здеріні жруге жарамайтын жаралы серіктері мен аза болан жолдастарыны сйектерін трт сойылды белбеулерімен торлап, жайма жасап жатызып, кеткен кшті соынан ала жрді. зын бойлы, апсаай денелі, елуден асып кеткен ыпша батыры Дулат лы Иманнан Жоламан ткен жылы а патшаа арсы Ор мен лытау ортасындаы Арын, ыпша, Найман, Керей, Алшын руларыны кп аулыны ереуіл ктергенін естіді. Ал биыл Торай бойына кп скер шыып, Иманны уаытша Мажар тауыны ішіне сарбаздарымен тыыла труа мжбр боланын білді. — азір Араны кп жерінде а патшаа арсы ереуілдер жиіленді, — деді Иман гімесін тжыра, — жаында жеріме бекініс салды деп Баянауылдаы Азнабайды Тайжан, Сейтен атты балалары ктерілді. тте не керек, ос арлан мезгілсіз ола тсті… Ал астарындаы балуан денелі, сом білекті, ара торы, алы мртты дайменді батырды бл жата айдан жргенін Жоламан сраанда, Иман: — Бааналыдаы Жырыты шонжары Сандыбайды Ердені алыдыын тоалдыа тартып алып, аулына ара Кегір мен Сары Кегірден оныс бермей, Сарысу жаа уан со, бізге келіп осылды, — деді. Содан кейін Иман здеріні Мажар тауында арар атып кн кріп жріп Табын руына солдат шыыпты деген лаапты естіп, бір кемеге мінгенні тадыры бір дегендей, бріні арманы бір жерден тйіскен со, аайын басына кн туан шата кмек беруге келгендерін айтты. — Бгінгі жасылытарыды мір-баи мытпаспын, — деді Жоламан алы абаын др ктеріп. — Алтау ала болса ауыздаы кетеді, тртеу тгел болса тбедегі келеді, деген осы. ш батыр тізе осып едік, кк темірге оранан жау шегінді. Бкіл Табын ан жылап, ара жамылып боздатарын ойып, жетісін бергеннен кейін ш батыр айта кеесті. Енді ру-ру болып а патшаа арсы шыанмен мраттарына жете алмайтындарын гіме етті. Елдігімізді сатау шін бкіл аза бас осып, бір туды ктеру а патшаа берілген слтандармен шайасып келген асым тре балаларынан шыу керек деген тотама келді. Осы тілекті білдіру шін сонау Сыр бойындаы асым тре аулына зірге соа бас, содыр тая дайменді батырды сапар шегуін жн тапты. Осылай уделескен Иман батыр ыпша руыны басын осып а патшаа арсы дайындау шін, Мажар тауында бас сауалап жрмей, енді сарбаздарымен з еліне айтпа болды. зірге жау бетін тойтаран Табын руы биылдыа осы Елек бойыны жо- ары жаын ыстап шысын делінді. Егер таы да солдат шыып, кресуге дрмені жетпейтіндей халге шыраса, Торай, Ырыз зендеріні кншыыс іріне ыпша жеріне кшетін боп уделесті. Иман батыр ыпша жеріне арай Табын озалса, ша жайып арсы алатынын айтты. ш батыр осылай серттесіп айырылды. Біра р руы зіне бір тайпы ел саналан, жерге тгілген бидайдай шашыраан алы аза, бір туды астына жинала ма, жиналмай ма бан шеуі де кпті еді. ІІІ Шым дуалды, кйген кірпіш мешітті, алы жеміс аашына бленген Ташкент шаары бгінде деттегідей ысты. Аыран есек, шиылдаан шаыратай ос дгелекті арба, ша-ша кшелерді уалай аан лай сулы арытар да кндегідей. Науан базары да ежелгі алпында. атар-атар тізілген крке трізді кішкентай дкендерді алдына жайып ойан ызыл-жасылды жібектен, кк ала, сары ала, тгілдіре сан трлі глмен, рнекпен шекейленген матадан кз тнады. Тау-тау болып йілген, сатуа арналан рік, мейіз, хиуа муесі, ферана алмасы, ытай жааы… Ерте піскен гелек, ара кк клбі, сары ала бар ауындарынан ая алып жргісіз. Кміс жзік, алтын білезік соан ста, олында тспісі, алдында тселген жайнамазына тгілген жеміс трізді сйек малатары бар ожа-молдалар. Ота кйген семіз етті иісі мкіген маал жанында бк тскен нашар киімді друіш пен клендр. Тек осыларды ана жздері солын. Ал зге ала шапан киіп, а слде ораан збекті айсысыны ишан екенін, айсысыны диан екенін айырып болар емес. Кімні сатушы, кімні алушы екенін де ажырату иын. Мнда брі де сатылады, байды ары да, жарлыны малы да… Бл алада брі де деттегідей, анау бдене соыстыран топ та, не, анау орор тартып, геджак тыдап отыран мырзалар да… Брі де кндегі салтында. Науан базары да гу-гу, Ташкент кшесі де ша-ша, аспан айналып жерге тсердей кн де ысты, кйіп тр. Тек Ммет лім орнына болан Ташкент шбегі Бегдербек рабатында ана бгін бір ажайып згеріс бар секілді. Біра шбегіні блблдары сайраан, жпар иісі аыан бау-башасында, есік пен тріне дейін Иранны жібек кілемі тселген, немесе абыралары Барды глі тгілген сарылт жібегімен кмкерілген салтанатты сарайларында ешандай згеріс жо, олдан жасаан кміс клдерінде де сылдап н осан ау. Шы моншаты жасыл тккен башаларында да сайраан блблдар. Млдір фонтан суларында да жуынан алызыл ырмызы глдер… Мндаы згеріс тек салтанат сарайындаы мрит, софы, узір, наиб бекзадаларды жріс-трыстарында, сйлеген сздерінде… Жо, блар сйлемейді — сыбырлайды, жрмейді — ыбырлайды, аятарыны шымен басып нсіз озалады. Жздерінде обалжудан грі орыныш, бір-біріне ашы тілдесуден грі, сыр сатау басым. Онсыз да пияа толы она сарайы — рабаты бгін брынысынан тылсым жмба апаса айнал- ан. Бір ст жабыр алдында тнере тскен жйтке сайды. она сарайыны мндай кйге тсуіне себеп болан не екен? Бгін тнде ай бойы р кні айдай созылып, бден сары жамбас болып шбегіні рабат сарайында ктіп жатан асым трені балалары Есенгелді, Саржан мен Шбыртпалы Аыбай бастаан жиырма жігітті тадыры шешілмек… Жне бгін оан даруасы Лшкрді аылы бойынша шбегіні арнаулы шаыруымен ш а пілге шатыр тігіп, кіле ара кк арыма мінген, асында бір топ ешік — аа, мудзин, наиб, геджаы бар оан ханы Мделіхан (Мамет лім) келген. Блар алаа кірген кезде жрт шырт йыда еді. Сыз беріп келе жатан тамен бірге рылан дутар, ішін тарта барылдай шыан зурна, танбур ндері бкіл Ташкентті азан-азан етті. Жрт жау келіп алан екен деп тсектерінен атып трды. Келген оан ханы екенін білгенде жау шабардан бетер жанталаса есіктерін тарс бекітіп йді-йінде нсіз жатты. Кн шыа аланы Мделіхан кірген шетінен сл иыстау ападан екінші кш крінді. Бнда да тамаша салтанат бар. Жабы кймелі пуескеге ксем салып ш абоз жеккен, алды-артында найза стаан сегіз салт атты нкері бар крікті керуен. Б да Ташкент шбегіні арнаулы онаы. ратбе кентінде тратын Омарханнан он алты жасында алан, азір отыза келген, бкіл Орта Азияа аты шыан, алтын айдай толысыан слу жесір ханша Ханпадшайым, Мделіханны гей шешесі. Ташкент он сегізінші асырды екінші жартысында, белгілі птуар шайыны кезінде лкен шаара айналан. Мнда жібек тоу, алтын-кміс зерлеу, былары илеу, темір орыту, ара-шарап айнату трізді ксіптер глденіп, ала бкіл Орта Азияны Россия империясымен, ашария, Индиямен арым-атынас сауда жасайтын кіндігі болан. Ташкент кентіні глдеуімен атар оны зіне баындырысы келгендер де кбейеді. сіресе оан кзін тігетіндер Бхар, Хиуа, он сегізінші асырды басында пайда болан оан хандары еді. Он тоызыншы асырды басында Омарханны аасы анішер лімхан, птуар шайыны рпаы Жсіп ожаны соысып жеіп алады. Содан бастап Ташкент оан хандыыны баынышты бір улаяты болып алады, біра баынышты деген аты болмаса оны ешкім баса-кктеп билемейді. оан хандыына жататын лы жзді бір блек елі мен Сырдарияны орта аысындаы Шу, Сарысу зендеріні бойындаы аза жеріне салынан Амешіт, Жааоран, Жлек, амысоран, Шыморан, осоран секілді бекініс шаарларды брі Ташкент шбегіні арамаында алады. Тек Ташкент шбегі оан ханына жылына екі жз мы теге салы тлеп трады. Бл салыты Ташкент шбегі болан тжік Ммет лім, збек, Лшкр, Бегдербек, ыпша Нрмхамед здеріне баынышты азатардан он есе арты етіп ндіріп алып трды. Бл жаына келгенде сіресе осы кездегі шбегі Бегдербектен асан злымы аз-а. Амешіт хакімі Жаыпбек арылы оан хандыына баынышты аза ауылдарыны аанда анын, сыанда слін алды. Есенгелді мен Саржан слтандар Ташкентке келген шата оны Мделіхан мен Ханпадшайым тоалды шаыруында да лкен кп бар. Біра мны зір зінен бтен ешкім білмейді. шбегі сыр сатай алатын адам. Сондытан да рабат, диуан сарайлары пияа, ызары суы сыра толы еді. Осы пия сыр бгін е биік шегіне жеткендей. Саржандарды келгеніне ай болса да шбегі кнде бір сылтаумен оларды абылдамады. Біресе аа кетеді. Біресе кім рады. Біресе сыраттанып алады. Мндай орлыа наразы асым тре балалары олды бір сілтеп айтып кетейін десе, адыан кз аятарын тыпыр еткізер емес. Бларды мнда рік, мейіз жеп жатан жатыстары, онатан крі ттын салтына жаын. аза слтандары да а-та… Дос бйтпесе керек еді, ал сонда Бегдербек ас па? Олай болса, ткен жолы уде, берген серттері айда? ас деуге иын. Сонда бларды бйтіп стауа андай себеп бар? Осылай жмбаа шешім таба алмай абыржыан, обалжыан ыр бекзадалары шбегіні бір узірінен жаында ана жадайды білді. шбегі оан ханыны келуін ктуде екен, бар шаруаны трт кздері тгел отырып сйлеспек крінеді… Сол кткен Мделіхан да бгін келіп жетті. оаннан алыса шыып йренбеген хан, жол соып бден алжырап алан екен, азір шекейлі диуан сарайыны не бір салтанатты блмесінде дем алып жатыр. Кешке шбегімен дидарласпа. Сондытан да хан тыныштыын бзбайы деп демдерін ішіне жтып жрген бір жрт… шбегі сарайында шан шыбынны ызыы естілердей тынышты. рі ауіпті, атерлі тынышты. Ал Бегдербек зі кісі абылдайтын шатырында. Ханмен дидарласар алдында асым тре балаларыны да ой-пікірлерін білу керек. Блара деген шешімі Есенгелді мен Саржанды шаырмастан брын зіне йгілі боланмен, азір зін зі басаша стауда. айткенмен де слтандар зір ештеені сезбегені жн… Сондытан да Бегдербек кле арап, жымия сйлейді. азір ол спіге жабылан жібек тгі бір елі, с мамыындай жмса, ырмызы ызыл Бхар кілеміні стіне тселген алты абат шайы крпеде, ауды тбіт жнінен жасалан ос мамы жастыты шынтатай жатыр. Шеті жібек клтелі мол дас- таранны сті толан таам, шарап, шрбт… Бегдербек алпыса таяп алан ат жаты, аба келген зын бойлы кісі. ан-слсіз еріндері жала, алы абатары ттасып біткен, саалыны аы басым. Сзіле арайтын срылт кздері ысылдаан жылан іспеттес бір суыты танытады. Беті клсе де кзі клмейді. Алпысты алымдаанмен бетінде жім жо, тіп-тік тая жтандай са денелі. ытай жібегіне малына киінген. Тек иыында збекті кк ала шйі шапаны, басында а маржанмен кестелеген ара барыт ала таиясы. А жібек кйлегіні ашы омырауынан кеудесіні кк буырыл тгі шыып тр. зын а саусатары жыртыш сты тырнатарындай лсін-лсін бір брісе жмылып, бір жазылып трады. Білектері де жн-жн… ол луеті бір трлі ссты. О саусаына салан ызыл алтын сом жзігіні стіндегі жалпита орнатан жылан басындай ызыл лаыл тасы йыан адам анына сайды. Ая жаында ткті балтырларын сипап уыздай аппа, ара кзді он бір-он екі жасар патша бала отыр. Бл да жібекке малына киінген. арсы, дастаранны бергі жаында, малдастарын рып шбегіне арай алан Есенгелді мен Саржан. Есенгелді етжеді келген, дгелек ара торы жзді, ой кзді адам. Шиырылан слу мртты. Саржан са бойлы, ызылт сары, ткір кзді, бйгеге жараан жылы трізді, атып алан, шапша имылды кісі. Екеуі де елуді алымдап тастаан. Есенгелді бірер жас ана лкен трізді. Екеуіні басында да стін трт салалы кгілдір барытпен діптеген, ырды ызыл тлкісіні терісімен кмкерілген, андай трге болса да крік берер Араны слу бркі. стерінде — жааларына ара барыт стаан, жібін жіішке етіп иірген аппа тйе жн шекпен, аятарында — жара мсі, бттарында — сала лаш балатары оюланан кк барыт шалбар. Белдерінде — алтын жалатан арыс сйем кіселі, атаан кміс белбеу. Саржанны беліндегі жез саиналы кміс ында сабы сары мйізден соылан сегіз арыс а семсер. Есенгелдіні белбеуінде кішкентай ана кміс кездік, ай мйіз, алтынмен зерлеген арар шаша… Жанындаы аасы Есенгелдіге араанда Саржанны жауынгер жан екені бірден білінеді. Екеуіні де кзінен шбегін сынай араан шын снер емес. Отырандарына жептуір мезгіл болса да ойылан таамнан лі татып алан жо. Кісі сырына ккі болан Бегдербек те слтандарды бл сыайын байап отыр. — Алыыздар, алыыздар, — деді ол езу тартып клген болып, ана екеуіні ортасында тран шыны трауыштаы ыз емшектеніп сйірлене піскен жзімді мезей. — збекті жзімі сый-рметті басы. — Рамет… — Саржан ернін жыбырлатты да ойды. Сазарып отыран онатарыны кілін ктергісі келгендей шбегі таы да езу тартты. — Бл жзім туралы аза пен збекті арасындаы алжыды естіген боларсыдар. — Ж… жо. — Б жолы Есенгелді ернін жыбырлатты. — Естімеседер айтып берейін, — Бегдербек лдекімді мысылдай клді, — бір аза пен бір збек дос болыпты. Аулына келген збекті аза ойын сойып, ымызын тосып бден сыйлапты. Жолы тсіп, аза шаара келсе, збек досы сый-рмет крсетіп алдына бір тегене жзім ойыпты. Брын жемісті жемеген аза, тасы кріп асай бастапты. омаай азаа не шыдасын, жзімні таусылып бара жатанын ааран сара збек: — Алдыыздаыны атын юзім дейді, оны бйтіп бір-бірлеп зіп жейді, — деп аздап жеуді керек екенін ескертеді. Сонда аза: — И, мны бізде жзім дейді, бір жегенде жзін жейді, — деп саусатарын сала тсіпті. гіме наан Есенгелді мен Саржан сыпайылы крсетіп езу тартты. онатарымны кілін ктеріп болдым ой дегендей Бегдербек кенет абаын сл ткситті де, сзіні бетін бірден брып кетті. — И, гіме бзау емізер… дегендей, енді бітім-келісімге кіріскен жн болар… неугіден бері сіздерді абылдамай жатанымызды себебін естіген шыарсыздар. Ханзаданы ктіп едік… Ол кісі бгін келді, азір саухат етіп, дем алып жатыр… Кешке менімен сйлеспек… рметті Мделіхана барар алдында сіздерді де тілектеріізді білгім келіп еді. — Бізді тілегіміз Мделіханда емес, зіізде ой, — деді Есенгелді байсалды нменен. — И, сіздерді тілектерііз менде, ал мені тілегім оан ханында, сонда не боланы? — шбегі аппа тістерін крсете клді. — Аллатаала, дниені домбыраны пернесіндей, бір нді бір нмен байланыстыра жаратса амал не? Алдияр тасырды не айтатынын кім біледі? Саржан абаын шытты. — Бл — бір сандыты ішінде бір санды, оны ішінде кйсандыты кебі ой… — И, сол кй сандыты кілті оан ханыны олында емеc пе? — Бегдербек те абаын шытты. Оны алы абаы жабылып, айта ашылды. — ысыр сзді айтеміз, одан да не тілейтініізді айтыдар. — Кімнен. — Мделіханнан, менен. — Бізді тілек зіізде, алдияр тасыр шбегі, — деді Саржан тікелей, — тілек біреу-а: сіздерді берген жауынгерлеріізді андай ерлік іске бара алатынын біз ана жылы з кзімізбен крдік ой. рине айдалада жатан аза елі шін збек аайына жан ию оай емес. Сондытан арамаыыздаы Сыр бойын, аратау, Сайрам, Шу, бойын жайлаан ыпша, оырат, Шымыр, Ысты, Сиым, Сыбан, Жаныс ауылдарынан сарбаз жинап елімізді, жерімізді орауа ммкіндік берііз. Жылы жылы Араа Ммет лім шбегі алы скерді бастап барып, ар жаынан патша солдаттары шыанда Ташкентке арай ашанын Саржанны сз етіп траны шбегіне намады. Сол себептен ол алы абаын арс жауып Саржана тйіліп отыр. — Сонда ол кш кімге арсы шыады? — А патшаа, алдияр тасыр шбегі. — Жалыз ана а патшаа ма? «Жо, мндай кш жиналса азатар е алдымен оан хандыына арсы шыады. Оны Бегдербек жасы біледі. йткені Россия империясынан грі блар- а азір оан, Хиуа хандытарыны тегеуіріні батып отыр. шбегі мны да біледі. И, Россия империясы зірге аза жеріне бекіністерін салып, кіріктер арылы біртіндеп з ыпалын таратып жатыр. Ал соынан бкіл аза жерін біржолата басып алма. Тбі зіні меншігіне тиетін ел болан со, азір бірден салы жаынан да ан асатып отыран жо. Ол сондытан да бір мы сегіз жз жиырма екінші жылы уставы бойынша Орта жз кіріктерінен алатын мал салытарын да жинауды кешіктіріп келді. Ал оан, Хиуа хандытары болса, олар азаа андай иянат жасамады десеші! Бір ана Шымкент улаятынан зі ткен жылы сексен мы сом кміс ашамен зекет алан жо па. Ал хараж салыынан келетін пайданы айда оясы? Он бес, жиырма таип жер бір ош болады. Бір оштан жылына орта есеппен елу бес пт бидай хараж алынады. Сонда р улаяттан е кем дегенде ыры мы кміс ашадай пайда тседі. Бл — бл ма, Мхамбет пайамбарды діні бойынша р ыры ойдан бір ой садаа алынатын болса, біз р йден жылына алты ой садаа алмаймыз ба? Ал шптен, кмірден, сексеуілден алынатын хараждарды айда оясы! Хараж бен зекеттен баса да пайда аз ба? Олар бекіністерді абыраларын, апаларын жндеулері керек. оан бектеріні бау-башасын, салан ауын-арбыздарын арап, ал соыс бола алса, здеріні ат-клігімен, ару-жараымен тлеусіз-нсыз ызмет істеуге міндетті. Осы салматы брін де арамаымыздаы аза ауылдары ктеріп келе жатан жо па? И, ктеріп келеді… Біра нін шыармай жр ме? Бан: Келі тбім деп алады, Кеусенім деп алады. тыра зекет деп алады, оша зекет деп алады. Арадан келген сор Найман А-та болып алады, — деп Жанкісі жырауды оан ханы лімге айтаны айа емес пе?.. Осыларды брін Саржан да, Бегдербек те біледі. Сондай орлыты бастан кешкен аза скер жинап басы осылар жадай туса е алдымен ауызды оана салмаанда кімге салады? Бгінгі кнге дейін шыдап келсе, онысы оан Россия патшасына арсы жрдем берер деп сеніп келгені. Тбі е кшті жауы Россия патшасы екенін асым тре балалары біледі. Егер оны отарлыынан тыла алса, оан хандыынан тылуды оай деп ойлайды блар. Сондытан да жрдем ктеді. Ал оан хандыыны берген жрдемі ана жыл- ы… Мндай жрдемнен азаа келер пайда жо. Енді блар бізсіз бастарын оспа. Жо, басын біріктіре алан дшпаны айралан ылышпен те, абайлап стамаса олыды алып тседі. Іштегі шбар жыланды асырауды ажеті жо, одан дер кезінде арылан жн». Саржан сраа арсы сра айтарды. — лде сіз бізді Россия патшалыымен рысанымызды натпайсыз ба? — Бекер йдейсіз, — деді сзін соза шбегі. — Егер мынау а саалым орысты анымен боялса арманым жо. Біра азір мселе онда емес… — Енді неде? Бегдербек Саржана клімсірей арады. — азата маал бар емеc пе… «зім асыраан кшігім зімді апты» деген? Саржан тнжырап кетті. — ай кшік ай кшікті асыраанын анытаса нетті. шбегі брынысынан да клімсірей тсті. — азата таы да бір маал бар емес пе, дастаран асында отырып она аяын алша ксілмес болар деген? — И, сзііз дрыс, кей она аяы сонау Соза, Сайрам, Амешітке дейін ксіліп жатан жо па? Ондай масыл она, масыл аайына аяыды тарт дейтін, тте дние-ай, кшті жоы-ай!.. Бегдербек Саржанды сзінен стады. — Бас осып, кш жинау дегендегі масаты сол екен о й. ызу анды Саржан абайсызда от басып аланын тсінді. Айтылан сз, атылан опен те, айтып алар дрмен айсы. Осы ааттыынан іштей ызаланып, сазарды да алды. Ал Бегдербек болса жауыны тпкі сырын оай аш- анына мз болып, енді шындап клімсіреді. «Бас осып кш алса, зіе тарпа бас салайын деп тран жауды алай босатып жіберуге болады? Жо, кешірілген жау — е ауіпті жау». — Алдияр тасыр, — деді енді Есенгелді сзге кірісіп, — жерді шылай берсе шыр болады, денеді шылай берсе жара тседі… Елімізден, жерімізден айырылып жргенде не етесіз бізді жанымыза жара салып? Россия патшасына арсы шыамыз деп сізбен бірге бір айыа мініп едік, сол айыты бір жааа жетуі керек те еді. Айран срай келіп, шелегіді жасырма дегендей, шын ойымызды айтайы. Ташкенттік збек аайына сонау Сарыараны жерін ора деу иын, ал а патшадан тартып пер деу тіпті орынсыз. Сыбырлап сйлегенді дай естімей ме, орыс солдатын жеетін оанда да кш жоы зіізге аян. Сондытан бізді тінішіміз… — Жааы Саржан мырза айтан ой? — И, мал ашуы — жан ашуы, жер ашуы — ел ашуы. аза ел болып бас осса, кім біледі, бір кемерге жетіп те алар ма еді, айтер еді… Алдияр тасыр, жаралы жолбарыс жарасыз жолбарыстан ер келеді. Біз азір жаралы жолбарыспыз. Жауымыза аямай шабуымыз зады. «И, мен де сендерді жаралы жолбарыстай пиылдарынан орамын, — деді ішінен Бегдербек, — сондытан да сендерді темір шынжырда стау е тиімді діс». Біра Есенгелдіге згеше сра берді. — Жарайды, аратау, Шу, Сыр бойыны азатарыны басын осуа біз рсат берейік делік. Сонда олдарынан не келеді? Ол кш тым жеткіліксіз емес пе? Орта Сыр, Шу, Сарысу азатарыны басын осуа сіздер ммкіндік берсеіздер, Ая Сыр, Арал теізі, стірт, Маыстау азатарыны бізбен бірігуіне Хиуа ханы арсы болмас деген мітіміз бар. Хиуа хандыыны Россия империясынан ораныс ететін алдыы шебі азаты жері емес пе? Он тоызыншы асырды бас кезінде, Мхамед Рахым ханны тсында Хиуа хандыы лкен мемлекетке айналан. Солтстікте Сырдарияны Арала ятын саасынан бастап Отстіктегі Ауанстан шекарасына дейін осы хандыа баынышты болатын. Бан Мхамед Рахым мен оны кесі Елтезер азаты алауыздыын пайдаланып, Сырдарияны Арала ятын саасын, Арал теізіні маайын, стірт, Маыстауды, сол жерлерде паналайтын Кіші жзді біраз руын зіне баындырып алан. Хиуа ханыны арамаындаы азатарды крген кні, оан хандыындаы азатардікінен де сораы еді. ит етсе ырып-жойып, байлап-матап Ауанстана апарып, атынын кдікке, еркегін лдыа сататын. Бір ана мы сегіз жз жиырмасыншы лу жылы Хиуа ханыны скері аза ауылдарын шауып, жздеген адамдарын лтіріп, алпыс бес мы ойын он бес мы тйесін, жеті мы жылысын, мыа жуы слу деген ыз-келіншектерін тартып алып кеткен. Кіші жз ауылдары Хиуа хандыына арсы талай рет бас ктерген. Біра жігері м болып, дегендеріне жете алмаан. Бір мы сегіз жз жиырма бесінші, Тауы жылы Мхамед Рахым лгеннен кейін Хиуа ханыны таына оны лкен баласы Аллал отырды. Табынды басарып келген Айшуа лы Серазы слтан осы Аллала жалыз ызын беріп, Хиуаны ол астына кіріп, соны арасында Кіші жзді ханы аталан. Біра бл кезде Россия патшалыы Хиуаа да кзін тіге бастап еді. з хандыына ауіп тнгенін сезген Аллал екі мемлекетті ортасында жатан стірт, Маыстау, Арал теізі, Сырдарияны ая шенін жайлаан аза ауылдарын Россия патшалыына арсы ойып, зіне алан етуді кздеген. Есенгелдіні айтып отыраны осы екенін шбегі де тсінеді. Сйтсе де слтандарды тпкі сырын аша тсейін деген оймен: — Жарайды, оан ханы мен Хиуа ханы аза аайынны пайдасын жотап лы жз бен Кіші жзге з бастарын осып жаса жинауа ммкіндік берсін делік. Біра, б да аз кш ой. азата сан жаынан Орта жз басым. Бізді есебімізде араткел, Семей, Торай, Жайыты солтстік пен кншыыс шебінде, аздаан Кіші жзді руларын осанда бір миллион сегіз жз мы жан бар. Тегіс Орта жз десеіздер болады. Ал сол Орта жз айда алады? — Кіші жз бен лы жз басын біріктірсе Орта жз орта жолда алмайды. — Есенгелді шын ойын айтты, — Абылай атамызды ш жзді басын осып, а туын тіккен жер емес пе, креске дайын тр. шбегі жымия езу тартты. «Дмелері алыста екен! рине бар азаты басын остырып ойса сендерге оан да, Хиуа да ттеп бере алмас. Россия айдаары да оайлыпен жта алмас. Жо, ымбатты слтандарым, біз сендер ойлаандай аыма емеспіз. Россия да, оан да, Хиуа да сендерді майшелпек етіп асай бергісі келеді. Оан азаты малы да, жері де жетеді. Бізге сендерді бір боланынан алауыз боланы тиімді». Алая Бегдербек бл ойын таы да жасырып, клімсіреген стіне клімсірей тсті. — Бан Серазы хан алай арайды? Орта гізден оаша бзау арты демей ме? Бкіл азаты біріктіргеннен грі Кіші жзді зіні бауырына басып отыранын жасы крсе айтесідер? Онда Аллал хан айын атасыны сзін жерге тастай ала ма? — шбегі иылдай тірік клді. — зі жас тоалын жасы креді дейді ой. Кейде ойматай дниені алтын айматан да арты ны болатын деті… — Серазы Кіші жзді ханы емес. Аллал оан ондай ат бергенмен Сер- азыа тек Табын мен Шекті рулары ана баынады. Бны зі екі шты жйт. Табын руыны кпшілігі азір Жоламан слтанны соында… «Бсе, зім де ойлап ем, зі аза бола тра бір тайпы ел алай бір хана баынып жр деп… Жоламан дегендері де осы асым тре балалары секілді, з алдымыза ел боламыз, хан боламыз деп кксеген біреу шыар». Біра шбегі Жоламан жайын тез мытты. Ол сзді кенет клкі-сыа арнаа брды. — кесін бір тайпа елге хан етердей Серазы мырзаны ызы андай еді? Басы алтын, арты кміс пе екен? Мндай сраа жауап беруді ар кріп Есенгелді де, Саржан да ндемеді. Бларды ренжіп аланын аармаандай шбегі клімсіреген алпында: — аза слтандары хан болуды жеіл дісін тапан екен, — деп алжыдай тсті. — Ммкін асым трені де слу… Саржан олын семсер сабына алай апаранын аармай алды. Есенгелді сабырлы имылмен Саржанны арын ысты. Бегдербек срланып кетсе де, ештее сезбегендей клімсіреп сзді бтен жаа брды. — Ммкін асым трені Серазы секілді хандарды жатырмауыны бтен де себебі бар шыар. ызын беріп, хандыты сатып алу — слтандара насымды іс емес ой. «Жо, жо, деді біра, ол ішінен, кенет бойын алып кеткен дірілін зер басып, бларды кзін тез рту керек… япырмай, кісі абылдайтын йге арулы адамды кіргіздірмеуді брын алай ойламаанмын? Бны бдан былай арай атты еске алу керек екен. Кім біледі, ашу стінде Саржан секілді бір ноай…» шбегі зіні аат сйлеп аланын бірден аарды. Намысой Саржанны оыс имылынан іштей жаман шошыды. Енді ол бдан рі слтандармен гімелесуді еш ажеті жо деп тапты. Брі де айын болды. Тек слтандар сес алып кетпесін деп брынысынан да бетер клімсірей тсті. — Ел амын ойлаан ер азаматтарды ашуын да, кпесін де тсіне алмаса алай жрт билей аламыз? — деді ол ана екеуіні бетіне ашы жзбен арап, — Саржан мырза, сізді кйігіізге де тсінем, сол себепті кейбір ызба сздеріізді де кешірем. збек азаа дос ел. Дос болмаса Ммет лім шбегі алты мы скерін ертіп Араа бара ма? — Ол енді яландай жерге арады, — олынан келмеген іске ол айыпты емес. Ммет лімні кнсін кешірідер. Ал сіздерді тілектеріізді бгін кешке хан иеме жеткізем. — Егер ханзадасыз шешілмейтін болса, — деді абайлап сйлеп Есенгелді, — біз зіміз де о кісімен дидарласамыз ба, айтеміз? рине, сіз рсат етсеіз… Бл сзге Бегдербек уанып аландай ишарат крсетті. «здеріні тілегін пайдалану керек. айткенмен де бларды тадырын бгін тнде шешкен жн». Ал слтандара: — Блары табылан аыл, — деді. — Хан иеме сіздерді абылдатуды з міндетіме алайын. Тек о кісі ерте оана айта жріп кетеді. Сондытан бгін жолыып аландары жн. Ммкін хан ием сіздерді кеш шаырып алар, жігіттерііз жата берсін, ал здерііз йытамай менен хабар ктііздер… Ташкент шбегіні дуан сарайы онатар жататын рабаттан жептуір ашы болатын. Бл екеуіні ортасында сысыан жеміс аашы, глдер алаы, тынбай аан лайлы сулы атжал жатыр. Есенгелді мен Саржан Бегдербекпен зірге ош айтысып диуан сарайдан шыып, шбегіні ішкі, сырты есіктердегі кзеттерінен тіп, здері жатан рабатына беттей беріп еді, оларды бір теректі жанында шбыртпалы Аыбай батыр мен Саржанны он тоыз жасар лы Ержан ктіп тр екен. Ержан кесіне тартан ат жаты, асары, талдырмаш келген бала жігіт. кесінен грі кзі шегірлеу, бойы шаындау. Ара салдарынша киінген. Басында кілі ндыз брік, стінде жібек белбеумен ыналан оалы мол жеді барыт шапан мен жара шалбар, аяында кміс зерлі биік кше етік. Шбыртпалы Аыбай асым тре балаларыны соынан ерген, кедейден шыан батыр. Биыл отыз тртте, зор денелі, ткті аба, ара ср, шірек кз кісі. олдары баандай зын, саусатары анау-мынау адамды мадайынан бір шерткенде нсіз атыратындай салалы, жп-жуан. Саал-мрттан ада дерлік, тек иек астында селдір ана саалсыма бірдее бар. рдасы Кенесарыдан бастап зегілес серіктеріні брі оны «ксе» деп атайды. Сырт бейнесі ызбарлы, бір кргеннен-а кш иесі екені танылады. стінде мол тігілген ара шекпен. Басында да тйе жн ара далбаай, бтында ара лын терісінен иленген жара шалбар. Аяында ке оныш саптама етік. Белінде тізесіне тиетін айы ара ылыш пен ап-ара болат семсер. Тек арасына немі таулы жретін болат аланы ана бозылт. Аыбайды е сйікті аруы тоыз буынды, жез саиналы жуан айы найза. Ата мінгенде лан терісінен бзау тіс етіп рілген айыспен анжыасына байлап алады. Ал жай жргенде олына стайды. Бл найзасын Аыбайды жасы кретіні соншалы, ол кндіз олынан бір тсірмейді, тнде басына жас-танып жатады. Батырды денелілігі соншалы, биіктігі кіші-гірім тйедей, ататы Аылаына мінгенде, есекке мінген збектей, тізесі атыны олты тсын соып трады. сті-басы ара оыр, темір тор сауытты Аыбайды тсі орасан суы, сонау шет кздер айтпас айсарлы, таусылмас айрат отындай жанады. андай жректі жан болса да, Аыбайды алаш кргенінде алпамсадай ызбарлы трінен сескенбай алан емес. Ал лдеалай тнде кездескен адам, ертегіні дуін кргендей жрегі жарылып кете жаздайтын. Оны есінде батыр тн йысынан шошып оятар бір быжы секілді мірбаи алатын. араралыдан шыан Аыбайды кесі Олжабай батыра бір боталы тйе, жауа мінер бір ат, балаларына ст болар жалыз сиырдан бтен мал бітіп крген емес. Ал шешесі Есіл бойындаы Тараты руыны ызы еді. Б да адуынды, батыр мінезді йел болатын. Олжабай балалары ер жетпей дние салды. Шешесі Дметкен Аыбай, Манабай, Танабай, Мыбай атты трт баламен жесір алды. Е лкені Аыбай ол кезде она жаа жеткен. Балаларыны аттары кіле «баймен» бітсе де Олжабай дние саланда бларды бар малы боталы жалыз ара інген болды. Жошылытан бтен серігі жо айратты Дметкен, трт баланы амы шін, аайынны бермесін кшпен тартып алуа кірісті. олына сойыл стап зіндей кедей адамдарымен бірігіп араы тнде бай ауылдарды сояр соымын барымта етті. Балапан яда не крсе шанда соны іледі, осындай жет ананы баулуында анаттанан Аыбай да батыр болып сті. Он сегіз жасынан асым тре балаларыны соынан ерді. Отыз тртке келгенше басынан талай айасты ткізді. азір Аыбайды суарылан кк темірдей бден пісіп, мейлінше айралан кезі. Есенгелді мен Саржан асыпай аядап здерін обалжи ктіп тран Аыбай мен Ержанны асына келді. Аыбай гл-башаны ортасында лдеалай тра алан ара жартас трізді. Анандайдан дкие кзге тседі. Саржандар келе жатан жаа тесіле кз тастауына араанда обалжып траны айын. Біра сырын сыртына шыармай, н-тнсіз атып алан. Блар жаындаан кезде Ержан Есенгелдіге арап: — Кке, сйлесе алдыдар ма? — деді. Есенгелді жре жауап берді. — Сйлестік, алам… Енді Мделіханны зімен дидарласпапыз… Бдан артыты срауа болмайды. «Мделіханны зімен дидарласпапыз» деулеріне араанда шбегімен жнді бтуа келмеген ой деді де ойды Ержан ішінен… Рабата келгеннен кейін, здеріні жатар блмелеріне кіріп алып, аалы-інілі екі слтан за кеесті. шбегі анша жылы сйлеп шыарып саланына арамастан, екеуі де бір смдыты сезген-ді. Кеесе келіп, «есі барда еліді тап» деген аылды еске алып, Мделіханмен сйлескеннен кейін, бір ст те кешікпей елге жріп кетуді йарды. Жан алайын деп трса да іші-бауырыа кіріп жылы сйлейтін збек бектеріні сайал стамдылыы блара да аян. Бегдербек жайылып тсек, жазылып жасты болан сайын, аайынды слтандар сескене тсті. Біра згелерді шошытпайы деп здеріні кдіктерін астарына ерген тлегіттеріне ашпады. Тек Аыбайды ана шаырып ап: — Батыр, — деді Саржан неге екені белгісіз кенет толып кетіп, — біз Мделіханнан ораланша Ержанды асынан тастама. Жне аттарыа са бол, збек баташылары бтен жаа кетіп жрмесін. Жігіттер мініп келген аттар кршілес керуен сарайды ауласына ойылан-ды, ал ер-тоымдары осы рабатты шыа берісіндегі бір блмеге йілген. Баушылар збек адамдары, тек тлегіттер анда-санда барып арап тратын. Аыбай Саржанны неге бй дегенін саралап срамады. Жалыз-а ішінен бір сырды тйді де: — п болады, — деп шыып кетті. Кн бесінге таяп алан. Боса сарылып отырмайын деп Есенгелді алы ойа шома алтасынан тспиын шыарып, сыртылдатып тарта бастады. Ал Саржан анандай жерде жатан кілем бошантайынан ол басындай айраын алып, белін шешті де, ынабынан а семсерін суырып, анды айас алдындаыдай детімен ткірлеп айрауа кірісті. …Есенгелді мен Саржан кеткеннен кейін шбегі за уаыт н-тнсіз отырды. анша ойланбайын десе де болмай-а ойды. Саржанны баанаы семсеріне олын салан имылы кз алдына елестей берді. Тіпті кенет сол а семсер ынабынан жар етіп суырылып ккірегіне адала тскелі тран трізденіп кетеді. анішер адамны тегі ора келеді. Бегдербек анішер де, ора та еді. Осы глдене тскен дулетті кентке олы жетісімен Бегдербек Амешітті хакімі Жаыпбекпен тізе осып, е алдымен Сыр, Соза, Шу бойындаы аза ауылдарын брыныдан да бетер ысымны астына алды. зіні тас жректігімен Мделіхана нап, оан ханыны бас олбасшысы дрежесіне дейін ктерілмек ойы бар. Бгінгі имылдары сол ктерілуді алашы сатылары. Ал бл — Бхар ханыны да Ташкенге кзін тіккен кезі еді. Бегдербек болса Бхар елінен атын алан. Оны стіне болаша — жер астынан жік шыарып, екі лаы тік шыан оанда емес, ежелгі кне Бхар мірлігінде трізді. Бегдербек мны да еске алды. Сондытан см шбегі Мделіханды жар басына итере салуа дайын, йткені оан ханыны біраз мінезі оан аян… сіресе ызба, нпсі марлы асиеттері. Ал Ханпадшайым — йел жыныстысыны кн мен айы. Оны крсе періштені де а жолынан таюы ытимал. Адам Атаны жматан уылуына себепкер болан Хауананы кркі де осындай-а шыар. Бір крген адамны Ханпадшайыма ызыпауы екіталай. Аппа ардай ашыл бетін аударып, тостаандай араат кзін клімдетіп бір араанда, кілдегі айысын мытпас бірде-бір еркек дниеден табылмас. Бегдербек осы Ханпадшайымны Мделіхана тоал шеше екенін де еске алды. Бар кпті зі осында еді. Нпсімар Мделіхан осы слу тоал шешесімен тіл тапса, екеу ара клкі-уанышы жарасса… рине, оларды сырын жасырар тас абыралар бар. Біра осы тас абыралар шбегіні арасында болан оианы Бхар міріне жеткізсе… шбегіні бар арманыны зі сол емес пе! Іслм дінін аяа басып, з кесіні тоалымен кіл осан кнліні кім орай алады? Мхамед пайамбарды салан жолы ата. Мндай хана бкіл Іслм улеті арсы трады емес пе? рине арсы трады… Сйтіп, Бегдербек Бхараа оанды жыып бермей ме? Жыып береді. Осы ебегі шін Бхар мірі де оны мытпас. Ммкін бкіл оанды билетер?.. Бегдербекті Мделіханны келуін асыа кткен таы да бір себебі бар. Ол асым балаларыны тадырымен байланысты. рине оан ханыны бан тікелей атынасы жо. Біра болалы тран анды уаианы соны мірі етіп крсетсе айтер еді? Сатыта орлы жо, егер бл істі зінен шыанын Абылайды ккжал рпаы біліп алса, гімені аяы неге барып соарын кім біледі? Есенгелді мен Саржана адалар а семсер зіне адалмасына кім кепіл? Абылайды отыз бір л, ыры ызынан тараан быып жатан бкіл рпаыны аарынан алай тылып кете аласы? Кптен кім шыпайды, олардан да бір Бегдербекті шыпасына кім ку? Ал егер кнні Мделіхана аударса, оан не істейді? Ташкент шбегіндей іргелес ел емес, тоыз тауды ар жаындаы ду йі трізді, оан ханыны салтанат сарайыны тоыз есігінен тіп Мделіге жеткенше кім бар, кім жо… Бегдербек клімсіреді. Оны есіне баана Мделіхан мен Ханпадшайыма арнап берген таертегі онаасы тсті. Хан мен тоал шешесі шбегіні жомарт дастараныны екі жаынан арама-арсы орын алан. Шайды Бегдербек зі йан. шбегі сынан кгілдір фарфор кесені алып Ханпадшайым сыырлай клді. — Мхамед лім еркем, сіз оана хан боланмен маан баласыз ой, — деді ол, — пренжемді алып отырсам скет крмейсіз бе?.. Хан жауабын ктпей Ханпадшайым бетінен пренжесін алды. ара блтты астынан жарырап кн шыандай, ел аузында ертегіге айналан Ханпадшайымны кркем а жзі крінді. Тоал шешесіні слулыына та алан Мделіханны олынан кесесі тсіп кетті. — Байа, тентегім, — деді Ханпадшайым Мделіханды еркелете кліп, — мбрк саусатарыызды кйдіріп алмаыз… Бдан кейін Мделіхан шай ішіп отыр ма, у ішіп отыр ма аармайтын кйге жеткен, екі кзін алмай тоал шешесіне арай берген. Шай йып отыран шбегі айдаы жо бірдеені сылтау етіп, далаа шыып кетіп, айта ораланында оашада алан гей баласы мен тоал шешесіні арасындаы тек ыраы кз ана сезетін, бір тілсіз шаттыты пайда боланын ааран… Бегдербек таы клімсіреді. зі ран дзаа екі кгаршынны бірдей оп-оай тскелі транына ол іштей мз-мейрам. «Бсе, аылды адам ашанда болса аыматан тылу жолын оай таппас па! Бхар мірі бан бкіл оанды билетпеген кнде де пайын тгел етпей ме! оан ханына жылына тлейтін жиырма мы кміс тегені, з пайдасына алдырса мртын балта кесе ме? Жиырма мы жиырма сом емес ой, алты лына жаадан алты шаар салмай ма…» Бл кезде кн де батып кетті. шбегі жасыл башасында шаыран ккек ні естілді. Байс с батан кнмен бірге біреуді шкелі тран баын жотаандай тылсым білмей за шаырды. шбегі крі белін уалауа ая жаында отыран паша балаа тн ортасы ауа келуін мір етті де, Мделіханны дем алып жатан блмесіне арай ая- дады. Мделіхан бден тыныып апты. Келе жатан тнмен бірге зін зор уаныш ктіп трандай екі кзі клім-клім етеді. шбегіні шаыралы отыр екен, бл келісімен-а екеуі пия гімеге кірісіп кетті. — Тентек тре бастаан ереуілден кейін аза ауылдары нін шірген трізді еді, — деді Бегдербек з арамаына жататын азатарды жалпы жадайын сйлей келіп, — ал азір Ташкент улаятын таы бір ауіпті ара блт оршаалы тр. Бл блікті басаруа дайындалып жатан — асым трені балалары. андай кесім айтасыз? Мделіханны кесі Омархан кезінде де ауыр салы, орынсыз ияната кнгісі келмеген Сыр, Сарысу, Шу бойыны азатары сан рет бас ктеріп ереуілге шыан. Соны е лкені Тентек тре атты кісі басаран ктеріліс болды. Ол он екі мы атты сарбаз жинап алып, оан ханыны арамаына енетін бірнеше алаларды алан. Тентек тре Сайрамды босатып, сол жерге туын тіккен. Сайрама Шымкент, улиеата алалары осылан. Блара арсы Омархан алы ол шыаран. Тентек тре скерін екіге бліп, Сайрам мен Шымкентке бекініп алып за соысан. Аырында азы-тліктері таусылып, амалсыз арсыласуларын доаран. Омархан лшкерлері жеілген елді ана бояп, мал-мліктерін талап, ойына келгендерін істеп, екі жзге таяу адамды дара тартан. Сайрам жерін ан сасытан. — Хан ием, ауруын жасыран адам леді. Шыалы тран блік жайлы ашы айтанымды кешірііз, — деді шбегі, ханны ндемей аланына ренжісе де сыр бермей. — Осы бліктен тылуды бір-а жолы бар. Ол — кні брын имылдап, шын ртке айналмай транда басу. Жне аямай басу. Сізді рметті кеіз Омархан Тентек трені алай йретсе, біз де асым трені тентек сойыл балаларын солай йретуіміз керек. Бегдербекті кз алдына Саржанны баанаы семсерге мтылан оыс имылы таы елестеп кетті. Енді ол сол семсер суырылмай трып имылдап алайын дегендей тым жіті сйледі. — Есенгелді мен Саржанны басын алу з олымнан да келеді. Біра сізді рсатыызсыз рекет істеуге дтім бармады. Бзы боланмен олар да сізді хандыыыза жатады ой. Хан ндемеді. Жо, хан жауап айырудан орып отыран жо, оны ойы басада. лаы анда-санда шалып алан Тентек тре, асым тре… Есенгелді, Саржан деген сздер тіпті миына кіріп те отыран жо. «Ол трелерде мені андай шаруам бар? Бріні нын шбегі жылда беретін жиырма мы теге кміс ашамен кні брын тлеп ойан жо па? Мейлі не істесе о істесін, тіпті сол трелерді пісіріп жесін, ы десем дай сосын»… азір Мделіханны иялы да, ойы да басада. Оны бар арманы, бар кілі сонау жас тоал, бедеу шеше Ханпадшайымда!… «Денесі де а жзіндей аппа па екен? ос анары да ола атты, кеудеге жмса па екен? И, солай шыар. Бала таппаан йел ой, лі е ымбатты жеріні таы айырылмааны, анау а шйі кйлек жасыра алмай тран жмыр сандарынан-а аарылмай ма? Япырмай, туан кемні кешегі жас тоалы туралы былай ойлауым кн емеc пе? Жо жрт крмеген нрсе кн емес. Жрт крмейді деймін-ау, шбегі ше? Бл см брін де сезіп отыран жо па? И, сезіп отыр. Біра мені осы шін шаырды ой? Сонда андай улыы бар. Тоал шешеме істегелі тран кнм арылы Есенгелді, Саржан слтандарды анын сатып алма па? Мейлі. Жаныды ртеген лззата араанда айдаладаы тйе жн шекпен киген азатарды басы неге трады? Брібір мен де лемін. Есенгелді мен Саржан да леді. лім туралы емес, мір туралы ойлаан жн. Ал Ханпадшайым шын мір, шын арман…» Блар сйлескелі бірталай болан. Тн ортасы да таяу. Мделіхан біресе Бегдербек сзін тыдайды, біресе ттті ияла кетіп ндемей за отырады. — Хан ием, андай шешім айтасыз? — деді шбегі Мделіханны ттті ойын бзысы келмегендей ждігйлене клімсірей сйлеп. «андай шешім? И, Мделіхан андай шешімге тотауы керек? Жо, Мделіхан о дниені кнсін б дниені ызыына айырбастауа міндетті. Жрек соны асайды. Тоал шешені а денесін бгін тнде шу керек. Кйіп-жанып бара жатан нпсі тек соны тілейді… Ал таерте оана айтаны дрыс. Екі тнге алуа болмайды. Сезіліп алуы ммкін. Ханпадшайым шаы анша ымбат боланмен, хан таы одан да ымбат. рине жрегіді ртеп бара жатан сусыныды тоал шеше андырса, оны кілін мытап риза еткен жн. Досы бар, дшпаны бар, Ташкентке келген бос пуескесін сый-рмет, тарту-таралыа тиеп жіберу дрыс. Біра сара шбегі анша млік берер дейсі?» Кенет Мделіханны кзі клімдеп кетті. «Ара слтандары ашан да болса жомарт келеді. Менімен жолыуа арнап шыан болса, келген сый-рметтері де бар шыар. Соны барын Ханпадшайыма берген жн. Хан тек шатауа ана мар емес екенін білсін!» Осы ойа бекінген Мделіхан енді Бегдербекке арады. — асым трені балалары оан ханына бастарын сый ып тарту шін ана келді ме? — деді. Есенгелді мен Саржан аза еліні дстрі бойынша Ташкент шбегіне ер-тоымы, жген-йысаны кміс, жал-йрыы тгілген, Арадан келген тоыз ара жора, тоыз боз жора, р ер басына байланан тоыз ара ндыз, тоыз оыр блын келген. Араны аау батырлары ызыл тастап итті алдаандай, осы бір кделі сый-рметтерімен здеріні тпкі ойын ткізіп кетпек болан. Блары а майды бауыр осып асаттырандары. Біра ккі тазы ызыл тлкіні улыын алыстан сезеді, см шбегі тарту-таралыны уана аланмен, олара тере орды аза берді. Сол оймен ханнан слтандарды келген жораларын жасырып алды. — асым тре балалары сый-рмет крсетпек трма, оан ханыны басын олжа етуден міті болмасын. Тоал шешеге Ара слтандарыны сыйлыынан ештее тарта алмайтынына ренжіп алан хан олын біра сілтеді. — здеріні бастарын баалай білмеген слтандарды ны жо, не істесе соны істе, менен рсат. — Бйрыыыза бас ием, алдияр ханым. Мделіхан енді есіней керілді. — Тн ортасы ауып бара ма, алай?… — Ол алдында тран таамнан шылап бірер тйір жеді де, кгілдір жзім шрбатынан бір кесесін жтып салды, — бгінгі гімеміз осымен бітсін.. — п, тасыр, — хан бетіне Бегдербек бгіндікке алашы рет тікелей арады. — Хан ием, Ханпадшайымны она блмесі асыызда… Екі есік бір адызда… Кзетті екі есікке де ояйын ба, лде тек адызды сырты жаына ана ояйын ба? Хан оан сынай арады. — зііз ай жаына ойыыз келіп еді? шбегі клімсіреп тмен арады. — Тек сыртына ана… Хан да клімсіреді. — Онда… Сізді айтаныыз болсын. шбегі енді басын тмен иді. — Сеніміізге рамет. Мделіхан енді зін стай алмады. шбегімен келіскеннен кейін, бдан ары сатыты ажеті жо деп тапты. Ол бірден Ханпадшайым блмесіне арай беттеді. Слу тоал шешесін кргенше асыан Мделіхан бл стте з ниетін аыл елегінен ткізбеді. Бл желік алты жыл ткен со андай анды уаиаа апарып соарын ойламады. Аяын асыа басып сырлы есікке алай таяп аланын білмеді. Ал Бегдербек болса Мделіхан кетісімен, бтен адыз арылы жесір тоал жатан блмені тсына келді. Тек зі ана білетін жасырын тесік кзден а мамы тсектен а айран санын жар еткізіп атып трып Ханпадшайымны кіріп келген Мделіхана шаын жая арсы жргенін, екеуіні мар-жмар бола кеткенін крді де, тесікті айта жапты. Ол дл осы стте Есенгелді мен Саржанны лімін Мделіхана жауып, зін асым трені алдында айыпсыз етіп крсете алатынына сенді. Біра бл анды оиа осы тнмен ана бітпеді. Лшкр мен Бегдербек шбегі: «Сені балаларыны ажалына біз айыпты емеспіз, Мделіхан айыпты, кел зара келісейік» деп асым трені алдап шаырды. Созатаы Телікл жаасында Лшкр з олымен басын кесіп Ташкентке алып келді. Бл антгіс бір жылдан кейін болды. Ал азір… Мделіхан мен асым трені балаларыны бірдей апанына іліккелі транына шбегі мейлінше шаттанды. Ол дым крмеген адамдай аяын асыпай басып она абылдайтын йге айтып келді. Бегдербек зін ктіп отыран жендеттерге: — Есенгелді мен Саржан мырзаларды хан шаырып жатыр деп ертіп келідер, — деп мір етті. — Біра Саржанны беліндегі семсерді кні брын алыдар. Ханмен кездесерде ару таып кіруге болмайды дедер. Жендеттер келгенде Есенгелді, Саржан, Аыбай, Ержан тртеуінен бтен жігіттерді брі здеріне берілген блмелерінде йытап алан-ды. Хан мірін естіп, Есенгелді мен Саржан киіне бастады. Белбеуіне семсерін таып жатан Саржана а слделі, атан ара ешік-аа: — Ханзадаа арумен кіруге болмайды. Сондай тртіп бар, — деді жайбараат. — Тастап кетііз… айтып келген со таарсыз. Ешік-ааны «айтып келген со…» деген сзінен Саржанны кілі сл орныса да, іштей, семсерін шапаныны астынан баана байлай алмаанына жаман кінді. Слтандарды рине ешкім де тінтпейтін еді ой, ал алда-жалда ауіп туып аландай кез болса, анды жзді алмас семсер е жаын серік емес пе… Саржан семсерін баласына сынып: — Беліе таып ал… — деді де бірдее айтуа оталып барып кілт тотады. Блар далаа шыса, аулада таы алты адам тр екен. Брі де арулы. Баанадан бері — н-тнсіз жрген Аыбай кенет бірдемеден сескенгендей болды. Жау тиетінін жылы ішіндегі жорыа мінетін ат е алдымен сезеді дейді аза, немі айаста скен Аыбай бірдемеден сескенді ме, кетіп бара жатан слтандара: — Біз де еріп барайы, — деп содарынан жре тсті. Біра ешік-аа алдын кес-кестеп: — Хан ием, тек Есенгелді мен Саржан мырзаларды ана абылдайды, — деді таы да жайбараат нмен, — згелері йытай берідер. — й, сен зі… — деп Аыбай ананы олымен кейін сырытып тастап, слтандарды соынан жре берем дегенде, Ержан арынан стай алды да: — Хан бйрыы солай болса, жамандасып айтесіз, Аыбай аа, — деді обалжып трандарын жендеттерге сездіргісі келмей, — одан да ат жаты шолып айталы. Аыбай бгеліп алды. Аналар зап кете барды. Батыр тісін айрап тр. Неге екенін зі де білмейді, бір мезет анау Есенгелді мен Саржан мырзаларды оршап кетіп бара жатан а слделі, анжар асынан адамдарды уып жетіп, семсерін оды-солды сілтеп, бастарын аып алысы келді. Заты момын Аыбайа мндай ашу айдан пайда болды, зі де білмейді. Кенет кз алдына баяыда ткен бір алыс уаиа елестеді. кесі лген жылы ыс атты болды. Трт баламен алан Дметкенні бар кн крері сті блатай боталы інген. Бір кні, скірік соып транда, ол кездегі араралы аа слтаны Туке лы Жамантайды шабармандары келіп, Олжабай ш жылдан бері а патшаа шаыра салыын тлемепті деп жалыз інгенді ботасынан айырып тал тсте алып кетті. Даладаы скіріктен де жаман аыран, ылыш асынан кіле аныпезерлерге жесір йелмен трт жетім бала не істей алады, жылай-сытай ала берген. мірде Аыбайа деген е ауыр сын содан кейін басталан. Енесінен айырылан жас бота боздаса, е лкені сегізге келген Манабай, Танабай, Мыбай шеуі ботаны жанына барып оса боздайды. Трт бейшараны даусынан Аыбайды сай-сйегі сырырайды. Соларды кз жасын крмейін деп йден далаа ашады. Мндайда азапа шыдай алмаан Дметкен бір кні Аыбайа: — алам, мына тртеуін бйтіп еіретіп оймайы, — деді. — Ботаны сойып алайы, балалара аз кн орек болсын, кзгі жалыз тайыншаны еті таусылуа айналды. ш кішкентай баласы йытаан кезде, Дметкен ауыз йге ботаны жыып, трт аяын байлап, Аыбайды олына лкен лк пышаты беріп: — лыным, обалы а патша мен Жамантайа бауыздай ой, — деп, з олымен бауыздатан ботаны ажалын кргісі келмей йден шыып кетті. Аыбай пышаты алып ботаны жанына барды. Біра ботаны млдіреген кзіне кзі тсіп кетіп еді, ал кні бауыздауа олы барсайшы! лден уаытта «бауыздады ба, лыным!» деп йге кірген шешесіне ол: — Апа, ерте сояйышы, бейшара бір кн болса да жре трсын, — деді. — Жарайды, алам, — деп Дметкен кзіне келіп алан жасын олыны сыртымен сртті. Аыбай ботаны ертеінде де бауыздай алмады. Сйткен Аыбай, тіпті бейтаныс, жазытары бары-жоын білмейтін, сонау кетіп бара жатан жасауыл жігіттерді бастарын шауып тастама. Бл айдан келген анмарлы, жауызды? Жо, Аыбай табиатынан мндай болып жаратылмаан. Оны жауды аямас- тыа да, ерлікке де йреткен зіне істеген иянат. Сол жалыз тйелерін алып кеткен кннен бастап «шаыра салыын» сал- ан а патша мен сол «шаыра салыы» шін жалыз тйелерін шабармандарына алдыртып, жас ботасын боздатан Жамантай слтана деген шпенділік он ш жасар бала жігітті жрегіне ара ан боп атан. Сол шпенділік Жамантай мен а патшаа арсы Саржан тобына кеп осты мны. Сол шпенділік сансыз айастара араластырып жауына раымсыз болуды йретті. Міне бір кезде жас ботаны бауыздауа олы ктерілмеген Аыбай, азір сонау топ адамды ырып салуа бар. Олар з еліні жауы. Ал елге жау Аыбайа да жау. Ондайларды бауыздауа Шбыртпалыдан шыан тас жрек батырды олы дірілдемейді. Ержан ойа беріліп кеткен Аыбайды жеінен аырын тартып: — Аыбай аа, аттарды бір шолып айтайы, — деді. Блар жылы жаа брылан кезде, сегіз жендетті амауындаы Есенгелді мен Саржан она абылдайтын блмеге кіре берді. Трде тспі тартып тран шбегіне бастарын ие слем берді. Дл осы стте слтандарды екі жаында тран екі жендетті жалааш ткір ылыштары жар етіп жоары ктерілді де, сыр етіп тмен аты. Тмен иілген екі бас ктерілместен домалап жерге тсті. Бастарынан айырылан екі дене екі-ш аттап барып сыл лады. Екі ш аттап барып, аунашып барып тынды. — Ел болып бас осуды кксеп жргендеріде, з бастарынан айырылдыдар ма, сабаздарым, — деп шбегі кекете клді. Сйтті де жерде жатан Есенгелді мен Саржанны бастары мен денелерін крсетіп: — бір-екеуі мыналарын зындана апарып тастадар! Ал аландары йытап жатан жігіттерін жайастырыдар, — деді. Топ жендет р блмеде алты адамнан жатан ш блмені бірінен со біріне кіріп он сегіз жігітті ойша бауыздап шыты. Тек Аыбай мен Ержан аман алды. Оларды баына жендеттер ат ора жаына бармады. Ешік-аа сырты есікті кзетіп тран мосалдау келген жасауылды шаырып алып: — Сен барып лгі екеуіне «слтандар келді» деп хабар бер деді. здері есік алдында ктіп алды. арулы Аыбаймен ке аулада кездесуге жрексінді. Мосал адам ерте кезде аза арасынан оан хандыына сатылып келген л болатын. Аыбайды бауыр тартып, жасырын бір-екі рет тілдесіп те алан. Ол крші аулаа барысымен Аыбайа болан уаианы брін айтты. «Алысанмен р аза боласыдар, тез аттарыа мініп ашыдар» деді. Ендігі айас- ты орынсыз екенін тсінген батыр жендеттермен рыспа боп ылышын су- ырып алып жлынан Ержанды еркіне оймай соынан ертіп, аттара жайда міне сап ауладан шыа берді. йысынан шошып оянып, шылбырына жабыс- ан кзетші жігітті, томардай аяымен теуіп жеберіп, шаласынан тсірді. ІV Кншыыс жаты сыны таадай оршай кмкерген крі аратау алыстан ара-ошылданып крінеді. Кей тстары ат жалды, тйе ркештеніп иреледеп жатыр. Селдір бу, жеіл тманнан ада, ашы аспанмен аймаласан атпар тасты ыра, адыр сті кгілдір тартады. Кешкі зауал ша. Аыры сулесін жартас басында ойнатып, кн де батып барады. аратауды батыс жа еісінде иін тірескен алы ауыл отыр. Аралары, рыс кезіндегідей, жаын. ыз емшектеніп атар келген жапар тасты ос адырды ойнауынан блып атып млдір сулы жіішке зен аып жатыр. Осы зенні саасын лдилай алаотан онан ауылды стінен быси жанан шала тезекті ттіні ккке ктеріледі. Кл жаасына ле уа онан кп ауылды біреуі ана кіле а йден. згелеріні дені кнетоз бозылт, араша й, тозыы жеткен лашы, кркелер… Сырт кріністеріне арап блендей бай деп айту да иын. Кешкі жайылыстары бірімен бірі осылып кеткен р ауылды тсында ойдым-ойдым тйе, ара мал. Тек кгілдір далаа бра-бра шимай салып аан жіішке зен бойында сонау тмендегі жалтыраан кл жаасында шашыраан тас трізді жамыратып жіберген озылар мен бірге бірталай ой-ешкі крінеді. Одан рі аратау ойнауына арай боза, ыла тсті йір-йір жылы ала-ла боп ріп барады. Кбі жарау, лынды жылы аз. Шамасы олар алыстаы жайылымда трізді. Ал мынау лын-тайлары ауы-ауы бйірден бліне шапан шаын жылы сауына арнай ауыл маына сталан трізді. Сойыл, ры стаан он шаты жылышыны анда-санда р-рлаан айайы тыны кеште сампылдап естіледі. Бл екі жыл брын ата-мекен аратау ойнауына, осы жата алан оырат, ыпша рулары мен Бестабалы жеріне кшіп келген асым тре мен Алты, Тоа, Алтай, Уа ауылдары еді. Сонау ортадаы бозаынан ашылы басым елу й асым трені ауылы. Абылайханны бел баласыны бірі бола- нымен асым тре асан шонжар емес, сондытан бл мада рген малды да арасы оай-а кзге тседі. Уа, Тоа, Алты да Арынны зге руларына араанда шаын ауатты рулар. Оны стіне Араны кк шалынына йренген мал, аратауды ши мен ккпек араласан бозаын жерсінбей, блендей рбіп, сіп кете алмаан. Осы ауылдарды азырт жаындаы бір биік тбе басында бір адам тр. ой-озысы маырап, балалары жылап азан-азан болып жатан ылдидаы жрттан ашып шыандай. Сонау кз шында ноаттай болып крінген кк тйындай иялы лдеайда алыстап кеткен. Бл — орта бойлы, ке жаурын, арытау тарамыс денелі, жатаан келген ат жаты сары ср кісі. Сл ызылт тартан ыран кзді, жуан балуан мойынды. Ашы жзіне жараса біткен сл келтелеу ыр мрныны астында шаын ана мрты бар. ою шоша саалы сп-сйір. Саал-мрты кгірт сары. Басында жара тысты ндыз тыма, ара мапал жеіл ндыз ішігіні сыртынан бозылт тйе жн шекпен жамылан, Аяында ата мінуге ыайланып тігілген орта оныш кк салмен рнектелген саптама етік. Отыран отырысында, тран трысында ілтипатты пен ткаппарлы атар аарылады. Сл шегір тартан ткір ыраы кзі араанда адамны ту сыртынан ткендей. Сара имылы, жмыла біткен жіішке еріндері, аз сйлеп, кп тыдайтын адамды сездіреді. Егер тласына, кіл райына араса ішінде тнып жатан лкен аыл, блынып сырта шыысы келген жігер барын асы. Бл Абылайханны немересі, асым трені ортаншы лы Кенесары еді. Кенесары осы тбеге шыалы едуір мезгіл ткен. Ол азір алы ойда. Есіне кешегі Нысанбай жыршыны сзі тсе берді. Ел аралаан рі сыншы, рі жыршы Нысанбай аын, а кигізге малдасын рып отырып ап, асым трені алдында Шыыс шежіресіні біраз жерін исса етіп айтып берген. Ол монолдармен іргелес Керле, Онон зендеріні бойында кшіп жрген Керей руыны алайша Шыысханны алашы жемі боланын кірене жыр етті. Бір мезет Орхон, Ом, Ертіс зендеріні жаасындаы Найман, одан тмен, осы кнгі Сарыараны солтстігі мен батыс ірін жайлаан Алшын, ыпша руларыны Шыысхана алай баынанын желдірте тті. Содан кейін Арын, Найман, Керей, ыпша, оырат, Алшын сияты белді руларды Шыысханны лкен баласы Жошыны лысына баынып, Батуханны Алтын Ордасыны негізін аласанын, Сарыара мен Еділ, Жайы бойын еркін жайлаанын бір шолып кетті. Жетісудаы йсін, Дулат, Жалайыр руларыны Жаатай рпатарыны иелігіне аланын да жыр етіп тті. Енді Нысанбай жыршы араайлы крі домбырасын екпіндете рып Жаатай мен Жошы рпатары нешеме жз жыл бойы осы шы-иыры жо ке даланы билегенін матан етті. Алайда бірімен бірі хандыа, баа, жерге таласып рсуа боп, Алтын Орда ыдырааннан со Жошыдан шыан Керей, Жнібек слтандар Шу бойында лімсатан бері келе жатан Арын, ыпша, йсін трізді, кне тайпалара бірте-бірте Уа, Тараты, Керей, Найман, оырат, Дулат, Жалайыр, Бестабалы секілді тркі тілдес руларды осып аза хандыын ранын мада етті. Содан кейін Жнібекті баласы асым ханны кезінде азаты айбынды ел боланын бір матаныш етіп берген. Нысанбай жыршы сл дем алып шежіреге айта кшкен. Бл жолы асым ханнан со азатар аз уа таы да быж-тыж болып келіп, тек Ханазар кезінде ана айтадан бас осып, іргелі ел боланын, Туекел, Есім, з Туке хандарды тсында тасы рге домалаан, сырт дшпандар шеніне келе алмаан айбынды мемлекетке айналанын кзі от шаша отырып жыра осты. Ке байта жерді алып жатан ш жзден ралан елді ауызбірлігі кшті боланын, немі бір жаадан бас, бір женен ол шыарып отыранын дріптей келе: Арын болса Алтай бол, Найман болса Матай бол, Алшын болса Адай бол, Бл шеуі болмаса, айсысы болса сонысы бол, Мейлі дай бол! — деп аза еліні е жауынгер руларын шашпауларын ккке ктере бір шыр-ап, осы бірлестік Туке хан лісімен таы бзыланын, р тайпа слтандары хандыа таласып елді шырын кетіргенін айтып берді. Содан кейін Нысанбай жыршы араайлы крі домбырасын екілдете жылатып, іле-шала аратау мен Шу, Сарысу мен Сыр бойын жайлаан алы азаты алай Жоар ханы Сыбан Раптан шауып, «Атабан шбырынды — ала кл сламаа» шыраанын маам етті. лы жз бен Кіші жзді кп ауылдарыны Арал мен Атырау теізіні жаасына, ал Орта жзді Есіл, Нра, Тобыл зендеріні жоары саласына кшкенін дейі тотай айтып кетті. Алдымен Кіші жзді ханы білайырды, бір жылдан кейін Орта жзді ханы Смекені Россия патшасына баынанын, сонан «Атабан шбырындыдан» отыз ш жыл ткеннен кейін ытай патшасы бір миллиона таяу алматы ырып Жоар хандыын ртанын бір млім етті. Осы шата Найман, Керей рулары брын- ы зіні ата-мекен жері Тарбаатай тауы мен ара Ертіс бойына кшіп кеткенін мам уеніне сала зарлана алды. Осыдан со Нысанбай жыршы р жзді йгілі хандары білммбет, Бара, Нралылара ыса-ыса сз тастап, ш жзді басын осу жолында крескен, кейін Абылай деген атпен хан болан білмансра тотаан. білмансра келгенде Нысанбай жыршыны екі кзі оттай жайнап, кре тамыры білеудей боп, ке тамаы торай жтан урай жыланны кмейіндей ісініп кетті. Домбырасын бйге атына шапандай сабалай рып, жыр шумаын ша-ша латырды. Енді Нысанбай домбырасын латыра ойнатып, Абылайды оана арсы шыанын, Сайрам, зірет, Шымкент, Соза секілді жеті аласын алып, Ташкентті алай баындыранын, зіне сес крсеткен ырызды алы олды манаптарын ызылсу, Шмсі зендеріні Шуа ятын саасында кездесіп, «Жйіл ырыны» деп аталатын рыста алай жегенін айт-анда екі кзі анталап, ояна тскен бркіттей шаылдай серпіп, тіпті долданып кетті. білммбет слтанны есігінде жргеннен бастап, торауыта крсеткен ерлігі мен ел басарар аылдылыы арасында Орта жзге хан атаына ие боланын жыр еткенінде шабар бурадай тіпті тырынып алды. Аын енді алпыса келген Абылайды ш жзден шыан ше аса мен жайсадарыны шешімі бойынша Теліклді жаасында жрт а кигізге ктеріп лкен хан сайлаанын толаанда тбесі ккке тигендей екі кзі жайнап кетті. Біра Россия атын патшасы аза еліні басын біріктіруді ауіпті екенін ойлап тек лерінен екі жыл брын ана оны Орта жзге хан етіп указ бергеніне бір тотап, сол Абылайды жетпіске келгенше ыайына арай біресе Россия патшасына, біресе ытай бодыханына икем крсетіп, Тркістаннан бастап Есіл, Нра бойына дейін кшкен алы азаты еркінділігін жоалттырмай ел ып сатап ткенін таы да бір алуан жыр ып шыратты. Бйгеге шапан жйріктей, жыр желісінен мадай тері бршатап аан Нысанбай аын, бір мезет Абылайа Атыай — арауыл рулары алты ызын беріп, оны стіне Абылай араалпатан бір, алматан бір ыз алып, олардан отыз бір л, ыры ыз кргенін аса бір асан жыр етіп толатты. Дауысы арлыып болдыруа айналан Нысанбай тек ел жатарда ана Абылайды араалпа йелінен туан Улиді Россияа ол шопар болып кеткенін, алма атынынан туан асым трені ке жолын уып, азаты басын осамын деп бйек болып жргенін мадатай келіп, кенет ошау отыран Кенесарыа арай: Абылай жолы ауыр жол: Батыр Кене, біліп ой. Абылайдай берік бол, Алам десе абырой, — деп за жырын бітірген. йдегі жрт жетпіске жуытаан асым трені бетіне арап тына алан. йткені мндай сз тре бар жерде дстр бойынша тек олбасшыа ана айтылатын. Ал асым трені соынан ерген Ўскерді олбасшысы Саржан слтан, Кенесарыны ерлігі мен айлакерлігі жрта анша аян болса да, даымен зірге о тек батыр деген ата ана ие еді. Алдында аалары боландытан зі де «олды мен басарайын» деген ойдан аула-ты. Нысанбай жрттан асан сыншы. Бны осы отырандарды брі де біледі, Нысанбай асиеті асыма да аян… асым тре жолды зірге Саржан мен Есенгелдіге бергенмен тбі Абылай жолын алып жрер ортаншы лы Кенесары мен кіші баласы Наурызбай болар деп те міттенетін. Нысанбай сзіні з ойынан шыанына ол іштей «ателеспеген екем, мен ааранды сыншы аын да ааран екен» деп ойлады. Біра зіне самсай араан кзді байамаандай, домбырасын асына ойып терін сртіп жатан Нысанбайа: — Кп жаса, асада жйрігім, — деді, — кілімізді бір ктеріп тастады ой. асым тре Есенгелді менен Саржаннан бір айдан бері хабар ала алмай іші бітеу жараа толы еді. Суы хабар сумадап п-стте-а тарайды ой. Еш жаманатты естілмеуі Саржан мен Есенгелді сау дегендей жбаныш беретін. асым трені оыс аталан Кенесарыны атын хош кргендей болуы ортаншы лына лкен сенім артатынын танытты. Жрт та мны аарса керек. азір Кенесары осы жайларды лсін-лсін таразыа салуда. рине, азір атасы Абылай ханны заманы емес. Ол кезде Россия патшасыны скері де А Жайыты ары бетінде болатын. арт ожа шежірешіні бала кнінде, Абылай ата хан болар жылы ызылжар ораны, одан жиырма бес жыл брын Ескі Семей, сол жылдары араткел, Баянауыл, араралы бекіністері салынды деп отыратыны лі есінде. Кенесары батыр азатарды з туелсіздігінен айрылуыны е басты себебі — «орта гізден оаша бзау арты» деп арайтын ел ааларыны ауыз бірлігі жотыынан деп білетін. Сол азаты басын осуа бола ма? деген сраа зі де жауап бере алмайтын. Тек соы кезде ана бір жауапты шыын тапан трізді. Ол шы Абылай атасыны заманы мен азіргі ел жадайында жатан секілді. Абылайды тсында Россия патшасы Сарыараны тіректеп бекініс саланы болмаса, блендей ішіне кіре оймаан-ды. Сондытан атасы Абылай біресе Россияны еміндіріп, біресе ытайды дмелендіріп екі ортада бостандыын сатап жре берген. Ал азір азата ондай ммкіншілік жо. Бір жаынан бден орын теуіп алан патша скері болса, екінші жаынан аза жеріні бкіл отстігі мен Сыр бойын басып алан оан мен Атырау, Арал тсынан стірт, Маыстауа дейін кімін жргізген Хиуа хандытары тр. Абылай кезіндегіден азір аза еліні басын осуды иындыы да, жеілдігі де осында деп тсінеді Кенесары. Ашынан жолбарыс ажалдан шошынбайды. азір азаты алы барасы осы ашынан жолбарыс трізді. ш жатан бірдей адалан найза, азаты да оятандай. Кеше сонау лытаудан дайменді батыр келген. Ол Жоламан мен Иман батырды слемдемесін келіп, азір Сарыараны ай иырында болса да а патшаа арсы шыатын жртты кп екенін айтан. Бастайтын жан болса еретін жрт бар деген. Ал Сарысу, Шу, Сыр бойы азатарыны да кйі белгілі, ран салып, ту ктерсе соынан еруге дайын. Хиуа ханыны иянатына шыдамаан Адай, Тама, Табын, Шмекей, Жаппас, Шекті рулары найзаларын жаладатып, ан жтып ол отыр. азір бас ктеруге е бір олайлы кез. иянат жанын жеген бара ураан шп трізді, от тисе болды-а лап етіп бкіл Сарыараны, Сыр бойын, Жайы, Маыстау, стірт даласын алып кетуі ажап емес. Абылай ханны ай атынынан тараан рпаын алса да, тастай берік, йымшыл. сіресе асым тре лы-ызы: Есенгелді, Саржан, Кшік, Мса, Кенесары, Наурызбай, білазы, Кенесарыны апасы батыр Бопай, оларды балалары дайменді, Ержан, Иса, ошарбай, білпейіз. асымны інісі Дайырды балалары Тті, ті, Сатыбалды, оны баласы алдыбай, брі зен айда йса, тамшы да сонда яды дегендей, лкені айда бастаса, згесі соынан еруге бар. Наыз бір ялы ккжал асырлар тобы дерсі. Тек аталас Кшік ана бозкпелеу. кесіні айтанына тек атігез бауырларынан орыанынан ана кнетіндей. Бір биеден ала да туады, ла да туады, бір шіріген жмырт- а кімді блдірер дейсі дейді ішінен Кенесары. Аа алдына тсу асым тре балаларыны арасындаы дстр емес, сйтсе де аалары Саржан мен Есенгелдіні ылыына Кенесары тсінбейді. «Несіне Ташкент шбегісіні алдына барып тізе бкпек? ас дшпаннан тіленіп не табады олар? асты аты ас, сені дос емес екеніді Ташкент шбегі білмей ме, басыды име. Одан да з керегіді зі кк найзаны шымен, а білекті кшімен тартып ал. Сонда ана жауы сеніменен санасады, ал олыды жайып, тізе бксе, сені ол л санайды. лды тілегін кім орындаан? Жо, билік зіме тиер болса, бны бірін де істемеймін. Не болса да дшпандарыммен алысып лемін. Ааларыма да соны айтам… Тек здері сау айтса екен!» Кенесары таы да ойа шомды. «Абылайды жолын уу — бкіл азаты басын осып, ш жзді билеу деген сз. ш жзді билеу — слтан атаулыны аяыа жыылтып, білайыр, Смеке, Нралы, Бкей, Серазы, Ули рпатарын зіе табындырып, барлы азаты аузыа арату. ш жзді баласын ойдай ргізіп, озыдай кгендеу. Сонда ана Абылай ханны алма йелі Хочадан рбіген рпатарыны ежелгі арманы орындалады. аза еліні жаудан жерін, еркіндігін орау мен ш жзге асым тре балаларыны кімін жргізу — азір бір тілек, бір масат. Ал осы тілек, осы масатты орындалуына е олайлы кезе бгінгі кезе. зіні туелсіздігін орауа ктерілгелі тран халы, егер бастай білсе хандыты, ш жзді билеуді саан зі алып бергелі тран жо па?!» «Бдан былай арай мндай стті кезе тумауы ммкін. Россия патшасы, оан, Хиуа хандытары трізді жауларымыз халыты есесін мытап трып бір тсіріп тастаса, ызба анды аза айтадан бас ктере алмайды. Жо, бгінгі кн — е олайлы кн. Туекел не болса да айасты бастау керек! Біра айасты ай тстан бастаан жн?! ш дшпанны айсысыны бізге салалы тран шырысы берік, е алдымен соны зу керек!». Кенесары енді абаы арс жабылып, зіні ойан сраына шешім іздеп ой теізіне біржолата сгіді. «оан мен Хиуа хандары мейлінше тас жрек, жеілсе ана бояйды, арамаындаы азантай азаты тгелімен ырып тас- таудан тайынбайды. Ал Россия патшасы ондай емес. Кейбір анішер шенеунектері болмаса, алы бараны аты-жні жо ыра бермейді. Оа байлап, Сібір айдаса тек бетке шыар жасыларын ана айдайды. лкен жрт сйтіп ашан да ке пейілін танытпай алмайды. Ал оан, Хиуа хандытары ше? Блар орау асыр трізді. Жан кетіп лексеге айналса, лекседі де талай береді. Тек орыандарын ана сыйлайды. Олара бой ктеріп, кш жинаанда ана тиісу керек. Егер лдеалай ондай кн туса аянып алуа болмайды. оан мен Хиуа здері ыран он мыдай ер азамат шін жауап берсін. Ауанстана, Персияа кдікке сатан азаты ыз-атындарыны арысыны азабын тартсын. Кенесарыны соысты е алдымен Россия патшалыымен бастауды алап алуына баса да себептері жо емес. Патша солдаттарыны бекініс, зебірек, карабин штуцерлері болса, азаты далиан жалпа даласы бар. Егер тыылар жыыл, жыпыл сайы кп болса, ыр оянын арлан тазы да стай алмайды. Араны жері мол, бір шеті араралыдан А Жайыа, екінші шеті ызылжардан Бетпадалаа дейін созылып жатыр. алай ойысса да жер жетеді, тек зегі берік, айтпас ажыры болсын. Ал зебірек сйреткен патша скеріні мндай ммкіншілігі жо. Оны стіне Орта жз кп ел. Брін бірдей ктере алмаса да, соынан еретіндер табылады. лі жетпей уына тсер кн туса, батырлыты рмет тта білетін аза, кейбір ішіндегі ззілі болмаса крер кзге стап бермейді. Е болмаса Абылай ханны аруаын сыйлайды. Ал оан мен Хиуа жерінде бндай жадай жо. Сыр бойы, стірт, Маыстау, Арал маындаы кшіп жрген азатарды шынтуайта келгенде басын осу оай іс емес. оан, Хиуа хандарын жеу шін Жетісу, Алатау, араалпа іріндегі аайындарды да бас ктеруі керек. Оан сену иын. йсін, Дулат, Алатауды жайлаан кп ырыз, Арал бойын мекен еткен араалпа сені сзіді сйлеп, жоыды жотай ма? з ошаыны басы аман болса, сені ан тккеніде несі бар. оан, Хиуа хандарыны да кштілігі осында жатан жо па, олар кімні жрегіні алай соатынын біледі. ырыз, аза, араалпа бірігіп бас оспайтынын сезеді. Бкіл Жетісуды алып жатан йсін, Дулат та дшпанымен шын белдесіп аланыда сенен блініп жауа тастап кетуі де ммкін… Жо, олара сенуге болмайды. йсін, Дулат, ырыз, араалпа з басына Орта жз бен Кіші жзді ауыр жадайы тссе ана ата онады. Ал оны бер жаында олардан не міт, не айыр! Кенесарыны Араа оралысы келуіне таы да бір себеп бар. Ол — кек. Смеке, Бкей, Ули тымдарынан шыан аа слтандарды асым балалары ртеп жіберуге бар. Бл ескіден келе жатан ескі егес, ел билігіне таласудан шыан баасты. сіресе асым балаларыны ші даймендіні оырлжасында, Улиді баласы Шыыс пен оны шешесі Айанымда, Бкей тымынан шыан Тукені Жамантай, сбегі мен Жантрені Ахметі мен Арыс-танында. Бл аа слтандар Кенесарыны да е аямас жаулары. Балы басынан шіриді, аза жерін а патшаа беріп отыран осы аа слтандар деп кектенеді Кенесары. Егер Араа барса, е алдымен осыларды ауылын шауып, ежелден келе жатан ерегесті бір тйінін шешпек. ызын к, баласын л ылып, табанына бір салма. Онсыз бден ансырап алан кіл жбанар емес. Біра олар Кенесарыа оайлыпен бой бере ме? Оларды да соынан ерген ыруар ел бар. олдарында ару-жараты жздеген жасаы, сарбаздары тр. Оны стіне ол стасан а патша скерлері де астарында. Кенесарыны бір тірелгені е алдымен осы аа слтандар мен патша скеріні арасына ши жгіртіп кру. Шамасы келсе Сібір мен Орынбор губернаторларын зімен санасатын етіп алу. Ол шін Кенесары барысымен соыс ашпайды. Алдымен губернаторлармен тіл табу жолын іздейді. зіні бірнеше тілегін ааз жзінде алдарына ояды. Егер губернаторлар сол тілектерді абылдаса, оырлжа, Ахмет, Жамантайларды соынан ерген жрт та бнымен санасатын болады. Ондай жадайда, алты басты айдаар болса да оырлжа, Ахметтерден ш алу оайа тседі. рине, онымен Кенесары сйек тиген тбеттей пайым тгел деп з бетіне кетпейді. Абылай атасыны жолын уып ш жзді ханы атанбай тотамайды. Е болмаан кнде ата таын алып, Орта жзді билейді. Сондытан бір тілектен кейін бір тілек талап етіледі, брібір з дегеніне жетпей оймайды. Ал генерал-губернаторлар алашы ойан тілектерін абыл етпесе не істейді? Онда шешінген судан тайынбайды, соыс ашады. Жне ол соысты е ас жауы оырлжаны ауылын шабудан, оырлжа приказы араткел бекінісін алудан бастайды. Абылайды алдында ана Орта жз хан ктерген ыры мы жылы айдаан Смекені рпатары дайменді балалары десе, Кенесары йысынан шошып оянады. Аа слтан оырлжа мен Кенесары арасында тек ана ежелден келе жатан ел билеу, оныс тебуден туан ата дауы емес, бастары крге кіргенше кешірілмейтін уыты ана сіген шпендік бар. Сол шпендік, кешірілмес астыты енді а патша мен аза еліні арасындаы лкен саясата да ыпалы тимек. Кенесары орнынан трегеліп, сл ерсілі-арсылы жрді де, айтадан ой шумаын тізе берді. «Хандыа таласуды екі жолы бар. Оны сан айастан ткен Кенесары жасы біледі. Бірі саан хан билігін перем деген халыты артында трып басара білу. Екіншісі соынан ерген олды алдында жріп ерлігімен зіе тартып алу. Хандыа жз бен жз, ру мен ру таласса, жртты арт жаында трып елді ырына айдап салып, аыл-айламен, злымды-жауыздыпен мрата жетуге болады. Ал бгінгі таластай, алы бараны туелсіздігін орау арманы мен сені жрт билігін ола алам деген ккейкесті тілегі штасып жат- анда, соынан ерген олды артында емес, алдына шыу ажет. Сонда ана саан ара халы сенеді, соынан ереді. Бара з басыны амы шін емес, халы шін алысып жргеніді кзбен кргені жн. Сйткен кнде ана, арманыа жетесі. Халы зі арманыа жеткізеді». Осындай шешімге келген Кенесары, кенет тізесін бгіп беліндегі Исфаан шебері соан наркескенін суырып алып, ылшылдаан суы жзінен сйді. — Анадан ора болып тумап едім, — деді кенет даусы дірілдеп кетіп, — арманыма жеткенше ораты білдірсем з анымды зім ішейін, осы сертіме, тсі суы наркескен, сен ку бол! Ол наркескенін ынына салып, енді ктеріле берем дегенде, арт жаынан сыырлай шыан йел даусы естілді. — Трем-ау, намаз оып жатырсы ба? Бйбішесі Кнімжан екенін Кенесары арамастан таныды. Трегеліп, тізесін аты да, арсы жрді. — Жй шейін, семсерді таса салып дзін сынап жатыр едім. — ас болатты жау жрегіне салып сынамас па? — Оны да жн. Кенесары йеліні сзіне риза болып алды. Кнімжан биыл жиырма алтыа шыан. Ойма ауыз, май кз, ара торыны слуы. Екі бала тапанына арамастан, са бойына жарасан тіп-тік ос жмырытай ос анары алтын жамбылы аласын тырсылдата керіп, аш белі зіліп кетердей талып, мыынынан тменгі бура санды бксесін мейлінше айындап тр. стінде шытырма а жібек кйлек, кгілдір тора оалы амзол, оны сыртынан шетін ндызбен діптеген дрия ызыл шапан, басында а меруерт рген, алтын тегелері кзіне тсе салбыраан ызыл барыт сукеле. Сыртынан а торын шліні кмілдіре жамылан. лаына таан ш буынды сыралары мен арасына тгіле тскен топатай алы шашыны шындаы трт атар шолпысы патшаны кіле бір сомды алтын ашасынан иыстырылан. Батырды алдында зін-зі ымсынбай стауы, был-сыл басып асына брала келуі, ерке бйбіше екенін аартады. Расында да «жазыы атын демесе, ыздан арты салдыы» деп Жсіп ожа аын айтандай, Кнімжан Кенесарыа аылымен де, слулыымен де бден наан йелі. Шыан тркіні де асым треден салтанаты мен байлыы кем емес, арынны шонжарларыны бірі лке Байдалы тымы. Мынау стіндегі тора, дрия киімдері мен алтын білезік, алтын шолпы, алтын жзікті брі де келіншек боп тскенде осы тркін берген жасауы. Кенесары мен оырлжаны бітіспес ас-жау болуларыны да бір себебі осы Кнімжанда… Кенесарыны батыр атанып, атаы Сарыараа жаа жайыла бастаан кезі еді. лытауды жайлаан Жыры руыны байы Сандыбайды Ердені осы ірге правитель болып таайындалып, ат шаптырылып, балуан белдескен лкен той болан. Осы тойа бір топ жігітпен Кенесары да келген. Ондаысы тар жол тайа кн туып, Ккшетауда бекініс салынып, кіл обалжи бастаан со, лытау маын бір шолып айту еді. Алты алашты алашы басын осан хандарыны бірі Алашахан да осы жерде айтыс болан. лы Жошы хан да осы тса ойылан, лытаумен іргелес Кішітауды басында Едіге батырды да абірі бар, Амешіт улие де осы арада жатыр. лытау аза еліні атамекен кіндігі. Бны круді Кенесары да зіне парыз санайтын. Бйгеде сойыла ат жыылып, ккпарда кісі лген лан-асыр осы тойдан айтып келе жатып, Арынны Алтай, Тртуыл рулары жайлап отыран Терісаан зеніне келіп, азыра ат шалдыруа аттарынан тсе-тсе алан. Астындаы сйглік жйрігін атосшысына беріп, Кенесары алы талды жааа баран. Та алдында ана жабыр жауып ткен-ді. Сысыан тал арасы тымырсы бк екен. Кенесары пысынап кетіп, азыра салындап алайын деп сылдырап жатан суа таяанында шаын келген Терісаанны бергі аымында кк толынмен ойнап жзіп жрген екі ызды крді. Ауыл кшіп жатан кез, сір, кшжнекей шомылып алысы келген трізді, киімдері мен шідерлеп атарып ойан аттары ары бетте. Кенесары алашыда айдалада пайда болан блар періні ыздары шыар деп ойлап алан. сіресе алдыы ыз бір адамны аузыны суы рыандай слу крінген. амшыны тіліндей етіп рілген ос брымы кк тол- ынмен ойнап жыландай иредеп, сымбатты денесі, су астында а сазандай блысып, еріксіз кзін тартып кеткен. Тек ары беттегі аттары мен юлі тран киімдерін кргенде ана Кенесары есін жинай бастаан. — Арсыдар ма, арулар? — деген ол ыздарды ары жааа арай брыл- анын кріп, кетіп алады екен деп орып. Алдыы тана кз жапала сары ыз «Ойбай, ктек!» — деп дауыстап жіберіп, суды екі аяымен сабалай ары бетке арай жзе жнелді де, соы ара торысы мойнын брып кейін арап, жаада тран Кенесарыны кріп тотап алан. Трегеліп жзіп, тек судан басын шыарып: — Бар боларсыз, мырза, — деп слем берген. Сйткенше жааа Кенесарыны жолдастары да келген. деттегі алжы-зіл басталан. Аш денесін жігіттерге крсетіп судан шыуа ялып тран ыздар, жаадаы Кенесары екенін естіп, не ыларын білмей сасан. Кенесары тобы зіл-алжыы аралас, егер тілегімізді орындамасадар, азір ары бетке тіп, киім-кешектеріді алып кетеміз деп орытан. ыздар «аатайлап» кетулерін срап жалынан. алжы мар желкпе жігіттер здеріні тілегін орындамай кетпейтіндерін айтып трып алан. Су сорып бден жаураан ыздар, бларды кетпейтініне бден кздері жеткен со, жігіттерді не тілейтіндерін білгісі келген. ара торы слуы Кенесарыа арап: — Мырза, сонда сіз менен не алайсыз? — деген. — алааным иын болса да сзіде трасы ба, арындас? — Сзімде трмайтын атын емеспін, айта бер. ыз аузынан шыан «атын емеспін» деген сзді Кенесары з маынасында тсінді. Кенет жрегі алып-шып, ола тскен торайдай тыпырши жнелді.. — атын болмаса… Жарайды, біз кетейік. Тек соымыздан уып жетідер. алауымды сосын айтайын. Уде ме? — Уде! Кенесары тобы зен жаалай кете баран. Аздан кейін ыздар бларды уып жеткен. Он алты-он жеті жасар уыздай екі жас ызды суы жрісті бейтаныс топ жігітті астарына орыпай келгендеріне Кенесары та алан. Жне берген уделерінде трып алдап кетпегендеріне разы болан. Осы кездесуден бастап Кенесары мен Кнімжан бірін-бірі атты натан. Жаа туан айдай толысыан араны жас слуы Кенесарыа бірден лап тскен. Шлмек кнде сынбайды, бір-а сынады. Сол тнде бір шлмек сынды. Жрттан аула дгеленген араан тбінде даланы жет ызы батырды бір тілегін орындады. Кнімжан кінбеді, йткені осыдан екі жыл брын ос атыныны стіне тоалдыа алма боп сасы рт, бзау тмсы оырлжа да тсіп, ш йір ара кк жораны алы малына тлеп кеткен. Оны стіне араойын ашырлыа ел жайлауа шыан шата рын келем деп жаында хабар берген. Таертеіне Терісаанны ойпаттау жаасына онан Байболат асаалды ауылына Кнімжан мен жапала сары ызды ерткен Кенесары нкерлерімен келіп тсті. Кнімжанны осы тнде Кенесары батырмен кіл осып шыанын е алдымен жегелері, одан шешесі естіп, суы хабар бірте-бірте жыландай жылжып Байболат асаалды зіне барып жеткен. Абылайды аруаынан, асым трені аарынан сескеніп, не істеуді білмей, оны стіне абыройы айрандай тгілген ызыны кйігі де арасына аяздай батып отыран Байболат асаала Кенесары кп кешікпей «Кнімжанды маан берсін» деп кісі салан. Байболат асаал бл тілекті шыл аыла сап, олма-ол шешімін айтан: — ш жзге хан болан Абылай атасына Арынны, арауыл, Атыай рулары алты ызын бергенде, сол Абылайды батыр немересіне бізді жалыз ызды имаанымыз болмас, алсын — деген. Бір апта ткеннен кейін лке Байдалы, Аошар Сайдалы боп ш бозды ксем жеккен кмістеген ара пуескемен, жасау артан тоыз нарды бір кш етіп Кнімжанды ыралтып-жыралтып Ккшетаудаы асым трені ауылына затан. Мны естіген оырлжа намыстанып блан-талан болан. Жаса жіберіп Байболат ауылын шауып алуа да оталан. йтсе де, байлыы зінен арты Арынны шонжар руы лке Байдалымен жанжалдасуа батпаан. О баста Кнімжанды тоалдыа сраанда да оырлжа тек атын санын кбейтпек емес, Араны осы шынжыр бала, шбар тс руымен жаындаспа ойы да болатын, ал сол ойды бзыланына атты ынжылса да, тайпа рулы елді зіне жау етуді атерлі екенін ты. Сондытан Байболата берген алы малына ш тоыз айыбын осып алды да, пайым тгел дегендей, ккіректегі ызаны ішке тйіп ала берді. Біра оырлжа енді асым балаларына бден шігіп алды. Ебін тауып, езуін алай жырам деп жргенде Ккшеден Жабайы зеніні саасында отыран Тараты еліне затылып бара жатан Саржанны лкен ызы Кнікейге жасаымен кездесіп, оны бір тн иемденіп оя берген. Аа слтан оырлжа мен асым тре балаларыны арасындаы осы бір намыс ызасы енді бір-біріне мгі кешпес анды кекке айналан. Ба таласы, жер таласы, ру таласы, ар таласы, атын таласы брі келіп, бден шиеленіскен ыл тйін болып атып алан. Мны тек алмас семсер, ткір ылыш ана кесіп бере алатынын екі жа та жасы білуші еді. Осы таласты бас себепкері Кнімжан слу шыан жері де, тскен жері де мыты болан со зін-зі тым еркін стайтын. Кйеуіне де айтанын істететін, мейлінше ерке… Кнімжан аза йелдеріні салты бойынша Кенесарыны кйеуім, ерім демей тек «трем» деп ана атайды. Бнысы бір жаы кйеуіні тре тымынан екенін дріптеу болса, екінші жаынан «трем» деп зіне билігіні мол екенін ескертіп еркелетуі еді. Сол деті бойынша ол: — Трем, сен дайменді батырды атама естірткен смдыынан хабардарсы ба? — деді сл ждей. — Жо, андай смды?.. — Азнабайды балаларын білесі ой… — ай Азнабай? Баянауылдаы аржас Азнабай ма, лде зімізді Ккшедегі Асары Азнабай ма?.. — аржас Азнабай. Біз Арадан кшпей трып Тайжан деген баласын патшаа арсы шыты деп Омбыда атып лтіріп еді ой, соны аасы Сейтен батырды да лтіріпті… — Топыраы тора болсын. Есіл ер ерте кеткен екен! Мені ажалым оырлжадан келеді деуші еді. Сол итті шпенділігінен мерт болды ма екен?… — И, солай крінеді. Азнабай аулымен Балаша арай кшіп келе жатанда, Мы Арал тірегінде оырлжаны лгі шоынан кіші баласы жол крсетіп келген скер арсы шыып стапты… Кенесарыны клгінденген сарыш тсі ара оырланып кетті. — ырыландары кп пе екен? — арсыласуа ммкіндіктері болмапты. Ойда-жота ола тскен крінеді. Бір-екі жігіт сойыла жыылыпты. — Топыратары тора болсын, есіл азаматтар. Араа оралар кн туса алармыз лі штерін. — Сейтенмен бірге убетті Ожарын да стапты. Ол сол Омбыда абатыда жатан крінеді. — ай Ожар? Ана оырлжаны шабарманы Ожар ма? Ол Азнабай аулынан ат йрыын кескендей еді ой? — оырлжамен келісе алмай, араткелден айтып з еліне барыпты. анына тартпаанны ары сынсын дегендей, анына тартан ой. Жер-суынан айырылан аржасты айысы жеіп Сейтенге айта осылан екен. — Бір кргем… айсар, иілімге келмейтін жігіт трізді еді. иянат оны да дрыс жола салан екен. ттеген-ай, ол бейшараны да ит жеккенге айдайды ой. Дл осы кезде бларды жанына Наурызбай келді. Бл жиырма екіге жаа шыан келбетті жігіт. Бір ке, бір шешеден туса да, бітімі Кенесарыа млде самайды. Са бойлы, екі иыына екі кісі мінгендей лаш жаурын, тіп-тік келген, ат жаты, екі бетінен аны таман аба тсті. Мрын, кз, ас-абатары аза жігіттерінікінен крі мол пішілген, танадай жалтыраан сопатау келген лкен оыр кздері адама ілтипатпен арайды. ызылды-жасылды меруерт рілген айдары самай тсынан салбырап тсіп тр. Жаа тебіндеп келе жатан оыр мртты. Басында ызыл барытпен тыстаан ндыз бркі, стінде йыршытары мен тырнаты аятары салбыраан ара аса кзен ішік. Ішігіні жаасына, жеіне, шетіне ара оыр ндыз стаан. Беліндегі кміс белбеуіне былары ынды селебе таан. Наурызбай рыса да осы киімімен шыатын. Білегіне дейін сыбанып тріп алан о олында бауыры орасын, бес батпан зілдей ауыр ара найзасын тудай ктере стап, астындаы сарылт ылшыты абоз атын ойнатата «Абылайлап!» шапанда, жан арсы келе алмайтын. Жне зілдей ара найзамен ешкімді ос олдап шаншып крген емес. О олында трт жігітті кші бар дейтін жрт. Наурызбай асан найзагер, заманында бл соыс аруынан зіне пара-пар келетін жан кездестірмеген. Жне жауа шапанда абаы арс жабылып, жзінде ерекше аар пайда болатын. Ал жайшылыта Наурызбайдан а жарын жан жо. Ол мндайда рі нші, рі зілой. Ал азір Наурызбайды алы абаынан ынжылан ре байалады. Кзі тередей, ас-абаы кіртие алан. Оан себебі де бар еді. Наурызбай соы кезде зі туып-скен Ккшетау туралы кп ойлайтын бол- ан. Мндай кездерінде Араны жасыл шалынды, кк майсалы даласы, жапар-жапар з тасты, н бойы рби біткен алы араай басан тйе ркеш шаын таулары, кк толыны жар кемерін тынбай соып жатан шалар клдері, мол сулы зендері оны кз алдында елестейтін. Кенет Бурабайды кз жасындай кгілдір толыны шулаандай, кереге анат ыран бркіт алытай шан Ожетпесті басында ойнаан ерке жел жылаандай, дымыл иісі аыан Кенесары гірі кіренгендей лаына бір айылы н келетін. Сол н зін шаырандай болатын. Наурызбай мндай кезінде кктем снін, жбайы нін асаан жыл сындай, іші-бауыры елжірей, туып-скен Ккшетауын саынатын. йткені асыр салан балалы шаы, жігіт болып махаббат дегенні не екенін білген алашы баытты тні, брі де осы Ккшені кгілдір шаында ткен. Наурызбайа Ккше деген р ана туан жер емес. Ол кейде зіні жылсы болып жаратылмаанына кінетін. Егер жылсы болса сол Ккшені р кктемде бір шарлап шпас па еді! Мндайда Наурызбайды жрегі удай ашып, жанын ояра жер таба алмайды. Сол баыттан, сол уанышынан айыр- ан сонау темір киген дшпандарымен алыса тскісі келеді. тте не керек, Наурызбай да бір, тырда тран бала бркіт те бір, шара анаты бар, біра аяындаы жібек бау жібермейді, р айрат мезеп ша-ша шаыруа ана дрмені келеді. аратауды жыылы мен баялышы Ккшені тобылысы мен араанына жетпес, бозы менен кдесі, жпар аыан кк шалынына пара-пар келмес. Сонда неге жр блар Сырды срылт даласында? Жан сатау ма, лде ханды па кксегендері? Егер жер кегі болса, таласпай ма сол жер шін сол туан жерді зінде? Сырда жріп Араны алай алма? Наурызбай осы жйіттерді ойласа, ештееге тсінбейді. кесі асым тре, аалары Есенгелді, Саржанны бл жнінде стаан жолы оан жмба. Наурызбайа мы оан хандыынан Сарыарасыны бір жайлауы арты. Осы айы кеше дайменді батыр келгеннен бері тіпті дей тсті. азіргі абаыны атуына да себеп осы. Аа, жегесіні тбе стінде оаша транын кріп, сйлесуге дейі келген. Наурызбайды реінен кіліні апалы екенін ааран Кнімжан оан кле арап: — Кіші трем, неден ждей алансы? — деді, — бір жері ауыраннан саумысы? Наурызбай апалана жауап айырды. — Ауру екенім рас, жееше… Жаным ауырады, ккірегім ауырады, жрегім ауырады… Інісіні немен дертті екенін кптен бері сезетін Кенесары ндеген жо. Кнімжан енді жігер бере сйледі. — ара блттан кн де шыар, бл аурулардан айыар заманы да келер. — ашан?! — Оны жйрік атты шабысы, ер жігітті намысы біледі. — Намыса шабар алысымыз болып тр ма? Біз азір апан-апана келіп тыылан брі тріздіміз. анша брі болса да, тыылан жері р ткпір… Кенесары кенет інісіне арады. — Апаннан атылан брі жауына ауіпті екенін білмейтін бе еді? ол-аяыды бауырыа жинап атылуа дайындала бер, Науанжан… — Жо, Кене аа, апанынан брі тек ажалына ана атылады. — Кейде жауын да мерт етпей ме? — Маан ондай ит-жыысты керегі жо, — Наурызбай аасына кішілік мінез крсете аырын сйледі, — маан жауымды адып басар Ккшені ыыл-жыыл жартасы, соымнан жел де уып жете алмас шы-иыры жо Араны ке даласы керек. Кенесары інісіні зімен пікірлес екенін брын да білетін, б жолы да ойлаан жерінен шыан со іштей уанып алды. Сйтсе де атты мінезіне салып; — ясынан ерте шан ыран тез артаяды, — деді, — алдыда аалары барда жол тадамай тра тр. Наурызбай Кенесарыны зге ааларынан арты сыйлайтын, сондытан арсы сзге келмей: — ба-п, — деп тмен арады. Дл осы кезде кншыыс тстаы белестен ойдаы ауыла арай ктерілген ша крінді. рі-беріден со тау ішінен екі салт атты сытылып шыты. ыраы кз Кенесары тесіле арады да: — Ойпырмай, мынау Аыбай болмаса етті, — деді кенет обалжи, — астындаысы Аыла трізді… Наурызбай да тесіле арады. — И, Аыбай ккем! Ал жанындаысы кім? Ат жалына жабысан трі Ержана сайды. — И, солар. Сйткенше йындата шапан екі атты жетіп те алды. Енді оларды «ой бауырымдаан» айайы да естілді. Кенесары сазаран алпынан озалан жо. Наурызбай мен Кнімжан шыдай алмай келе жатандара арсы жгірді. Аыбай пшпаына дейін терге батан атынан арып тсіп, белбеуін мойнына салып, азаты жамандыты естіртетін кне дстрі бойынша, екі олын ккке ктере, тізерлей отырып аыл-тегіл жылаан алпы суы хабарды естіртті. — Батыр Кене, ос боздаымыздан айырылды, он сегіз асылдан айырылды. Ташкент шбегі олынан Есенгелді, Саржан аалары аза тапты. ыршын жігіттерімізді де тегіс бауыздады. Кенесарыны трі креітіп, ерні бозарып кетті. — ашан? алайша? Аыбай бетінен соралаан жасын сртпестен, ауызы кемседей: — Осыдан екі кн брын. Жауыз шбегі бізді алдап шаыран екен. Мделіхан келген кні тнде Есенгелді мен Саржан слтанды диуан сарайына шаыртып алды. Сендерді оан хандыына арсы шыатын ойлары бар екен деп бастарын алдыртыпты. Ержан екеуміз трелерді жарлыы бойынша керуен сарай ауласындаы аттарды арауа кеткенімізде рабатта йытап жатан зге жігіттерді жендеттері келіп бауыздапты. Біз зер тылды. лсіреп алан Ержанды Наурызбай мен Кнімжан сйеп тран. Суы хабарды естісімен Кнімжан басындаы кілі сукелесі мен клгін торын шлісін жлып алып, ара шашын жая, екі белін таянып жотау айта жнелді. апыда кетті ос арлан, Жау сзіне бос нанып. Аямады ас дшпан Батырып ана кек алып… Жаманды хабар соан желмен бірдей, іп-ілезде бл смдыты барлы ауылдар да естіді. Шаштарын жлып, беттерін тырнап боздаан ана, егіл-тегіл еіреген бала, й-йді асында жотау айтып топтанан атын-алаш, кзіні жасын сртіп крсінген шалдар, ашулы кздері оттай жайнап кіжінген жігіттер. Ойпатта отыран бар ауыл кл стінде тып-тыныш жзіп жрген аз-йрекке ителгі тигендей п-стте азан-азан болды да алды. анды уаиа бігері тек ертеіне та атып келе жатанда ана басылды. Аыбайдан Есенгелді, Саржан алай аза тапанын толы естіген асым тре бір тнні ішінде у ішкендей боп ждеп шыты. лкен мрынды сарылт жзі кгілдір тартып, ою ызылт саалы ырау басандай бозарып, жайшылыта анды бала асырды кзіндей білеулене ызарып тратын шегір кздері кенет жасып аара тскен. Жетпіске келсе де, тіп-тік апсаай денесі айдалада жел тінде скен жалыз ааштай тез-а бкірейе алан. Бл кейін «Наурызбай — Ханшайым» иссасында: асым хан згелерден асып туан, Кілін дшпандарды басып туан, арнында анасыны ан шегелдеп, ызаран екі кзін ашып туан,— деп бесігінен анмарлыы, аяусыздыы дріптелген, аузынан жалыны шыан сотар, рда-жы, атігез асым тре емес. Иленген терідей жмсарып, стіндегі жні уыс-уыс тсіп ызыл шаа болан ктерем ойдай лсіз крі-рта шал. Тек кзінде ана ыза, ашу алдыы бар. Ол сске ктеріле Кенесары, Наурызбай, Аыбайды жне аулында онып жатан дайменді батырды шаырып алды. Аз уаыт ндемей отырып басын ктерді. — Жас кезімде, есер кезімде Ккшетауды мекендеген таы а бураны садапен атып лтіріп едім. Бл ылыымды естіген аузы дуалы асаалдар «Шыраым, Абылайды а бурасы Ккшетауды иесі еді, киесі рып жрмесе нетсін!» — деп еді. Ккшетауымнан айырыланымды сол ылыымнан круші едім. Есенгелдім мен Саржанымды да сол а бураны киесі атты ма? Олай болса алла таала жолыа асарбас айтып, мойныма брша салып тілеймін: аарыды, зге балаларымнан аула ет!.. асым тре ккке ктерген олын тмен тсіріп за уаыт отырып алды. зге жртта да н жо. Тек «Асарбас!» Асарбас!» деп іштерінен кбірлейді. лден уаытта барып асым тре басын айта ктерді. Кенет кзінде сніп бара жатан отты ызылындай бір лсіз шын пайда болды. — ыран артайып лмейді, айырып леді, — дейтін еді Бар жырау. Сол кй маан да жеткен екен. Не болса соны айтып кеттім білем. — Кенет ол бойын жинап алды. — Ендігі кезек сенікі, — деді ол Кенесарыа арап, содан со алаанын жайып батасын берді, — умин! асым тре трегеліп, кміс ынды сапысын белінен шешіп Кенесарыны алдына ойды да, керегеге сйеулі тран киік мйіз мосысы бар, білтелі лдыр мамай трке мылтыты алып: — Бес жз адамнан жаылмай тиетін кем Абылай ханнан алан мра еді. зге ааа бермей келіп едім, енді саан бердім. Ие бол, — деді. асым трені бнысы ендігі билік сенде, олды, Кенесары, сен басар деге-ні еді. Кенесары мылтыты жанында тран Наурызбайа беріп, бір тізерледі де, ынынан ылшылдаан сапыны суырып алып мадайына тигізді. — Осы сапыны алмас жзіндей дшпандарымды аямаса ант етемін. асым тре таы да бір тілегін айтты. — Екі аа мен он сегіз тлегітті кегін айтар. Бкіл оан хандыына шама келмегенмен, Ташкентті алуа кші жетеді. Ерте сарбаздарыды жина. Ары ата Туекел хандай Ташкентті шаыраын ортасына тсір. Сонда мен риза! Кенесары басын тмен иді. — Ташкенттен алатын кекті Ташкенттен бастау керек пе, лде бтен жолы бар ма, аыла сап ерте жауабын берейік. — Мейлі. Кенесары сол кні зіні он екі анат а ордасына Аыбай, Наурызбай, дайменді батырлар мен Нысанбай жыршыны шаырып алып за кеесті. Ертеіне жанына ш батырды ертіп асым треге келді. «Ташкентті шап» деп ашу стінде айтып алдым ба, егер Сыр, Шу, Сарысу бойыны ер азаматтары ермесе, аз ана Алтай, Тоа, Алшын, Уа руларыны Ташкентті алуа кші жете ме деп, асым тре де а мамы тсегіні стінде тні бойы кірпік апай дбекшіп шыан. Кенесарыларды келгенін естіп, бктсіп жатан жерінен басын ктерді. — Кке, — деді Кенесары кесіні алдына тізесін бгіп, басын иіп, — «Кппен кеесіп пішкен тон келте болмас» дегендей біз аыла салып, Ташкентті шабуа лі ерте деп тапты. — Сонда не істемексідер? — Кз тспей Ккшетауа кшкенді жн крдік. асым «Ккшетауа неге кшесідер?» деп срамады. Басын шайап ндемей за отырды да, лден уаытта барып: — Блтіріктерін алдыран асырды апанына ашылар рдайым апан рады. Ккшетауда бізді кткен лкен атер бар, ол ара енді сендерге оныс болмайды, — деді, — Араа кшкен жн, онда да лытауа… ш жзді а ортасы, бірі болмаса біріне иек артуа олайлы. — лытау — Бааналы жері. Патшадан шен алан Сандыбайды Ерден, Дзені оныс бермесе айтеміз? Келмей жатып таы да сойыл, шопар атыыстырамыз ба? — И, зі блініп келе жатып, тыныш жатан елге блік салса, сені жрт бйіден кем крмейді, — асым ауыр крсінді. — Сонда Абылайды а туын ктерген Сарыарадан енді бізге барар тау, басар жер алмааны ма? йге кіргеннен бері ндемей отыран дайменді батыр тізесін бкті. — Сандыбай тымынан жасылы ктуге болмайды, — деді ол. — Егер кшсе Терісаан бойына, араойын ашырлыа кшкен жн. Бізге ерген ой Алтай азаматтары болса, ол ара Жанайдар, Тлебай батырлар шыан ыр Алтайыны жері. Туыс туысты табады. Жне Арынны ардагер руы Абылай ханны рпаына бір ыса оныс беруі кмнсіз. Ал жаз шыа лытау тірегінен орын тепкен келісімді. Сандыбайды ос брісі Ерден, Дзенінен лытау, Кішітау маын, аракегір, Сарыкегір бойын берсе олынан, бермесе жолынан, алты арыс азуларын кк рышпен тілгілеп отырып тартып алу керек. — Бл табылан аыл, — деді асым, — Терісааннан Кнімжан келінні тркін жрты да алыс емес. — Онда араойын ашырлыа кні брын шабарман жіберіп хабарласан жн болар, — деді Кенесары. асым иек аты. — Б да табылан аыл. араойын ашырлыны жайлаан ыр Алтайы елімен сйлесуге ос атпен дайменді батырды зі жрмек болды. алан жрт Ташкент шбегіні олынан аза тапан лдарыны жетісін берісімен Араа арай кшуді уделесті. Ер азаматтар, шал-кемпір, бала-шаа туып скен сар даласын саынып-а алан екен. Бл хабарларды уана малдады. Кешеден бері елегізіп жрген жастар енді белдерін бекем буып, ат йрыын тйіп алыс сапара дайындала бастады. орамсатарынан екі ырлы ткір шты сауыт бзар, трт ырлы озыжауырын жебелерін алып, тартылар жеріне жаадан кшігенні ойлы жні, тазараны тайла жні деп аталатын кшіген мен тазараны ауырсындарын ондырды. Ал кейбіреулері болат шты ос лаш айы найзаларыны штарын ткір айрап, ат йрыынан жасалан шаша таып жатыр. Базы біреулер беліндегі сйек сапты бйда пышатарын ылшылдата айрап, бтен арулары болмаандытан жуандыы білектей сай бойына біткен тапал араайды тзулерін тауып алып, жмыр тбірімен суырып, кеспелтек шопар жасауа кіріскен. Ара жеріне айткенмен де тынышты болмайды дегендей жауа арналып жнделген ару-жара, алыс жола деп дайындалан ер-тоым, жген-йысан, мінер ат… аратау ойнауындаы ауыл біткен аза болан слтандарды жетісін берісімен бірден ктерілді. айтан аздай тіркеліп, сысып кшіп бара жатан жртты ту сыртынан арап д басында Кенесары тр. Бір тілегіні орындал- анына іштей уанса да, алдымызда андай кн бар деп обалжыандай… алы ел екі аптадан кейін Бетпадаланы кктей тіп, Сарысуды ма сііп жо болар етегіндегі ызыл жыылда отыран Бтеш ауылына жеткен кезде алдарынан Алтайды жрек жтан батыры, аталары Сегірбай, Жанза Абылайды зегілес серіктері болан. Соынан Жеке батыр атанан, Тлебай арсы шыты. астарында ел билеуші екі-ш асаалы мен он шаты сойыл ктерген жігіттері бар. Астарындаы жпыны аттары мен стеріндегі елтірі тыма, тйе шекпен, сірі етік, бларды кедей ауылдан екенін аартады. Тлебай батырды да кигені блендей мз емес, йтсе де ол ерекше кзге тседі. Тлебай клденеі мен зындыы бірдей тртпа келген, ою, ара мрты лаына дейін жеткен лкен ара кзді, ара ср адам. Таымындаы бзау тіс шопары да зіндей шомбал, астындаы мінген ара кк аты да за шабысты, оша тя, трт таан, лаш кеуделі, жалпа жаялы мыты азаы жылы. Тлебай батыр Кенесары тобымен кштен рын кездесіп, Араа айтан аайынды ша жая арсы алатындарын білдірді. Кш озалалы кілі обалжып келе жатан Кенесарыны енді есесі ктеріле бастады. Екінші блім І Кн сулесі тндіктен тгіле тссе де, араткелді аа слтаны оырл- жа лі тран жо. А мамы с тсекті стінде ос жастыа кміліп алы ойа кеткелі кп болан. Бір мезет оырлжа аунап тсіп шаласынан жатты. Енді мойылдай ап-ара кішкентай кздері дл тсындаы сырлы уыа адалып, мысыты мртындай тксиген сирек асы едірейе алды. амшыны алаанындай жалпа келте мрны пысылдап, кебежедей жуан арны дем алан сайын ктеріле тсіп ыр-ыр етеді. Салпы ерінді аузын исадата шайнаанда саршнаты йрыындай жіішке зын мрты едіре-едіре ете алады. Бл жатаны кіші тоалы Зейнепті жеті анат а отауы. й іші салтанатты; жерге тгілдіре тселген ырмызы ызыл ткті кілем, трде ызылды-жасылды аылтырмен рнектелген шекейлі ос сандыты стіне керегені сірестіре жинаан шйі крпе, с жасты… Есікке таман оюлы сырлы кебеже, екі жа босаада сндік шін іліп ойан тоыз ара ндыз, тоыз ара тлкі. Табалдырыта ара ылшыты екі асыр терісі жатыр… Аа слтан азір кйлек-дамбалша. Дамбалыны ке балаы тізесіне дейін трілген. Ышыры мен кйлегіні салпылдаан етегіні р жерінде кеуіп алан ан крінеді. Оан ымсынар оырлжа жо, тышан кзін кейде жмып, кейде ашып алы ойа шомуда. Аа слтанны ая жанында оны бйендей жуан жнді жп-жмыр балтырын сипап, былтыр ана тскен, тора мен жібекке малынан блдіршіндей жап-жас бкселі, тыыршы кеуделі, кіші тоалы Зейнеп отыр. Ол кміс жзік, алтын саина салан мыртытау саусатарымен байыны борпыл блшы етті балтырын шымши уалайды. Шымшиды деген р аты, бір жерін ауыртып алмайын дегендей, жй шейін брай сипайды. Бетінде не уаныш, не реніш белгісі жо, бір тамыры блк етпей тнжырап алан. Тек найзадай сйір зын кірпіктерін ктеріп, оыр трені етегі мен ышырындаы ана кген кзі тсіп кеткенде ана, барыт абаы сл шытынап, піскен блдіргендей томпиан еріндері бртия алады. Біра жас тоалыны андай кйде отыранына кіл аударар оырлжа жо, шытырман ойа шомып кеткен. «Абылай рпатарынан мені нем кем, дейді ол ішінен, атаым ба, баым ба, дулетім бе? Олар сияты мен де Шыыс ханны улетімін. лы бабам Орта жзді ханы Смекеге ыры мы жылы біткен. Бдан жз жылдан астам брын Кіші жзді ханы білайыр Россия патшасына баынам деп хат жазанда сол жылы Орта жзді ханы мені атам Смеке де хат жазан. Тек патшаны арамаыма алдым деген Указы шыанша дние салды… Орта жз содан кейін барып Тркістаннан келген Сабалаа — білмансра ауан жо па? з кем дайменді слтана да отыз мы ара кк пен кре бітті емес пе… білмансрмен хандыа таласуа уаты жетпесе оан ол айыпты ма? Мені кем дайменді абылан болса, білманср — Абылай айдаар еді. Айдаарды абыланды жеуі ажап па? Біра Абылай айдаар болса да дайменді абыланды жта алмады. Смеке ханны рпаы деп Омбы генерал-губернаторы немі араша тсті. Соны арасында ата мекен жерімізді де, арамаындаы алы арынды да дайменді ешкімге берген емес-ті. Ба деген кйкентай спен пара-пар, ай жерде жем болса, соан онады. кеме бітпеген дреже маан бітті. Бкіл араткелге аа слтан боп Абылайды балалары емес, мына мен, даймендіні оырлжасы сайландым! Ал дулет десе, мені дулетім кімнен кем? Жиырма мы ыла мен бараным бар. Тек салыты аз тлеу шін ааза он екі мы деп крсеткем. Сегіз мы жылымды жасырып алдым. Бкіл Россияны азынасын иемденген патша а- зама сегіз мынан тсер пайда матаанда бір кнгі салтанатты онаасына жетер. Ал маан… Сексен жылы сегіз ауылды игі жасысын сатып алуа жарайды». «гіме сексен жылыда емес, елді билей білуде ой. Мені ызметіме а патша да, Омбы генерал-губернаторы да риза. Ал халы ше? Халы деген бір кеще жас бала, оны алдай алса боланы, соынан ере береді… Мені сол асиетім ой, осы уаыта дейін жртты уысымнан шыармай келгенім?» оырлжа бара алдында зіні адірін ктеретін істерін ойына тсіргелі сысита жман кзін ашып алды. Жзінде ткаппарлы пайда болды. Кенет кзі ая жаында отыран тоалына тсіп кетті. «алай ызыпассы, деді ол ішінен, бден піскен блдіргендей ой мына тоалды трі… Бала таппаандытан ба екен, дене бітімі лі былтыры жаа тскен алпындаысындай. Тек бксесі шыыырап, кеудесі ктерілікіреген бе, алай… Тнде мені кетіп аланыма кпелегендей де кейіп бар ой зінде… Ой, тйірі, атын кпесі бие сауыма жете ме, бауырыа басып, бір умаштаса… лде соны ктіп отыр ма?.. Онда..» оырлжаны бойында ызу сезім кенет жар ете тсті де, п-стте сне алды. «И-и, деді ол таы да ішінен, мен жрта аз жасылы істедім бе? 1834, Жылы жылы Мамыр айыны он тоызында а патшадан бзау терісіне мр бастырып, азатан солдат алмаймын деген ант аазын келгенімді былай ойанда, патша азамны мені тінішім бойынша биылы Тауы жылы Ккек айыны бесінде жіберген Указыны зі не трады?!» ткен Мешін жылы ыс атты болып, Балашты ары бетінде малын айдауа кшіп келе жатан Кенесарыдан жасанып, Арада тебінге алан Амола кірігіні жз ыры мыдай арасы шп жетпей жта шыраан. Оны стіне апан — атарда Ташкент шбегісіні арашылары ждеп отыран біраз ауылды шауып, Есіл, Нра азатарыны шаруашылыы бден кйзелген. Жаа устав бойынша Амола кірігі азатары осы биылы Тауы жылынан бастап жаса тлеуге тиісті болатын. Жртты кйін крген оырлжа, салы жинау иындыынан ашып, бар халыты атынан салыты Ккшетау, араралы кіріктерімен атарласа, екі жылдан кейін тлеуді тініп ааз жаз- ан. Бл аазбен оса кешкі серуеніне мінсін деп Бірінші Николай патшаны зіне арнап мойны удай иілген алты абоз арыма жіберген. Арыматы слулыына риза болан патша, Амола кірігіні азатары ырыншы жыла дейін салытан босатылсын деген арнаулы Указын шыар- ан. Бл Указ ждеп алан жртты кілін ктерумен атар аа слтан о- ырлжаа зге слтан, билерді алдында лкен абырой перген. оырлжаны осал кісі емес екенін зге жрт та тсінген. Брын ыыр арап жрген кейбір ауылдар енді ара суытан ытаан ктерем озы-латай оырлжаны олтыына кіре тскен. Аа слтанны міндет етіп отыраны осы жайт. «Япырмай, деді таы да ішінен оырлжа, ткен жылы ысты орасан атты боланы есіне тсіп, ысты осындай боларын есепші Жарла арт айтанда неге ла оймадым? ара малды алыса айдай алмаанмен, жылыны Баянауыл жаына ткізіп жіберуге болатын еді ой. Есепші Жарла арт алдына малта трізді зен жаасыны жылтыр ср тастарын жйіп ойып: «Міне крдііз бе, аа слтан, деп еді ой, егерде Маусым мен араша айларында Мерген ауыс жлдызы мен Егіз Зауза жлдызы атарласа крінсе ыс ауыр болады. азір араша, Маусымда Мерген мен Егіз атар крініп отыр. Сен Тяты ызы айнысаны алар жылы да осындай болан. Ол жылы Жылан еді ой, азір Мешін… Мндай ауыр ата ыс отыз жылда бір соады. апы алма деген еді ой. Артынан жауырыншы Дкір білгір де месіз ара ойды ота кйдірген у жауырыныны сызытарына арай отырып, «жеті халыты тадырын, сол жеті халыты басаратын жеті патшаны ажалын, кні брын болжай алатын ара басты ара ойды у жауырыны айтуына араанда биылы жыл Мешін жылы, Мешін жылы кні ааран, бораны аыран ауыр жыл, — биыл жт жылы болар» деген. оырлжа мртынан клді. «Жарла есепші мен Дкір жауырыншыны тілін алмааным андай дрыс болды. Оларды дегенін істеп, жылыны тау тасалаан шыыстаы елге айдаанымда, ел мндай апата шырап, патша Указы шыып, абыройым ктерілмес еді ой. Жаратан алла бныа да шкір, жз ыры мы мал ырылса, биылы жылы жз ыры мы тл туар. Ал жрт кзінше адірімді ктеретін мндай патша азам Указы р жылда шыа бермес. Бл ата — мені абыройыма таылан бір жаа алтын теге емес пе». оырлжаны абаы кенет тікірейе алды. «Апат демекші, апат келе жатан трізді ой, айлакер болса тылып крші енді осы апаттан?!» «И, шешелеріні жатырынан найза стап туан, Абылайды анды бала рпатары бір жаынан бастары алынып жатса да, тубе етер емес. Бегдербек шбегі былтыр Есенгелді мен Саржанды лтірсе, биыл Лшкр паруаншы алдап шаырып асым трені зіні басын алды. Ал біра бдан кейін тотаан айсы бар? Жараланан асырдай асымны Кенесары, Наурызбайы тіпті долданып алан жо па? Былтыр бес жз й болып ел шетіне келгеннен бері ке даланы кірентіп жатыр. Бларды жеткені зге елге ырсы болып тиді-а ой. Патшаа арсы шыуды осы жрт асым балаларынан йренеді, осы уаыта дейін кейбір оан-лоысы болмаса, негізінде тыныш жатан алы Арынны арасына да іріткі мытап тскен секілді. зі де шыуа таяу тран кз еді дегендей, Кенесарыны айтаны кесір болды. азірді зінде Амола кірігіні Байдалы, ойлыбай — Шаыр, Жанай — аламан, Темеш, Тыналы болыстары бас ктеріп отыран жо па? Оан сонау Азнабай балалары шо салып кеткен аржас руын, Бектасты Таймасы жел беріп отыран Тртара ауылдарын, араралы кірігіні ата она бастаан Жебай — Шаша, ара — Атымбет, орсын — Керней, ояншы — Таай болыстарын, алты жз отыз бес й ырызды, былтырдан бері ереуілдеп ата мінген Кіші жзді Табын, Тама, Жаалбайлы, Алшын, Жаппас, Шекті, Тртара руларын, Дулатты Иманы желіктіріп отыран Торай бойыны алы ыпшаын осса не болды? Россия патшалыымен шектескен жерді брі азір лапылдап жанан рт трізді. Бан Амола кірігіні ыпшаы мен Керейі де осылады деген сыбыс бар. Сонда б жрт айда барма? Бкіл Араны алы ртке айналдырма па? Сол ртті крігі биыл лытау маына, араойын, ашырлыа кшіп келген Кенесары. Жер дауын, салы дауын пайдаланып алы азаты патшаа арсы шіктіре тспек. Жртты шігуі сіресе мына Атау бекінісі салына бастааннан бері тым рши тскен трізді. Атау бекінісіні салынуын да Кенесары з пайдасына жаратпа, оан ммкіндігі де бар: Атау, араралы, Амола, Аягз кіріктеріні тоысан жерінде тр. Жне оны болашата атарар борышы да зор…» Атау бекінісіні неге салынып жатанын есіне тсірейін дегендей оыр- лжа бас жаындаы кілем бошантайына олын созып ызыл сафьян мабадан алыдыы бір елі, екі басты самры сты суреті салынан ааз алды. Бл осы жылы он бесінші Маусым кні Бірінші Николай патша ол ойан Атау бекінісін салу жніндегі жарлы еді. оырлжа кз жгіртіп ои бастады: «Омбы облысына жататын сырт округтерді Атау деген жерінде бекініс салынсын. Бл бекіністі бастыы-коменданты етіліп полковник не подполковник шеніндегі адам таайындалсын. Комендант мынандай міндеттер атарсын: Амола, араралы, Аягз округтеріні ішкі тыныштыын баыласын. Осы ш округ ауылдары отстіктегі Бетпадалаа дейін кшкенінде, соларды ораншысы болсын. Шекараны немі баылап трсын. азатарды шекарадан рі арай бтен жаа ткізбесін. Баса жртты да шекарадан бері арай кіргізбесін. Осы ш округті жерімен кшкен керуенді ры-арыдан, шапыншылардан орасын. Осы трт міндетті орындау шін жоары аты аталан ш округті скерлері Атау комендантына баынатын болсын. Жне коменданта бізді бекіністерімізге, не оластымыздаы аза ауылдарына шабуыл жасайтын астар табылса, оны Шу зеніні бойына дейін уып, ару олданып тыйым салуа рсат етілсін». оырлжа Указды оып шыып, оны маызына жете тсінейін дегендей сл ндемей жатты. Аздан кейін ана барып таы да сл клімсіреді. «Асыпадар. Тек осы Атау бекінісі салынып болсын. Сонда крерміз айсыны алай тырп еткендеріді!» Жанында отыран тоалын оырлжа адама санар емес, Указа риза болып кетіп, ос басты самры с салынан жерін шп еткізіп сйіп алды да орнына ойды. Енді осы Указбен бірге Омбы генерал-губернаторына жазан патшаны екінші жарлыын оуа кірісті. «Атау бекінісіне шіркеу салынсын. Шіркеуде бір поп, екі дьякон, бір кзетші стауа рсат етілсін. Попты жылды жалаысы мы сом болсын, мриттерге, дьякондара алпыс сомнан, кзетшіге — тоыз сом елу тиын жылына жалаы берілсін. Ал попа, Амола, араралы Аягз приказдары бойынша жола шыанында, заа сйкес жол ны тленсін жне одан бтен ара-шарап секілді керектеріне жылына таы екі жз елу сом аша осылсын». оырлжаны мрты йыдан оянып керілген мысыты йрыындай тікірейе алды. «Бл алай, деді ол таы да ішінен, Абылайхан алдан Серенні Шарша деген баласын лтіріп, енді орыс патшалыына баынам деп Тым деген баласын жібергенінде, атын патша оан ханды рмет аазымен, жылына ш жз сом аша, екі жз пт н тленіп трсын деген жарлы берген еді ой, ал мына попа… И, сонда алай боланы? Патша азамны азір байыаны ма, лде ш жзді ханы саналан Абылайа жылына ш жз сом тлеп кілін зіне аударма боланда, бар азаты бостандыын бір попты жалаысы рлы крмегені ме?»… оырлжа з ойынан зі шошып кетті. «Тфа, тфа» деді патша азам ш жз сом тгіл, бкіл азаты боса неге алмайды? ы десем жаным шысын. Тек дайменді тымын клекесімен орай жрсе боланы! И, и, клекенен айналайын а патша, сені жасылыы аз тиді ме? Мен де сол жасылыыды атап жрген жопын ба? олымнан келгенін аяан жерім бар ма? Омбы облысыны бастыы генерал Талызинны бйрыы бойынша, Кенесары жаына шыпа болан рулара асыма ш слтан ертіп зім бардым, кшпедер дедім. Талызинны жртты орытан, ркіткен, мадайынан сипап алдаан ааздарын да тараттым, тіпті болмаан со ереуілді елге Омбы облысыны мсылман мешітіні басы Габдырахман лы Мхаммед Шариф имамды да шаырттым, біра ктерілісті басу мені мадайыма жазылмаса не істеймін. А патшаа арсы желіккен аза Наурыздаы шабынан бура трізді, мауын баспай, бетінен айтпайды. ой десе зіе арсы мтылады. Кенесары отыран елді ортасына баруа, маан да жан керек, блелі тесікке бармаымды тыып не жыным бар, бар олдан келгенім сол болды. Ал Кенесары дегенііз кекілікті ілуге ккі болан кезйры трізді, сотар кесі мен тентек ааларыны соынан жріп бден шыныып алан, рыса бірден кіріп кетпей, Чириков есаул секілділер басаран кішкентай жасатарды аып тастап, кш жинауда… Омбы генерал-губернаторына, «Есіл, Нра, Атау, Ортау, араралы, азылы, Жарайы, Обаан, Тобыл, смрын, араралыдан Жайыа дейін ата-бабамызды жері еді, сендер соларды тартып алып, бекініс салып жатырсыдар. Мал баып, кн кретін бізге де жер керек», — деп лсін-лсін хат жазып, жртты дрліктіре тсуде. Атау бекінісі салынады дегеннен бері тіпті шігіп алды. ан тгіспейік, Атау бекінісін салмадар дейді. Ал атамекен Ккшетауы мен араткелді арасына орнатылан бекеттерге маза беруді ойды… Біра а патшаа Кенесары кім? Ай далада лыан бір аш асыр. Жазан хаттарына жауап айтарма тгіл осы хатты келген адамдарды зін стап алып шетінен Сібірге айдауда. Ал сонда, Кенесары не істемек? Бізде жазы жо, тіндік, лаа ілмеді, ал енді ата онайы деп алы бараны ктермек… Сондытан да жерінен айырылып а патшадан тілген жрт Кенесарыа осылуда. Омбы генералдары мны неге тсінбейді? Кктемде ктерілген дария тгіл кішкентай зен де бір кні шеберінен шыып тасиды. Ал Омбы бастытары алы ол шыарып, Кенесары кшеймей транда ырып салуды орнына, бізді зімізге ереуілді тотат, немесе ты тыда деп бйры беруден басаны білмейді». оырлжа кілем бошантайа таы да олын созды. Бір аазды алып тесіле оыды. Бл полковник Талызинны е соы жарлыы еді. «Осы жарлыты алысымен ктерілген ауылдарды масатын білу ажет, райларынан айтпаса, ан жтызып басу шін жиырма трт саатты ішінде сол ауылдар- а зіні балаларыды жіберуіізді аыры рет бйырамын. Бл жарлыты сіз блжытпай орындауа тиістісіз», — деген сзді оып шыты. оырлжаны онсыз да ара оыр жзі енді тіпті ошылданып кетті. араткел бекінісіндегі бйбішесі айнисаны йінен дейілеп арнап тоалыны аулына да осы жарлыты легімен келген. Аа слтанны Омбыдаы кадет корпусында оып жрген Жнділ, Шыыс деген екі баласы бар. оырлжа бларды патша ызметі шін ауіп-атерлі Кенесары ауылдарына жібермек тгіл, аждааны апанына да жмсауа шімірікпейді, тек… балалары айтанын орындай ма, гп сонда. Жнділ лкен бйбішесі айнисадан, Шыыс екінші йелі, Улиханны немересі Аааздан туан. Жнділ ынжы, ора, бірдееге берілсе тез ат йрыын кесе алмайтын боса. Ал Шыыс шаш ал десе бас алатын атал, рі жет, рі батыл. Жнділ салпы ауыз ара. Шыыс наашы жртына тартан асары, шегір кз. Тре тымыны жанжалшыл, р да жы мінезіні брі де бойына біткен. Жастыына арамастан ел арасындаы дау-жанжала да араласа бастаан. Былтыр есаул Лебедев Балаш кліні тсында кшіп бара жатан Сейтенді ола тсіргенде тілмаш болып баран да осы Шыыс. Ал Жнділде бл жігерді бірі де жо. Бір биеден ала да, ла да туады деген міне осы. Аа слтан екі баласын да жек креді. з олымен ажала айдап салуа бар, біра тркіндері мыты, адуынды йелдерінен ана именіп жр… оырлжаны кзі айтадан жас тоалына тсті. Бл жолы баанаыдай емес, шірейген кішкентай кзіні тбінде бір ияпат ашу ойнай жнелді. Жас тоалыны бетіне тесіле арап, ішіп-жеп барады. «Мынау тыыршы тс, блек бксе кімді болса да ызытырар… Осы слу тоалы баласы Шыыспен кілдес дегенді бйбішесі айниса кптен бері ла-аыс ететін. Ааазды жек кретін, кндес атынны шері ой деп оырлжа бл сзге блендей кіл оймайтын. Алайда тоалыны асына бір жансызын тыа ойан. Сол жансызы жаында мны сек емес, шын екенін айтан. Бл суы хабарды естіген шата анша блан-талан болып ашулананмен, ш алуа келгенде айлаор, ндемей бас салатын сабырлы аа слтан табанда шу шыармай «тра тр блем!» деп іштен тынан да ойан. Сйтіп ызаа нсіз жанып жргенінде екінші бір смдыты таы естіген. лкен баласы Жнділ осы кіші тоалыны аулындаы бір тлегітті ызына ашы екен. ыз да мны жасы креді-міс. «Егер кем айттырып бермесе, осы ызды наашым аулына, немесе Омбыа алып ашам», — дейтін крінеді Жнділ.. Бл хабарды естігенде оырлжа тіпті кйіп кетті. Аа слтанны баласы арашыны ызын алма деген не смды! оырлжа кіші шешесіні ойнына барып жрген Шыыса да мндай ашуланып крген жо, ал бл жолы… Жнділді жедел шаыртып алдыртты да: — Сені арашыны ызы, бдіуаит тлегітті Кмісін алам дегені рас па? — деді екі кзі анталап. Жайшылытаы ынжы, ора Жнділ сір Кмісті шын жасы кретін болуы керек, ктпеген жерден табандылы крсетті. кесіне тіке арай алмаса да, ыза берген удесінен таймады. — Рас. — Ал сен бкіл лытау, ара Кегір, Сары Кегірді ожасы Ерденні кіші ызын саан айттыранымды білмейсі бе? — Білемін. Ол ызды Шыыс алсын… — Ей, не малтады езіп трсы зі? «Шыыс алсыны» алай?! атынды саан айттырамын да, алатын Шыыс боланы ма? Жнділ тмен арап мігірледі. — кесіні жас тоалына баранда, аасыны алыдыын ала алмай ма?.. Алсын. Мен Кмістен бтен ешкімді алмаймын. Алдырмаса бауыздалып лемін. оырлжа кйіп кетті. Жнділді бас салып тепкілейін десе, Зейнеп пен Шыысты арасын жрта жаяр деп орыты. Ашудан зін зі зер стап: — Шы йден! — деуге ана мршасы жетті. Осыдан кейін тсек тартып ш кн жатып алды. алы ойа шомды. Шешімге де келді. «Зейнеп пен Шыысты арасы жрта тарамасын. Аайын-туан естісе абыройымны айрандай тгілгені. Бл екеуіні тартар жазасын тек зім ана білуім керек. Ал Жнділді арашыны ызы Кмістен алыстатан аыл. Сандыбайды Ердені зіммен терезесі те шонжар. Онымен дандал болу — он екі анат а ордама таы да бір жаа тіреу осылды деген сз. Наашысы Тябай арадан шыан ыыр еді, крді бе жиеніні алай арай тартанын? айткен кнде де Кмістен ажырату дісін табу ажет, наашысы секілді то мойын ит айтана кнбесе…» Бкіл араткелді бір шыбыпен айдаан оырлжа з басына тскен ауыртпалытан осылай кбідей ісініп не, істерін білмей жргенінде, Талызинны лгі хаты келген. оырлжа уанып алды. «Ау, туан балаларыды крер кзге ажала айдааны ба, деген іштей сраа: — ш жз бірдей мадатаан Абылай зін Хиуа ханыны лдыынан алып ашып, еліне аман-есен келген Ораз лды ер жеткен кезінде «Басымнан ткен ашынды, лды аралы кнімні кусі болады», — деп з олымен бауыздаан жо па еді?! Жаманды ісіні айаы болар адам тірі жруге тиісті емес. Бл салтты Абылай балалары берік стаанда Смеке ханны рпаы неге ашады? Аа слтан оырлжа зіні тоал шешесіні ойнына баран баласы Шыысты ерлік крсетер сын сапар- а жмсауы кн ма?» — деп мырс-мырс клген. Енді осы шешімін айтпа боп іздеткенінде, Омбы кадет корпусынан жазы демалыстарына келген Жнділ де, Шыыс та аулында болмай шыан. Кенет бойын ызаншаты, ашу билеген оырлжа оларды іздетіп шаыртып алуа шыдай алмай, асына он бес баскесер нкерін ертіп, зіні лі тнейтін кезегі жетпеген жас тоалыны аулына тсіп кеткен. Біра Жнділ мен Шы- ыс мнда да болмай шыан. Сір келеріні келе жатанын естіп, крші ауыла кетіп алан трізді. Бір нкеріне «тауып келідер» деп бйырып, зі тоалыны йіне тскен. Мезгілсіз келген байыны тксиген абаынан Зейнеп сескене алса да сыр бермеген. Слу денесіні еркектерге алдымен кзге тсетін ерекше жерлерін кзгі семірген тоты ойдай дейі блтылдата, кзін жерден бір алмай, аяын шынан басып ызмет істеген. Жас баланны тез піскен етін ттасымен бір зі жеп, бір шара ымыз ішіп ыылы ата бастаан оырлжа ырмызы ызыл тлкідей лпырып зінен лденені дметіп монтиып отыран тоала сонда ана араан. Жеген еті мен ішкен ымызы бойа тарап, денесін кенет бір алуан ызу сезім билей жнелсе де, «тоалым, сені кіліді соынан табармын» деп далаа шыан. Ел жата бастаан кез еді. Жнділ мен Шыыс лі келмеген екен. оырлжаны бтен ой билеген. — бдіуаит тлегітті йі айсы? — деді ол асында тран нкеріне. — Мынау шеткі араша й. оырлжа ешкімге тіл атпай сол йге арай жре берген. Аа слтанны ізін басып оны кзетіп жрген топ нкері де соынан ерген. оырлжа «Ассалаумаалайкм» деп кіріп келгенде, е алдымен араша йді дл ортасында ып-ызыл боп жайнаан тобылы шоын крді. Одан кейін ара клеке йді о жаында рама крпені стінде шашыны шын ріп отыран бой жете бастаан жас ыза кзі тсті. Бтен жан жо. Бейсауат келген аа слтанды танып ыз не істерін білмей тыпырлаан да алан. — бдіуаит айда? — деді аа слтан, ыз бетіне сйсіне арап. ыз брыныдан да саса тскен. — лгі крші ауылдаы наашым йі шаырып еді… Кіші баласын сндеттетеді екен. Апам екеуі соан кеткен… Кп кешікпей келіп алар… — -… Аты кім? — Кміс… Шешім табанда келген. оырлжа мінезіне ккі болан нкерлер йден шыып кеткен. Аа слтан ыза айта араан. Кміс десе кміс екен. Мадайы атаан кмістей ке, зі жмыртадай аппа, сазды жерге біткен сары ааштай са бойлы, уылжыан бір керемет. «Жнділ де текке мартып жрген жо екен!» — деді ішінен кенет бойы балып кеткен оырлжа, сйтті де сыртына жамыла салан ара пшпа ішігін иыынан сілкіп тсіріп, кйлекше алды да, сабадай ке жара шалбарыны ауын шешіп жатып, Кміске арап: — Балам, ана бір кеседегі сусынды бері келші, — деді. Ашы уып жеткен елікті лаындай зресі шып, тостаандай кзі шарасынан шыа жаздай жаутадаан Кміс бір стте далаа аша жнелгісі де келді, біра сыртынан есікті стап тран жігіттерді аарып, «ештее ете оймас. Сусын срап отыр ой…» — деп дірілдеген буынын зер басып, майыса трегеліп ая жаында тран саумал йылан, аылтыр сыммен шандыан ескі кесені стап, арбаан жылана таяан торайдай, оырлжаа жаындай берді. — Мінекейііз… Сол-а екен оырлжа Кмісті а білегінен шап беріп стай алды да, зіне тартып алды. ызды тек «ойбай» деген даусы ана шыты. Ар жаында жаалтайды ілген ара бркіттей оырлжа Кмісті озалтпастан балдыр- ан жас денесін шккен бураша алпамсадай ке бауырыны астына алып, лі бден атпаан абырасын сындырардай ыса, умаштай жнелді… анша блынанмен аузын кеудесімен тншытыран алып кш оя ма, аздан кейін Кміс талысып кетті. Біра аа слтан оан араан жо. Елуге келсе де, лі кші айтпаан, балан озы еті мен уыз ымыза тойынан оырлжа енді жас Кмісті абыройын ызыл ан етіп аызды. оырлжа мауын басып, мадай терін сртіп жатан кезінде сырттан: — Слтан, айтесіз ызуланып, сізге кіруге болмайды, онда аа слтанны зі бар, — деген бас нкеріні даусын есітті. оырлжа баласы Жнділді келгенін білді. Длей кшке арсы тра алмай а жзін млдір жасы жауып талмаусырап жатан «жас иісті» таы да бие сауым мезгіл урелей, аа слтан лден уаытта орнынан трды. — кесі атын ылан ыза йленсін енді Жнділ! — деп есіней клді де, ішігін иыына іліп, жара шалбарын олтытай йден шыып кеткен. Тоалыны отауына жаындай беріп, анандай жерде, кген асында екі бетін олымен басып, екі иыы бір ктеріліп, бір тсіп нсіз жылап отыран Жнділді крді. айырылып араан да жо. «кені тоалына ініні баранын бетіме салы ететін сабазсы ой, ал енді не айтар екенсі?» — деді ол кбірлеп, зіні туан баласын табалай, сйтті де а отауа беттей берген. Бір нкері соынан асыа уып келіп: — Алдияр аа слтан, ке-шешесін айтеміз, крші ауылдан келе жатан бетінде ол-аятарын байлап сайда стап трмыз? — деп еді, оырлжа: — оя берідер, — деді де а отауа кіріп жо болан. оырлжа шаыратан тскен кн сулесінен бетін сл рірек озады да, айтадан тоалына арады. Одан бетін аударып босааа кз тастады. Босаада керегеге жібек блдіргісінен ілінген сегіз арыс, рімі ос саусаты ырай сапты амшы тр. з баламен ойнас болатын патшаарсы ой, алсам айтер еді ана амшыны астына, деп ойлады ол бір стте. Біра ол ойынан тез айтты. Зейнеп осал жерді ызы емес. араралы аа слтаны Жамантайды кенже арындасы. Б да Туке слтанны ызы. Слтан ызын руа дстр жо. намаса, немесе дм-тздары жараспастай кектессе слтандар рып бойынша ондай йелді затып келгеніндей, бір кш етіп ыралтып-жыралтып тркініне апарып салуы керек. Кнсін з кесі тартызады. «И, бл амшы саан емес, бтендерге арналан, анау орасын сымды трт таспа, осы оырлжаны з олымен-а талай л мен кні арасында ойнаан». Аа слтан айтадан тоалыны бетіне кз тастады. Та ата оырлжа йге кіргенінде Зейнеп, йытамай ктіп жатыр екен. Тоала нпсімар сезіммен кіл осан жйрік днендей Шыыстан грі азбан жылыдай ауыр денелі оырлжаны жні блек трізді. Аа слтан трге келіп жантайып кзі ілегіп кеткенше, Зейнеп болыскей кереуетті саырлатып, «жаныма келсейші» деп шаырандай лсін-лсін дбекши берген. Бір шапса за шабатын бден алжыраан крі мстек, жас байталды ойнаысы келгенін білсе де, шаршаандытан жастыа басы тиісімен ор ете алан. Содан сске кезінде кзін ашса, ая жаында тоалы отыр екен. Ызалы жастан блауланан екі кзі Кмісті абыройы ан боп атан оырлжа кйлегіні етегіне адалан… оырлжа ымсынар емес. «зіні кп істегеніні бірі ой мені тндегі бозбалашылыым», — деп анды етегінен именбестен жнді балтырлы аяын созып; — Уала, — деген. Содан айтып тіл атан жо. Ал Зейнеп сол сскеден кн ктеріліп, тске таяана дейін лі озалмай отыр. зын жібек кірпіктерін анда-санда бір ктеріп, ара кздерін оырлжаны кіндік тсынан тмен бір адап ояды да, абаын сл шыта кйлегіні етегіне аударады. Аырын ана крсінгендей боп демін алады да байыны жнді жуан балтырын айтадан уалай тседі. оырлжа тыныып алан екен. лі де болса бірдемені дметіп млиіп отыран тоалды кенет аяп кетті. — амзолыды шешіп, ана есікті тиегін салып кел, — деді оырлжа зі ыайлана беріп. уанып кеткен жас тоал орнынан асыа трып ырала басып барып есікті тиегін салды. Дл осы кезде сырт жатан біреу есікті тарт- ты. Зейнеп босаадан сыалап жіберді де: — Слтаным, Шыыс пен Жнділ, — деді, — ашайын ба? — Жандары шыып кетпес, кте трар, зі бері кел… Тоалды пайы тгенделіп боланнан кейін, лден уаытта барып, есік ашылып, йге Шыыс пен Жнділ кірді. Тстері солын. сіресе Жнділ. Екі рты суалып, кзі кіртиіп, бір тнні ішінде сзектен трандай ілмиіп алан. Кнні кесі емес, зі істегендей, оырлжаны бетіне арай алмады, басы тмен салбырап кеткен. «Бсе, наашыа тартан бз кпе боларсы деуші едім, дауыс ктеруге жарар трі жо ой. Кмісті де енді маайынан жрмессі», — деді ішінен аа слтан. Жнділ расында да кесіні айтанындай боз кпе, боса бел, жігерсіз жігіт еді. Бар махаббатын тнде жылап тауысандай Кмістен де кдер зген, кеге де арсы сз айтар дрмені жо, азіргі трысы ажырсыз, салы суа кеткен адамны кейпі еді. Ал Шыыс болса сусыны ана умашталан тоал шешесіні жайрадаан трін кріп, жанжалды жеіл біткенін тсінді. «Татуласан екенсідер. Бсе, ара ниетті крі орау, жзге істеген иянатыны зіне айтарылан бірін кешірсе керек етті. Енді кеден келер ауіп жо». кесіні сырын осы кнге дейін аны тсінбеген Шыыс, оны баласына лмей кешпес кек сатап аланын айдан білсін! оырлжа бошантайынан Талызинны бйрыын айта алып, балаларына оып берді де: — Сендер а патшаны офицерлерісідер. Бйрыты орындау — борыштары. райсы жз сыпайдан алып, ереуіл ктерген елдерге жрідер. Айтандарыа кнсе кшкен жртты кейін айтарыдар, кнбесе бастарына аыр заман орнатыдар, — деді. — Егер кшіміз жетпесе айтеміз? — деді кесіні сз тркінін аарып алан Шыыс, — Кенесары слтан осал жау емес. — А патша офицеріні сзі емес айтып траны, арам. дайменді рпаыны атына кір келтірмедер! — деді аа слтан келте айырып. Крер кзге лімге айдап саланынан Шыыс атігез кені з кнсін кешпегенін ты. Аа слтана енді сз айтармай екі баласы н-тнсіз йден шыып кетті. Аздан кейін оларды араткел бекінісіне арай шауып бара жатан дбірі естілді. оырлжа сл тыдап трды да: — ашаны тоал шешесіні етегіне жабыса береді, Шыыса да зін крсетер мезгіл жетті, — деді. Зейнепті жрегі мздай боп кетті. «Брін де біледі екен. Мезгілсіз келгеніні де себебі сол болды. Анау етегіне жабысан ан да соны есебі екен. арамаында кісі жотай, туан балаларын лімге айдап салуы да соны ші. Ккжал болса осындай бол». Крі тарлан оырлжаа Зейнеп сйсіне арады. Айыпты екені есіне тсіп кетіп, аяына жыылып кешірім сраысы да келді. Біра оны істемеді, йел болса да тбі Бкейханны рпаы екенін мытпады. Сол сазаран алпында: — Ал Жнділді жазыы не? — деп срады. — Жазыы баласы мен шешесіні ылмысын біледі. Жне слтан басын арашыны ызына ор етпек болды. — Бріне де тсіндім. Енді мені тркініме ашан апарып тастайсы? — Баланы зім таптырдым, зім жазалаймын. Ал атынды ыры тоыз тлеп сатып алам, алы малымны ны айтпай бостан-боса неге апарып саламын? — деді абаын тксите, сйтті де сл жібіп, — ымызы болса келші, шлдеп кеттім, — деп теріс брылды. «Арам олдан алай адал ымыз ішуге дті барады», — деп Зейнеп сл та алып трды да, зін-зі жбатты. «Жарайды, хан тымында бдан да сораы кнлар болан. зі кешсе, маан не сор?». Ол енді жоралай басып, босаада тран кміс піспекті ара сабаа арай беттеді. Осы кезде йге біреу кірді. — Ассалаумаалейкм. оырлжа слем берген адамны бетіне брыла арады да, кенет жзі жылып сала берді. — Ау, Ожар сабазсы ба? — И, аа, слтан, зімін. — Жарыным-ау, тірімісі, айдан жрсі? Жоары шы. — Омбыдан. Жне жалыз емеспін, — деді Ожар трге таман отырып жатып. — асыда кім бар? — атыным. — Кімні ызы? — Тайжанны. — ай Тайжан? лгі патшаа арсы шыып атылан… Азнабайды Тайжаны емес пе? — И, сол кісіні ызы… — Онда ыз бар ма еді? — зі сталанда… Алтыншаш деген ызы алан екен. Тайжанны й-ішін Туринге айдаанда Омбыны бір бай саудагері сол Алтыншашты сатып алып, генерал Фондерсона тарту етіпті… Биыл он алтыа шыты. — гіме сенде екен ой!.. И, сен оан алай йленіп жрсі?.. зі айда… йге неге кір демейсі… — Крші ауылда… алай йленгенім за жыр… Ожар ымыз сапырып жатан Зейнеп жаа кз тастады да, сзін тия ойды. Аа слтан бірден тсініп йеліне: — Тоал-ай, сырта шыып онаа шай ойыз, ой сойдыр… — деді. Зейнеп: «Менен жасырасыдар ой сырларыды», — дегендей кекете езу тартты да йден шыып кетті. Ожар Сейтенмен алай серік боланын, оны алай стап бергенін, зіні ттын болып неге бірге жргенін бастан-ая баяндап берді де: — Омбыа баран со да екі жетідей абатыда жатуа тура келді. — Сейтенді блек, мені блек «соттама» болды, — деп клді. — Бір кні Фондерсонны зі келді. Генерал дегенді жаын жерден брын кім крген, сары ала тймелі, айиан жирен мртты, тсі суы кісі екен. Сейтен мен Тайжанды стап бергеніме рамет айтып, не тілегі бар, сра деді… Омбыа былтыр бір жрмекеге келгенімде Алтыншашты кргенім бар… Сонда аузымнан сілекейім аып мар боп кеткем. Туекел деп генерала: «Маан атындыа есігіде жрген ырыз ызын берсе болады», — дедім. — Жиырма бесінші жылы за бойынша ызды кімге тием десе де з еркі. Бізді зорлауа хаымыз жо, — деді генерал. — ыз кнсе… «Байаймын генералды Алтыншашты маан берер трі крінбейді. Зады здері олдан жасап алып жрген жо па… Темір торлы абатысы бар ала тгіл, жалпа жатан аза жеріні зінде де ызды еркін кім сраан. йтсе де мен: — ызды кндіруді міндетін зім алайын, — дедім. Генералды кзі шарадай болып кетті. — кесін стап берген адама ол алай кнеді? — деді. — О жаын зіме жіберііз, — дедім. Генерал айтан сзін айтып ала алмады. «Жарайды» деді. Брын бізде кзетте жрген бір шоынды татар уряднигінен естігем: «Фондерсон йіндегі малай ыз сізді екі-ш рет срады. Егер тама берсем тапсырасы ба?» — дейді деген. рине, кесіні аасымен бірге абатыа тскен со, мені соларды адамы екен деп ойлап жргенін бірден тым. Жемін сезсе жиырылан кірпі бауырын жазады, азыра аша беріп, лгі урядниктен мені ызбен бір жолытыруын срадым. з дінін сатан урядник, патша ызметін де сатты, бір кезекте тран кні Алтыншашты маан кеп жолытырды. ыз кісендеулі Сейтен екеумізді генерал йіні жанынан абатыа айдап апара жатанда крген екен. Жаны ашып тнімен жылап шыыпты. Байаймын, шет жата скенмен, з тумаластары десе зіп жанын беретін трі бар. Оны стіне мен оан еліні азаттыы шін кресіп жрген бір батыр жігіт боп крінген тріздімін. ысасы, біз шу дегеннен тіл тапты. Сйтіп, бір-екі кездескеннен кейін, екеуміз ол стасып елге ашпа болды. «Бізді осылай уделескенімізді Фондерсона айтып едім, ол шу дегенде жаман ашуланды. Блтірікті анша асыраса да тоайын асайды» деген осы деп бір стте Алтыншашты жазалама та болды. Дегенмен аылды адам ой, аздан кейін сабасына тсіп «Сені мны дрыс екен. Алтыншашты алып еліе жет… Халыны азаттыы шін крескен кісіні ызын алып ашып келсе, саан жрты сзсіз сенім крсетеді. Ал бізге аза арасында, сіресе Кенесары жігіттеріні арасында сендей жансыз кз-лаымыз боланы те ажет», — деді. Сйтіп мен азір Алтыншашты атын етіп алып, Кенесарыны аулына бара жатырмын, — деді сзін аятап Ожар. оырлжа риза болып ар-ар клді. — Жігіт болса міне осындай бол! ой да аман, асыр да то, атын да бар. Ожар тмен арап клімсірегендей езу тартты. — Заманы тлкі болса, тазы боп шал деген ой біздікі. — Дегенмен екі кемені йрыын стаан суа кетеді, са бол. сіресе Кенесары аулында… Слтанны кзі ыраы, ате басса бірден сезеді. Жне ол ауылда жалыз ана Кенесары емес ой. — асымны рпаынан баса асында таы кімдер бар екен, хабардарсыз ба?.. — азір кп жрт солай арай бет бруда ой. Жаында сол жатан бері ткен бір мліш судегерінен естідім, ататы батырлардан бгін тада Шбырт- палы Аыбай, Алтай Тлебай, Бестабалы Барбай, Бааналы дайменді, ыпша Иман бар крінеді, ал Табын руыны батыры Тіленшіні Жоламаны біз де сендермен біргеміз деп жаында Байтабын деген жас батыры мен Сер- азы хан тоалдыа алайын деп жрген Абкен атты батыр ызды жіберіпті… — атын тыран заман болды ой осы кез… Сырымбет ырасынан байын, малын тастап алты баласымен Кенесарыны арындасы Бопай да барып осылды деген де рас па? — Рас. асымны лдары арлан асыр болса, ыздары аншы брі емес пе. Бопай азір олына найза алып бір топ жігіттерді басарады деседі. Кйеу жрты, Ули ханны ауылын шабамын деп тісін айрап жрген крінеді. — Бопай келіп аасыны тобына осылса Жанайдар батыр да со жерде десеізші… — Неге? — Жанайдар мен Бопай жас кездерінде озы Крпеш пен Баян слудай болан жо па еді? Тек асым тре Жанайдарды ара аза деп Бопайды оан бермеген. Алты бала тапса да Бопай Жанайдар десе ішкен асын жерге ояды деген сек бар. Екеуіні басы Кенесары ордасында осылан болар. зін ана жылы Байгбекті асында кргенім бар, аасы трізді кзінен аар шашан а сары атын екен. Астына боз жора мініп алып сайыса тсті. Бірде-бір еркек шыдатпап еді… — Ожар бірдеме ойына тскендей оырлжаа брыла арады, — жааы айтан батырларыызды брі, Жоламан слтаннан згесі кіле ашы кеуде, жала тс кедей сарбаздар екен… Ел билеген бай, манаптан ешкімні аты естілмей ме? — Малымды шауып алар деп орыан жз-жз елу шаыраты Шорманны Мсасы, Жаыпты Елемесі, Асылазыны Бабатайы секілді мыды айдаан азантай байлар болмаса, ел аалары «тбі алай болады» деп артын ктіп отыран трізді ой. зірге осыландар араралы кірігінен азыны даймендісі мен Баянауыл кірігінен Бектасты Таймасы. азыны даймендісі патша кіметіне брыннан наразы. Ана жылы оны болыстытан тсірген. Ал Бектасты Таймасы… — Бектасты Таймасы дейсіз бе? — деді Ожар сл обалжи. — Япырмай… — Неге шошыды? астасан жері бар ма еді? — Жо… Дегенмен… — Ожар сырын айтар-айтпасын білмей сл отырды да, сзін айтадан бастады. — Таймасты Кенесары асында болуы… Маан ауіп туызып отыр, — деді ол кбірлей, — былтыр Сейтен екеумізді стап Омбыа апара жатанда бізді тотаан аулымыз тек осы Таймас аулы ана болды. Бірдемемді сезіп алды ма деп кдіктенетін едім… — Басадан кдігі болмаса Таймастан зірге орыпай-а ой… Ол осыдан бір апта брын Жоламан мен Иман ауылдарына жріп кетіпті. Жрт ыайына арай Ырыз бен Торайдан да рі барады деседі. Шамасы Кенесары ереуіліне А Жайы, Ор бойыны ауылдарын да оспа ниеттері бар трізді. Таймас о жатан кзсіз айта алмайды. Балта ктерілгенше, ааш жал табады дегендей, сен де тірі жансы ой, оан дейін сенімге кірерсі. — оырлжа ырылдай клді. — Таа болмай бара жатса «адасанны айыбы жо, айтып йірін тапан со» деп атыныды алдыа тартып, мойныды сына берерсі. зі сынан мойынды ылыш кеспейді. — Таймас алыста болса… жн екен. Бтен блендей ауіптенерім жо. Омбыа жеткеннен кейін, Сейтенді атана шейін тірі жана жолытыран жо. Екеумізді арамыздаы сырды ол зімен о дниеге бірге алып кетті. Оан мені кзім кміл жетеді. — Ожарды айтадан есесі ктерілді, — зірге Кенесарыны асына тек а патша жерін тартып алан рулар ана шоырланып жатандай ой. Мндай жадайда астындаы оты кшті болса, азан тез айнаанмен тез суалатын еді… — й, білмеймін, — деді оырлжа, — бл жолы ктеріліс зге уаыттаыдай лап етіп жанып, сне алатын жалына самайды. Кенесарыны осыншама ол жинап ндемеуінен сескенем. Жне асында жалыз аза емес, баса лттан шыан аылшылары да бар дейді жрт. Б да еске алатын жйт. — ойыызшы? — И, жиырма шаты орыс пен башрт жігіттері бір топ деседі. Іштерінде зебірек ата білетіндері, о-дрі жасай алатындары да бар крінеді… Бас аылшыларыны бірі деп Бараа сыймаан Сида ожа мен з елінде ереуіл істеп айдалып келген болыскей офицер Жсіп деген біреуді айтады тышылар. Кіле арашы бас осан трізді. — Япырмай … Жасы, — деді кенет Ожар бір шешімге келгенін білдіріп, — не болса да баран со крермін. Ал енді жмыс тртібін сйлесейік. Омбы сізге Кенесары ордасында не болып жатанын хабарлап труды тапсырды. — Хабарды алай бермексі? — Сейтенді стасан Смен, Жаып, Саып деген сенімді екі-ш жігітім бар. Олар азір Кенесары жасаында. Хабар солар арылы болады. — Келген жігіттерді сенікі екенін айдан білем? — оырлжа таы ырылдай клді, — кп ойды ішіндегі тартылан ошар секілді кзге тсетін бір белгісі бола ма? — Белгі біреу-а, сізге келгенде мына белбеуді о жаында тратын ты, ошантай, ыны сол жаында трады. — Кісесі ше? — Белбеулерінде кісе болмайды. Жас жігіттерге келіспейді. Біреу болмаса біреу сезіп алуы ммкін. — Ойпырмай, зі мндай іске бден жора болып алан екенсі. Жааылары адамны ойына келмейтін белгілер ой. мытып алып жрмесем нетсін… — Кенеке тірі трса, мыттыра оймас, — Ожар клімсіреді де слден со орнынан трегелді. — Ал кріскенше бар болыыз. — Ас ішіп кетпейсі бе? — Жрт кзіне кп тсуге болмайды. атыныма осы ауылдаы бір арашыа жолыатын шаруам бар деп кетіп едім, енді ораланым жн болар… — Онда жолы болсын. оырлжа трт кн емін-еркін жас тоалын жайлап, бойы сергіп Амола бекінісіндегі бйбішелеріні йіне айтты. Бл келгенде оран апасыны алаында жасатарымен жаа ана оралан Шыыс пен Жнділ отыр екен. Талызинны жарлыын орындаймыз деп блар ереуілге ктерілген Тыналы, арпы, Темеш болыстарына дейін барыпты, бнда ат йрыын шарт тйіп, олына ткіріп отыран алы жртты кріп, рі арай жруге ауіптеніп кейін айтыпты. оырлжа балаларын кргенде, мыстан кемпірді алдындаы алтын саасын отыр тайымен алып келген тазша бала гей шешесінен кем ренжіген жо. сіресе Кенесарыа араан елден Шыысыны сау айтанын кешер емес. Екі беті дорбалана креітіп, амшысымен жылтыр етігіні онышын сабалай, н-тнсіз отыран екі баласыны алдында ерсілі-арсылы жре бастады. Бларды таы андай «Барса келмеске» жіберуді ойлап іштей лем-тапыры. Дл осы кезде бекіністі кзет мнарасында тран солдат: — Бір салт атты крінеді. Жрісі тым асыыс, апаны ашайын ба? — деп дауыстады. оырлжа брылмастан жауап берді. — Аш! Ашылан ападан, ара терге малынан кер тбел азаы аттан, кйлегіні о иыы жауырынына дейін ан боп атан, зын сары солдат «Беда! Беда!» деп лай-млай жерге тсті. Жаын тран казарманы есігінен ылышын сйрете, аза атаулысы «арапшы Иван» деп атайтын, келте мрын, дебелтек ара, кк кз, осы араткел бекінісіні коменданты войсковой старшина Иван Карбышев жгіре шыты. — Не болып алды? — деді ол солдата тйіле. — Беда, войсковой старшина, — деп солдат ауыран иыын бір олымен баса, ыылдай сйледі, — біз хорунжий Котовты басаруымен елу солдат, он урядник Петропавлдан Ташкентке бара жатан Строганов купецті керуенін шекараа дейін апарып салма боп шыып едік. Салынып жатан Атау бекінісінен те бергенімізде кіле сойыл, найза стаан Кенесары жігіттеріне кездестік. Солдаттарды байланыспайы дегеніне арамай, хорунжий Котовты бйрыы бойынша екі-ш есерсо мылты атып, бір-екі адамын оа шырып еді, ыли жйрік мінген жігіттер лап ойып отрядты быт-шытын шыарып, тегіс сойыла жыты. Астымдаы жйрік атым уандара жеткізбей тек мен ана тылдым… Бл кезде солдаттар да жиналып алан-ды, бріні де жзінде обалжу, ору… — здері анша? — Бес жз адамдай. — Кенесарыны зі ме басарып жрген? — Жо, інісі Наурызбай. Мен оны брын Ккшетауда кргем. — Солдаттарды аншасы тірі алды? — Білмеймін… ола тскен солдаттарды жне керуенді бар млкімен здерімен бірге алып кетті. айта оралып кеп, сайдан крдім… — Беттері алай? Бізге брылан жо па? — Жо. рі арай кнбатыса кетті. Солдатты жарасын арап болан жас фельдшер оан; — Аай, лазаретке жрііз, — деді зі жаралы боландай аяншатап. Жаралыны оршаан солдаттар енді гуілдей сйлеп кетті. — Осылай айдалада жріп ырыламыз да бір кні! — Айдала не? Б да Россия жері ой… — И, саан осы далиан «Россия даласынан» лгеніде ана екі метр жер бйырар: — Онда да тередігі бір лаш… — Бізді осы жаа андай сор айдап келді. — зі келгендей сйлеуін арашы! Мені еркіме салса, бл желі азынаан у даланы о дниеде де крмес едім. — ысартыдар сзді! — деді кенет аырып жіберіп арбышев, — Кенесары арашылары бізге сопай кетпейді. Ертенен бастап, бекіністі бар солдаты, жмыса жарайтын еркек-йелдері ор азуа шыады! Та сріден! Расында Кенесары ереуілшілері араткел бекінісіне сопай кетуі ммкін емес еді, йткені аза даласына Россия патшасыны отаршылы саясатын жргізуінде Амола бекініс аласы ерекше ызмет атаран. Бл тні оырлжа йытамай шыты. Кенесары скері бекіністі алса, е алдымен ат йрыына аа слтанды байлайды. Ежелден ала алмай жрген кегі бар. «Ал Кенесарыны араткелге келуі сзсіз. Мынау Атау тірегін шарлауы — араткел бекінісі есігіні алай жабулы екенін білгісі келіп тартып круі… лде Кенесарыа кісі салсам айтер еді? Бріміз де Шыысты лкен лы Жошыдан тарады ой, ммкін райынан айтар?.. Жо, жо, йтуге болмайды. Ол згені кешкенмен мені кешпейді, асым балаларыны атадан балаа мирас болып келе жатан кегі бар. Не болса да табан тіреп рысып кру керек. Ендігі мені сиынар дайым да, табынар аруаым да Омбы… Содан жрдем срайын, ора дейін. Ал мына ара пшы Иваннан не айыр, не міт, зі маан ала кздеу, мені жау олына беріп, бекіністі тастай ашудан да тайынбас. оырлжа та сріден трегеліп Талызинге хат жазды. Хатын: «асым лы Кенесары Россия империясына берілгенімді кек санап мені аяйтын трі жо. Алдымен мені басымды алып, бкіл бала-шаамды, туан-туысанымды ртпа, Кенесарыны бл ойын маан ас зге рулар да олдауда. Сондытан осындай тар кезеде ол шын жалап, тезірек Амола бекінісіне ереуілшілерге ттеп бере алатын скер жіберуіізді тінем», — деп бітірді. Хатты жазып болып, тез Омбыа жеткізуін Карбышева тапсырды да, зіні баса шаруасына кірісті. Е алдымен бекініс сыртына ккорайлы Есіл жаасында отыран екі йеліні ауылын кшіріп алмашы болды. Бл істі орындау- ды Жнділ мен Шыыса тапсырайын деп шаыртса, таы да екеуі бірдей бекіністе болмай шыты. Терісіне сыймай ашуланан оырлжаа бйбішесіні «жазы демалыстары бітуге айналды. Омбыа айтар алдында ел ыдырып, бой ктерейін дегендері шыар, несіне ренжисі», — деген сзі ауру жарасыны аузын тырнап аландай сер етті. «андай бой ктеру екенін білмеймін бе? Тні бойы кзімді іліндіре алмай шыанымда, обаан ит Шыыс жатан ой Зейнепті торсытай ос анарын шып!» бден ашуына мінген оырлжа тоалыны аулына нкерлерімен зі барма болып, шарт киініп алды. олына тобылы сапты амшысын стай далаа шыты. Дл осы стте оны кзі бекініс апасына ойнатай кірген ара жор- асына тсті. Мойнында дорба секілді салатаан бірдемесі бар. ара жора жемге йренген мал. Бекініс ішіндегі дытардан су ішпейді. Кк Есілді кк толынын жзіп жріп сусындауды дет еткен. оран сыртындаы зенге зі барып, зі келеді. оырлжадан бтен жана статпайды. Ол бекініс апасына оырана кіріп, дадылы жем жейтін астауына арай трт аяын шалыс тастап, ырала аып келе жатыр. Міне аа слтан есігіні алдындаы жем астауа келіп тра алды. «Мойындаысы не смды» деп оырлжа ауыр денесін іркілдете озап, ара жораны жанына жетіп барды. Кенет н бойы дірілдеп кетті. Атыны мойнындаы лкен кенеп дорбаны ішінде арбыз секілді домаланан бірдеме бар, аны сыртынан соралап жерге тамып тр… оырлжа беліндегі лкет пышаын суырып алып, дорбаны жібін кесіп жіберді. Дорба жерге грс етті. Денесі дірілдеп кеткен оырлжа дорбаны бір брышынан стап сілкіп жіберді. Топ етіп одан адамны басы тсті. Кзі шарасынан шыа аларып, тістері асия алан. Бір ртынан ап-ара болып кеткен тіліні шы крінеді. Сір балтамен шапан болу керек, мойын омыртасы шорт зілген. ызыл ан р жерде бетін алып, жаа туан озыны елтірісіндей ара ошыл бп-бйра шашына йыса жабысан… оырлжа а-та боп тесіле арап еді, тани кетті, баласы Шыысты басы екен. Болан уаиаа енді ана тсінген оырлжа кзі арауытып лап бара жатып: — Тра тр, Кенесары, сені Сыздыыны басын дл осылай алдыа тарт- пасам, атым оырлжа болмасын! — деуге ана тілі келді. Жо, Шыысты басын кескен Кенесары да емес, оны сарбаздары да емес, Кмісті кесі бдіуаит шал еді. оырлжа жалыз ызын ор еткен тні, бар шопытын ара лашыыны ортасына йіп, астынан от ойды да, та ата Кмісі мен йелі екеуіні олынан стап ауылдан беті ауан жаа ашып шыан. Іс блай бет алар деп ктпеген оырлжа нкерлері содарынан уанша блар амысты кл жаасына жетіп, таптырмай кеткен. бдіуаит йелі мен ызын Кенесары жасаына кшіп бара жатан бір шаын ауыла осып жіберіп, зі кейін айтан. Жрегін удай ашытан ашу, ыза, орлану кзін арауыттырып, денесін оттай ртеген. Аыл-ойын, бар сезімін тек «Кек! «Кек алу!» деген арман ана билеген. Шерменде жан осыдан бтен шешім таба алмады. Ыза стінде оан бдан арты ділетті, дрыс шешім жо трізденді. оырлжаны лтіріп, шін алса арманынан шыатындай болды. Осындай туе- келге бел буан бдіуаит итіне шейін зіне таныс Зейнеп тоалды аулы сыртын торлай бастады. Біра кзеті мыты тоал йіне таяй алмаан. Бесінші кні, кзет кеткен тні — таы адыан. Ойда жота ауыл сыртында екі салт атты пайда болан. Біреуі Шыыс еді. бдіуаит бірден таныды. Жанындаы серігін Зейнепті отауына жіберіп, Шыыс зі хабар ктіп, сай тбінде жатып алды. Сір, кесі кетісімен тоалды йіне тікелей баруа жрексінген болуы керек… Бны брін бдіуаит кріп отырды. Бес кннен бері олынан дым келмей, ызадан бден кзі арауытан, кесі мен баласыны, баласы мен тоал шешесіні арасындаы кпті білмейтін сорлы, «оырлжаны баласы мені баламнан арты па, ол мені баламды ан ыланда мен оны баласын неге аяймын» деп, кзі ілініп кеткен Шыысты асына сыбдырын шыармай келіп айбалтамен мойын тсынан ос олдап кеп ран. Сол кні таерте енесінен жетім алып, лынынан зі еміздікпен асыраан ара жораны Есілден су ішуге келген кезінде еппен р-рлап стап алып, Шыысты басы салынан дорбаны мойнына таып оя берген. зі Кенесары еліне арай асыа жнелген. оырлжа ш кн жер шып жатып, баласыны денесін ел-жрты боп абірлегеннен кейін бір-а трды. йтсе де Шыыстаы шін жауыны алып бергеніне ол іштей риза еді, біра аайын-туана сыр бермей, ара жамылып кайы тартандай жетісін берді де, Кенесары олымен кездесу рекетіне кірісіп кетті. ІІ Кенесары бір иын мселені шешерде алы абаын арс жауып, бір олымен исфаан семсеріні сабынан стап, темір тора амалан жолбарыстай а орданы ішін кезіп, ерсілі-арсы жре, кп ойланатын. Мндай кезінде слтанны сырт бейнесі шынында да жолбарыса сас аарлы болатын, желкесі кдірейіп, ткір кздері деттегісінен грі ызара тсіп, тірі жана тіл атпай, сстана алатын: Осындай ашулы-ойлы шаында оны стіне ешкім батып кіре алмайтын, йткені ол бл кезде жайшылытаыдай емес, адам кіліне арамайтын атал келетін… Кенесары бгін де осындай жадайда еді. Полковникті погоны таылан оалы кгілдір мауыты шапанын желбегей жамыла салып, екі сааттан бері а орданы ішін адымдай ерсілі-арсылы кезіп жр. Кеше Сыр бойынан хабаршы келген. Ол «Мделіхан зі гей шешесі Ханпадшайыммен кілдес екен, осыдан бір бле тумаса нетсін» деген. Жне Бегдербекті улиеатаа ауысып, уаытша Ташкент шбегі боп Лшкрді зі таайындаланнан бері, о жатаы азатарды кйіні брыныдан да нашарланып кеткенін айтан. Кенесарыны толытан осы хабарлар ма? Жо, олар емес. Бл хабарлар слтанды анша еледеткенмен, зірге тек шыып келе жатан шиан трізді. Жарылатын кезін шыдай ктуге бар. Оны бар ойы осы арада, зіні бгін шешетін мселесінде. Егер оны дрыс шешсе, баыны жананы, абыройы ктерілгені. азір соынан ерген елу мы шаыраты стіне, ерте таы елу мы тіпті жз, жз елу мы шаыраты осылуы кміл… Ал дрыс шеше алмаса былтырдан бері жанын салып жинаан жртыны кз алдында мітін атамааны… Онда ертенен бастап, соынан ерген елді тарай бастамасына кім кепіл? аза топырлап шауып келе жатан жылы трізді, егер жау алдынан шыып ркіте алса кейін арай лап беруден тайынбайды. Онда оны аыл да, сойыл да тотата алмайды… Сондытан соынан ерген жртты ондай кйге шыратпау керек, айай сап делебесін оздырып, шапан стіне шапызып, кездескен ор, ойпаттан секіртіп ткізіп, арсы келген жауды жапыртып кеткізу керек. Кенесары жігіттері осы уаыта дейін, Ташкент пен араткел, ызылжар арасындаы керуендерді талап, ырына кнбеген кейбір слтандарды аулын шауып, Чириков пен Карповты жасатары секілді патша скерлеріні шаын топтарымен ана аысып келді. Ал ертенен бастап лкен айаса шыпа, патша скерлері мен Россияа берілген аза слтандарына арсы майдан ашпа. Ол сйтуге міндетті, йткені соынан ерген жртты ккейкесті арманын, мддесін еске алатын мезгіл жетті, йтпесе жер-суымызды, еркіндігімізді ор- аймыз деп маына топталан бара елді кілі суйи бастауы ммкін. ара азаты бдан кткені ел шабу, керуен тонау емес, лкен іс, халыты іс. Кенесары бл майданды ашпастан брын, патша скерімен таласты соыссыз шешпек боп олдан келген амалын аяан жо. Маайына а патшадан збірлік жеген жртты жинаумен атар, ммкін, кннен-кнге кбейіп жатанымызды кріп бізбен санасар деген мітте де болды, Омбы бастытарына хат стіне хат жолдады. Е аыры хатын ол Шу мен Сарысуды ыстап шыып, Сарыараны бел ортасы араойын ашырлыа кшіп келген со, Батыс Сібір генерал-губернаторы Горчаков князьа 1838, яни азаша Ит жылы, мамыр айыны басында жазан. Оны Тотыны Табылдысы мен азанапты Кшінбайы деген зіні екі сенімді адамы арылы жолдаан. Хатты мазмны мынадай еді: «Мртебелі лу господин жанарал-губернатор хазратлріна [6] Абылай ханны рпаы Кенесары асым ылынан арызнама. Сізді азам хазртларыыза малм ыламыз, шунки мені тілегім екі патшалыты халы да тыныштыта мір сру еді, біра та сізді адамдарыызды з жаыма шыарып алды деп сіз маан кмнданатын крінесіз. Мені айтып отыраным мынау: бізді бабамыз хан Абылайа тиісті жерлерде сіз дуан салдырдыыз жне аза халынан алым-салы аласыз, сйтіп бізді ыспаа салып отырсыз. Біз бан риза емеспіз жне алым-салы тлеп сізді арауыызда тра алмаймыз. Бізді басымыза туан кн Ресейді басына туса сендер андай кйде болар едідер? Сондытан бізді жай-кйімізбен санасулары керек. 6 аз. ССР тарих архиві, фонд 82, опись 1, іс 169, 15—16-беттер. рине, мен Баянауыл, араралы м Амола азатарын зіме осып алдым, лі де болса халымды з жаыма оса берем деген ниетім бар; алайда аза халы брыныша з алдына ел болып мір срсе тіпті жасы болар еді, сонда ана сіз де, біз де тыныш мір сре алар едік. Мені естуімше, сіздер бізді оан м Бар хандыынан айыруды кздейтін крінесіздер. Біра олар мсылман заы бойынша бізді орауа міндетті. Екі ел тыныш, бейбіт мір срсе брінен де сол жасы болар еді. Біра дуанбасылары ел аралаан кезінде сияза деп сылтауратып азаты жасы ат, жасы киім-кешектерін алатын крінеді. Бізді млкімізді талан-таража салуа тыйым болсын деген патша азамны заы бола трса да, дуанбасылары азатарды айтан арызын лаына да ілмейді. Жуырда ана Тртуыл болысыны азаы Азнабай мырзаны йелін, екі келінін, ызын м бір жесір йелді жаулап алып кетті. Бларды айда екені лі белгісіз. Сізбен рашанда досты атынаста труды кздеп мен мына тмендегілерді талап етемін: 1) Атау оранысы жойылсын; 2) Амола дуаны жойылсын; 3) Бізді жерімізге салынан сондай мекеме орындары тегіс жойылсын; 4) амауа алынан бізді адамдар м оырлжа слтана жіберілген екі адам босатылсын. ёшпуны иландырмає Їшін мен сµлтан Кенесары јасым µ¬лы мЈрімді бастым». Бл хатта Кенесары оан, Бхар хандыымен еш уаытта да бірікпейтінін біле трса да, генерал-губернатора сс крсету шін олар жрдем береді деген сзді дейі крсеткен. Бл хатына да Кенесары ш ай бойы еш жауап ала алмады. Хатты апара жатан Табылды мен Кшінбайды оырлжа жаындаы Кшенні балалары стап алып, Омбыа жаяу айдап жеткізеді. Кп кешікпей оларды соттап Сібірге жргізеді-міс деген хабар Кенесарыа да келеді. зіні бірнеше хатына жауап ала алмаан Кенесары енді бден ызаланады. Дшпандарыны арулы айассыз тедік бермейтініне кзі жетеді. «Енді маан алан жол — не патша кіметіне, оырлжа, Ули балаларына бас иіп баынып, алы олды тарату. Не майдан ашып айасып, кшпен з айтаныма кндіру», — деп ойлайды ол. Осыны екіншісін алаан Кенесары бл айасты аза даласын зіне баындыруда Солтстік пен Шыыстаы Россия империясыны е мыты кіндігі болан Амола бекінісін алудан, онымен атар ата жауы Улиханны атыны Айанымны Сырымбет саласындаы ордасын шабудан бастама болды. Кей батырларыны «шабуылды Ккшетаудан бастаса» дегеніне слтан кнбеді. йткені Ккше жері ат баурын жазып шаба алатын жазы емес жне ар жаында Омбы жаын, патша скері тез жетуі ммкін. Оны стіне кесі асым Ккшені киесі а бураны атан деген лаап бар, Кенесары ел арысынан да сескенеді. Ал Амола бекінісін алып зіні мытылыын крсетсе, абыройыны ршігені. Біреуді матаса айын аспана шыарып, жер-ккке сыйызбай ктермелейтін аза Кенесарыны даын алты алаша таратады. Серкеге ерген ойдай соынан ереді. Осылай болатынына слтан кміл сенеді. Оан таы бір себебі бар. Кеше ана хабар алан. Осы бгін-ертедер ара кіріктеріні азатарынан жаа устав бойынша биылдан бастап салы жиналсын деген патша жарлыы шыпа. Бл жарлы бойынша жз арадан бір ара салы алынып егер ол ашадай тленетін болса, жылы басы 35 сома, гіз жиырма сома, ой екі сома баалансын делінбек. Бл жарлы шыса, дтке уат, онсыз да патша кіметінен ыспа кріп жрген аза, Кенесары жаына ойдай тоытылады… Патшаны Ккшетау мен араралы кірігіні азатары жайындаы бл Указы Кенесары ктерілісіні ызу шаында арашаны жиырма сегізі кні сол Ит жылы шыты. Біра зынла бны аза аулына екі ай брын жеткізді, Кенесарыны да дтке уат кріп отыраны осы Указ… «Ал Амола бекінісін ала алмаса? Соындаы бес мы атты скерін ыр- ына шыратса? Онда Кенесарыны артынан кім ереді? Бірден тауы шаылан жрт, баса ран мал секілді шегіншектей бермек. Жауын жее алмайтын батыр — р батыр, ел ораны емес. Сондытан осы е алашы лкен айаста Кенесары зіні амал бзар ер, ел бастай алатын кемегер екенін жрт кзіне крсетуі керек. йтпесе ол жртты соынан ерте алмайды, ойлаан масаты — хан таына да жете алмайды. Ал мны істей алмаса?». «Жо, жо, айткен кнде де Амола бекінісін алу абзал. Біра бес жзге таяу жасаы, зебірек, карабин, іштесер аруы бар, биіктігі бес сажын оранды, жан-жаын оршай азан тере орлы бекіністі оырлжа мен арапшы Иван оп-оай бере сала ма? Айла жетсе, бермеймін дегеніне оясы ба, аласы!.. Башрт шірап айтан бекіністі алу айласы Кенесарыны брыны ойына ой осты емес пе? И, сйтті. тте, дние-ай, шірап екі кн тпей жо жерден мерт болды. Біра айтан аылы ккірегімде сайрап тран жо па? Ай, аралек-ай, олы грзіден де ауыр-ау, сорлы башртты мойын омыртасын бірден зіп жіберіпсі. Сл жеіл имылдаса нетті, жазыы амал алуды йреткені ме? Нойыс неме, мені ойымды дрыс тсінбегенсі ой. Саан шірапты ертіп жібергендегі ойым арамайды дрыс айнатуды йретсін дегенім еді ой. Ал сен мені брыны тсілімнен шыа алмапсы… лтіріп жіберіпсі. лу — мір заы. Енді оасы жо. лтіргені дрыс та. арашыны аылымен амал аланымды жрт білсе, менде андай абырой алады? Енді ол дісті… Жо, жо, е алдымен бар батырымнан бекіністі алай алу керек екенін сраймын, рине райсысы рилы жола сілтейді… Е соында барып, з ойымдай айтамын. Ел бастайтын аарманны аузынан шыатын сзді айтуым керек. Бны зі маан ерген жртты бірден кілін ктеруі сзсіз. Содан кейін мен айтан діспен Амола бекінісін алса, одан арты абырой болар ма?! Соымнан ерген жрт рмет ттса, хан таыны да жаындай тскені. Осыдан ш кн брын Амола бекінісін алай алуды ойлап, ордада жалыз отыранында Кенесарыны стіне Жоламан батырды жасаынан Байтабынмен бірге келген шірап деген башрт жігіті кірген. Дулетші екеуі зебірек я біледі дегеннен кейін, Кенесары осы башрт жігіттерімен жиі кездесіп тратын. зіні ордасына да лсін-лсін шаырып, зебірек ю жайын гімелесетін. Сйлесе келгенде зебірек юды білетін Дулетші, ал шірап — Салауат Юлаевты ктерілісіне атынасан, белгілі жауынгерлерді біріні баласы боп шыан, кесіні айтуы бойынша бекіністерді алуды дісінен хабардар екенін аартан. Кенесары зебірек йызамын деп бірнеше ауылды азан-ошаын жинатып, Дулетшіні асына азаты асан шебер бес стасын осып, орасынды дейтін жерден крік ашан. Ал шірапты жанына алып алан Кенесары оан Амола бекінісіні андай бекініс екенін айта келіп, осындай амалдарды Салауат Юлай алай алды екен деп сз тастаан. — здеріізді андай ойларыыз бар? — деген шірап. Кенесары жасырмаан. — алы скер жздік, мыды саппенен кдімгі жарды руа келе жатан толындай лек-лек боп, барынша айайлап ран сап, біріні соынан бірі амал-а шабады, — деген ол. — Мндай жадайда гуілдеген, шуылдаан, атой ойан алы топты кріп, амал ораншылары шыдай алмайды, арадай зре-ты ашып, амалды орама тгіл, бекініс стінде де отыра алмай, кбіне-а аша жнеледі. Бл дісті ата-бабаларым ежелден олданып келеді. — Мндай ескі діспен зебірегі бар, жасы аруланан скерге толы Амола секілді азіргі заман бекінісі алынбайды, — деген шірап. — Неге? — деп Кенесары оан тесіле араан. шірап тсіндіре жауап берген. — Жаа зііз айттыыз ой, Амола бекінісін оршап азылан ор бар деп. Лаылдап келе жатан сарбаздарыыз сол ора келгенде амалсыз тотайды. Алдыы атарын артындаы шауып келе жатандары итеріп, кейбіреулері ора лап, алы ол іркіліп алады. Дл осы кезде оран стіндегі жауларыыз трт зебіректі бірдей атып, мылты біткеннен жаппай о жаудырып, бар скеріізді жусатады да салады. Сондытан бл діс азіргі жадайда бекініс алуа келмейді. Баса жол табу керек… — андай жол? — Бекіністі ішінде ааш йлер кп… дедііз ой. Салауат Юлай лы бір амалды осы жаынан ойлаан болар еді.. шірап мндайда Салауат Юлай лы мені кемні айтуы бойынша былай істер еді деп зіні ойын айтып берген. Оны айтаны Салауат Юлай лы ана емес, кне сатарды, беріректегі ыпшатар мен монолдарды амал алу ді- сі еді. Башрт жауынгеріні аылы Кенесарыа те наан. Шындап имылдаса Амола бекінісіні алынатынына кзі аны жеткен. Есесі ктеріле бастаан. Біра кілінде жанын жегідей жеген бір кдік туан. «Сонда алай болады, деген ол ішінен, Амоланы алуда… мен арашыны аылынан аса алмааным ба?» ш кннен кейін длей, мылау, алпамсадай зор денесіне арап жрт ара- лек деп атап кеткен Кенесарыны бас жендетімен бірге тоай ішінде арамай айнатып жатан шірап «ааш лап» ажал тапан. Ел болып аа орап шірапты рметтеп жерлеген. Зират басында слтанны зі де болан. Кйзеле «топыраы тора болсын» деп е бірінші боп ашын жігітті жас абіріне бір уыс топыра тастаан. «Кешір, азаматым, аралекке ойымды аны тсіндірмегендіктен сені ажалыа мен айыптымын», — деген ол ішінен. шірап ажалы жайында Кенесары одан рі ынжылмаан. алай ынжылсын, «анішер Абылай» атанан анды кйлек ары атасы кісі ажалы мен ой бауыздаанды те крген. Бергі атасы хан Абылай лды кезімні кусі болып, бетіме шіркеу келтіреді деп, ажалдан аман алып шыып, ерлік жола айраан Ораз лды з олымен бауыздаан. з кесі асым тре анасынан олына ан шегелдеп туан. Осы шеуіні рпаы Кенесары кімді аяйды? Ел билеймін деген адама кейде жазысыз ажал жазыты ажалдан нды. «Адамды аяу — лсіздікті белгісі» деп ады ол. азір Кенесары шірап туралы ойлап тран жо. Сол шірапты айтанын алай пайдалануды аыла салуда, оны толытыра тсуде… Кенет сыырлап есік ашыландай болды. Кенесары жалт брылды. «Ойымды бзан андай жрек жтан жан?!» Бйбішесі Кнімжан екен. «Бсе, бтен адам батып кіре алмаса керек еді». Ой стінде отыранда зі шаырмаса тірі пендені Кенесары ордасына кіруге аы жо. Бл — лі хан болмаан слтанны осы бастан зін згеден ерекше стай бастаан дстрі. Бл салтты Кнімжан ана бза алады. Еріні тнерген абаынан оны ашулы екенін ааран Кнімжан, еркелей кліп: — Трем-ау, лгі… алай деп атап е… — деді. — Кеес деп пе е батырлар бас осатын жиынды… Сол Кееске келген батырларыны зіді ктіп отыранына бие сауымдай мезгіл болды… Бармайсы ба? Кенесары ойын блместен басын изеді. — Барайы… Кенесары мен Кнімжан тіркестіре тігілген «Ереуіл кеес йі» деп аталатын ос а боз йге кіргенде, слтанны батырлары мен аылгй серіктері тегіс жиналан екен. Мнда Наурызбай, Аыбай, дайменді, Кіші жзді Сыр бойындаы Табын тарауынан келіп осылан бойсапат тобылы кре зын мртты Барбай, Атыай руынан шыан алша кеуделі балуан Басыара, Алтай руыны ататы батырлары Жанайдар мен Тлебай, Кіші жзді Есентемір руынан шыан жас Байтабын батырлар бар. Олардан баса арындасы Бопай, Кенесарыны зімен тетелес інісі білазы слтан, Нысанбай аынмен дізелес есікке таман ойылан азаы дгелек столды жанында олына ауырсын алам стап барлы ожа, зын бойлы, ары, ошар мрын Сида Оспанлы, Польшада ереуілге атысып жер аударылып келген, азатар Жсіп деп атап кеткен асары, кгілдір кзді Иосиф Гербурт деген аын жігіт отыр. Соы екеуі Кенесарыны хатшысы болып ызмет істейтін. Блардан жоарыра тран ке мадайлы, а ба келген ойлы кзді мыбасы татар жігіті Ягуда лы лім. Босаада, трені ыры адамнан ралан арауыл жасаын басаратын, ауыл Батырмрат деп ат ойан, азатан йел алып аза болып кеткен башрт Млкет баласы Кішік пен Наурызбайды шабарманы ашын орыс солдаты Николай Губин тр. йдегі адамдарды ішінен Ереуіл Кеесіні мшесі емес тек Жсіп, Бопай, Батырмрат, Николай. Біра бл тртеуі де ереуілге шын берілген адам боландытан Кенесары оларды мндай лкен мжілісті біреуінен де алдырмайды. Кенесары кіріп келген кезде йде отырандарды брі ол усырып орындарынан трегелді. Слтан тжім етіп амандасты да зіні жасыл туыны астында тран, стіне жібек ткті снді бар кілемі жабылан трдегі лкен сандыа барып отырды. згелер де малдас рып жастарына арай ала-отан жайаса бастады. — ш жзді ардагер батырлары, — деді — Кенесары жртты сынай кз тастап, — олымыза найза стап, ата онаннан бері бір кн тынышты крген жопыз. Соынан ерген жрт та сондай. Ал елім, жерім деп ктерілген біраз аза баласы азір жазытрымы тасуа дайын дариядай кемеріне жетіп, дш- пана арсы шабуа тр. Бл — жаудан ш алуа е олайлы ша. Енді соымыздан ерген жртты уа-тйек айаспен уре-сарсаа сала берсек, абыройсыз алатын тріміз бар. «Жау айда?» деп олына ткірініп отыран ерлерді кілін суытуымыз кмнсіз. Сондытан халы мддесінен шыу шін біз Амола бекінісіне арсы аттануды шештік. — Дрыс, — деп отырандар сл озалып ойды. — Шабуыла шыпастан брын, бір-екі ауыз сзбенен жалпы жадайымыз- а іле телік. — Кенесары аспай-саспай мойнын Иосиф Гербурта брды, — Жсіп, мына батырлара жауды биыл жазда бізге андай иянат жасаанын ысаша ана естіртіп т, — деді. Жсіп орнынан трегеліп олындаы аазын ои бастады. — Бізді бл ктерілісімізді а патша генералдары бзаылы, ел тонаушылы деп есептейтін крінеді. Омбы болысыны бастыы генерал Талызин зіні берген нсауында шекарада тртын басты бекіністерді бріне де крделі жасатар шыарылсын дейді. Жне бл нсауында: «Сендерді бар міндеттері Кенесары арашыны ртып, кшіп кеткен болыстарды кейін айтару» деп бйырады. Осы нсауды орындау шін бізге арсы бірнеше арнаулы жасатар шыты. — Оларды істеген басты-басты ылмыстарын айт, — деді Кенесары. — Атаман Лебедев бастаан бес жз солдатты жаса осы жылы маусым айында Торай зені мен Жнтре-Керубе бойында кшіп жрген арпы, Темеш руыны ауылдары мен Саржан слтанны ауылын шауып, трт жз адамды лтіріп, жз адамды стап кетті. Оны ішінде Баянды би бар. Кенесарыны кзі срылттанып, абаы тксиіп: — Таы? — деді. — Аа слтан оырлжа мен войсковой старшина Карбышев басаран бес жз кісілік жаса шілде айында Айырмда кшіп жрген Кшік слтан мен Сида мырзаны ауылдарын шауып, жиырма бес еркек, сегіз йел, жиырма бір ыз баланы оа шырып, сексенге таяу адамды ттын етіп алып кетті. Оны ішінде… Кенесары жауар блттай тнеріп кеткен. — Жетеді, — деді ол ашуын зер басып, — ал біз андай айрат крсеттік? — Сида мырза, соны айтыыз, Слу мртты, биязы имылды Сида ожа орнынан асыпай трды да: — Біз де есемізді жіберіп жатан жопыз, — деді олындаы аазына арап трып: — Атау коменданты войсковой старшина Симонов шыаран бірнеше уа отрядтарын ртты, кптеген ару-жараты ола тсірдік! Войсковой старшина Симоновты зі бізбен бір айасанында он тапанша, тоыз мылты, он ш ылыш, жеті, найза, трт жз тосан бес мылты оын, трт жз тосан тапанша оын тастап ашты. азір бізді олымызда осындай рыстан тскен жз елу мылты, тосан тапанша, екі жз он ылыш бар. Кенесары батыр бастаан олды аары сіресе халын сатан слтан, билерді ауылдарына тігілулі. Биылы жылды жеті айыны ішінде орта есеппен мндай жадайда ола бір миллион сомнан астам мал-млік тсті. — Соны брі тек слтан ауылдарынан ана тоналан ба? — Жо, бны ішінде сталан керуендерді млкі мен патша ызметіндегі тілмш, пристав, урядник секілді шенеуніктерді жне Атау бекінісіндегі адамдарыны да мал-млкі мол. — Орыс арашекпендерінен анша аша кірді? — Кенесары тесіле арады. — Азантай. Бар боланы жз сома жетер-жетпес, онда да араралы маынан.. — Дрыс, — деді Аыбай Кенесарымен рдастыын пайдаланып, еркін сйлеп, — жазыы жо орыс мжытарын шабуды ажеті анша. Бдан бізге зияннан баса тсері жо, бараны боса шіктіріп аламыз. — Жн, — деп екі-ш батыр басын изеді. Кенесары ндеген жо. — Негізгі лес халын сатан аа слтан, ел тонап жрген саудагер, патша ызметкерлерінікі, — деді сзін айта жалап Сида ожа. — Бір ана дайменді балаларыны аулынан жиырма мы жылы уып алды. азір сйглік жйрік мінбеген бірде-бір сарбаз алмады. Кенесарыны иіні ктеріле тсті. — оырлжа Омбыа жазан хатында бізден он екі мы жылы алынды депті ой… Сида ожа мртынан клді. — Енді не десін? оырлжа азаты ара барасы тгіл, генерал-губернаторларды здерін де алдап жрген саудагер, патша єызметкерлерінікі, — деді сЈзін бес мынан асса аа-слтандара да салы салатын болан со дайменді балалары барымыз он екі мы жылы деп крсеткен. Ал біз тайлы-таяына дейін айдап алды десек, ары тбекте лі де ш мыдай кіле а шаала асаулары алыпты. Аыбай батыр сол жылыны уып келуге Кенекенен ашан рсат болады деп кнде срайды… Кенесары байсалды жауап берді. — Ары тбек бізден шалай… зірге оны оя трыдар, азір баса шаруалар да жеткілікті. Тадыр жазса алыса кетпес. — Япырай, — деді шын таданан жалыз атты Барбай батыр, — адам баласыны да оырлжадай байы болады екен-ау!.. — А патшаа жаынып, жаны шыып жргеніні зі де сол емес пе? — деді Бопай сл абаын шытып, — патша жанаралдары бекініс салып, келімсектеріне аздаан лес бергені болмаса, жерді шрайлысы лі де Смеке, Нралы, Бкей, Ули хандарды рпатарында ой. Мал шін олар азаты жері тгіл, жанын берер. Бірі бкіл Есіл, Нра бойын жайласа, бірі сонау Сырымбет тауыны смрын мен Шбара дейінгі ке алабын алып жатыр. Ал згелері бір Ули ханны ана Айаным аншыы жайлап отыран бктерге ш болысты малы сыяды, — Бопай кенет аасына ашулана арады. — ашаны ол аншыты басымыза шыарып оямыз? оырлжадай оны да шабатын мезгіл жетті, жібермейсі бе бір батырыды. Кенесары асыр крген бркіттей тйіле алды. — атын аулын батыр шаппас. айын атам жрты демесе, зі шап! Табылан сзге йдегілер шу ете алды. — Жн. — Тапан аыл. — атынды атын шаппаса, батыр шапаны ерсі. — Улиханны аулына жолай соасы, — деді Кенесары аз сйлей, — е алдымен ары беттегі Аманараай приказыны малын бері айдап тесі. уананнан Бопайды екі кзі жар етті. — Мен дайын. арамаымдаы алты жз адаммен мен бгін тнде жруге бармын. — Жн, — деді Кенесары, сйтті де Сида ожаа арады, — солай деп жарлы берілсін. Аманараай приказына жетуге бес кн керек. Бір кн тмендегі тоайда тыныуа мрсат берілсін. Жетінші кні приказ шабылсын. — Слтан бірдеме ойланандай сл бгеліп алды да, жрта брылды. — Аманараай приказы шабыланнан іле-шала біз де Амола бекінісіне ат оямыз. — Дрыс, — деді кндікке ндемей отыран келбетті, асары жзді Жанайдар батыр, — Аманараайды Кенесары скері шауыпты деген лаапты естісімен Омбыдан Амолаа шыалы жатан скер солай арай брылады. Дл осы кезде, алла жазса, біз оырлжа мен арапшы Иванны да сазайын тартызармыз. — Мені де ойлааным осы, — деді Кенесары. Батырлар таы да ошеметтеді. — Аыл. — Жн. — ба-п. Кенесары енді Ереуіл Кеесіні бгінгі жиналан себебіне тікелей кірісті. — Ал Амола бекінісін алу оайа тсе ме? — деді ол отырандарды райсысыны бетіне сл тотай арап, — ораныны биіктігі жептуір, жне оны жз адамдай жерден оршай азылан орды кедігі он лаш, тередігі бес лаш. Тек орана кірер екі апаны алдында ана трт салт атты атар те алар жіішке жал бар… — Сол жал жетпей ме бізге? — деді Наурызбай, — жау тер жерден біз де терміз. — оырлжа мен арапшыты арамаындаы бес жз карабін мылтыты солдат пен трт зебірек бізге р арап трады дейсі бе, Науанжан? Оларды да адыаны осы екі жіішке жал менен орды жаасы болар. Ордан ткенменен ораннан те алмайсы. Кптігімізге сеніп топырлап шапса р ырын боламыз. Сонда Амола бекінісін алай аламыз? Кімні андай аылы бар? Бірден он адамны аылы арты, кееселік. Жиазды, дниелі абоз йді ішінде лік жатандай, жртта н жо. Бас- тарын салбыратып, тмен арап, кбі жер шылай береді. ркімні ойы р тарапта. «ол болып жиналуына жиналды ой, ал енді жауды алай жееміз? Бсе, алай жееміз? Амола бекінісі — алашы амал. Ал бізге деген мндай ондаан амал бар… Трт зебіректі, бес жз карабінді бекіністен осыншама абыржыанда, бдан рі кйіміз не болма? Ал а патшада мыдаан зебірек, жз мыдаан карабін бар… Осы біз кл стіндегі аз-йректей бір мылтыты даусынан зремізді кетерін білмей тым боса еркінсініп жрген жопыз ба?» Жртты есесі тсіп кеткенін Кенесары кріп отыр. «амала шабуыл жасамай жатып ас батырларды трі мынау, ал амалды ала алмаса кйіміз не болма?» Кенесары тнжырай тсті. — лде «жеткен жеріміз осы болды» деп араткелден бас тартамыз ба? — деді ол сл абаын шытып. — Сондай да кйлері бар ма, алай? — Жо, тре, — деді басын ктеріп алып Аыбай, — бйірден адалан тікендей болып отыран Амола бекінісін алай да алуымыз керек. — алай «алу керек?» — Ел бастаан дана емеспін, ол бастаан батырмын. Демек, ыран жете алмас ия жо, жаужрек те алмас мия жо, маан салсадар Амола бекінісін оршап алып сырта, жан шыармай аду керек. оран стінде крінгеніне сада оы жалынсын… — Таы андай ой бар? — Кенесары олын сл ктерді, — ксе аылы жасы аыл, біра онымен арапшы пен оырлжаны жее алмайсы… Біз оршаанмен, сырттан келер кмек бар, тза рып за ктер жай жо. Бекіністі алар болса, шапша, тез алуымыз керек. Амола маында бір кннен арты аялдау кн. зге бекіністерден жрдем келулері сзсіз. — Бекініске тнде шапан жн бе деймін, — деді Барбай батыр, — Тентек тре Сайрам мен Созаты аланда алы олмен тнде кірген екен. — Тн сзсіз жау, екі жаа бірдей, — деді Кенесары, — Соза пен Сайрамда Тентек трені бекініс апасын ашан адамдары болды. Ал бізді кіміміз бар? арапша пен оырлжа тек здеріні сенімді нкерлері мен сыпайларын ана алдырып отыр. арасу бойындаы балышы мжытара бізді тимейтінімізді біліп, бекініс ішіндегі аздаан келімсек атын-балаларды сонда жіберіпті деген сыбыс бар. — Тре, — деді есік жата отыран згелерден анарлым шотыы биік, егезердей Басыара батыр, — алдымен дай, содан кейін зі деп соынан еріп едік, аылын зі тап. Салан жерінен алып тспесек айып бізде, сала алмаса кін сенде! Сыбырлаанды дай естімей ме дегендей, Амола алынбайтын кйде болса, оны ашып айт! Кенесары сл кідіріп отырды да, алдына а дастаран жайызып, стіне уыстап тспіні ара, а бршатарын тгіп салып, Амола бекінісін алай алу керек екенін тптіштеп айта бастады. Кенесарыны айтып отыран дісі отырандара бірден нады. Бекіністі алатындарына енді алдын ала кздері жеткендей, иытары ктеріліп, жздеріне жігер енді. — Мал деседер осы тсілдерге тотайы, — деді Кенесары жайбараат пішінмен сзін аятап. — Тотады, — деді йде отырандар бір дауыспен, — еншалла, жолымыз болар. — Іске ст! — Олай болса… — Кенесары сл кідірді де таы да Сида ожаа арады. — Жаз. Бл бізді екінші жарлыымыз болсын. Ертенен бастап мы басылар, жз басылар лгі айтандарды блжытпай орындау шін скер ойынына кіріссін. Бір жетіден кейін аттанамыз. — Мал. «Дана шешім, деді Амола бекінісін алай алма боланын айтан Кенесарыны ойларына та алан Жсіп, ліпті тая деп білмейтін аза… андай аылды айла тауып отыр. Заты слтан болса да, халы зіні ксемін дрыс тапан екен». йдегілер енді тарай бастаан кезде, кенет сырттан шу естілді. Батырмрат пен Николай беліндегі тапаншаларын суырып алып йден ата жнелді. Аздан кейін Батырмрат айта кірді. — Арыстан аын сталан екен. аралек пен жаа келген ашын жігіт кеп тр. атын-алаш шімізді зіміз аламыз деп тап-тап береді. Шу соныкі екен. — Алып келідер! — деді Кенесары ыса бйырып. Арыстан деген Атыай руынан шыан кедей аын. Бір кезде Саржанны жасаына да ерген. Тілге шешен, сзге бай, сіресе азаты исса, дастандарын жасы білетін, тні бойы жыр айтуа болдырмайтын арадан шыан дарын. Кенесарыа жо жерден кпелеп, аа слтан оырлжа жаына шыып кеткен. Соы кездері аза ауылын шабатын патша жасатары мен аза жерін картаа тсіретін орыс саяхатшыларына жол крсетіп бден байып алан. з арасынан шыан опасызды те жек кретін жрт, Арыстана бден тісін айрауда еді. Шабылан ауылдарды обалы да, жылаан кемпір-шалды, атын-баланы кз жасы да осыны мойнында деп ойлайтын. Адамы оа шан кейбір ер жректі жігіттер Арыстаннан кек алатын кн болар ма екен деп кіжінетін. Біра немі патша жасаымен бірге жретін Арыстан оларды олына тсе оймайтын. Ал расында Арыстанда жер крсетуден баса еш жазы жо еді. Ол бірде-бір адамны анына орта емес-ті. Сондытан зін блендей айыпты санамайтын. «Біреу малымен, біреу жеріменен кн креді. Ал мені кн крер нем бар? Жалыз атты кедеймін. Мейлі, жрт алай ойласа олай ойласын, есек йрыын жуса да мал тап дегендей, земтемірлерге жол крсетіп кнімді крсем оны несі айып. Мен істемесем мны баса біреу істейді» деп ойлайтын ол. Арыстанны мндай жола тсуіне зі кінлі болса да, Кенесары оны сатылан санап, егер олыма тссе басын алармын, згелерге лгі болсын деп лдеашан шешкен. сті-басы ан-ан болан шоша саалды трымтайдай кішкентай ара кісіні екі адам екі жаынан олтытап йге алып кірді. О жаында аралек — Кенесарыны бас жендеті. Бл р саусаы жаа туан баланы білегіндей, сала лаш кеудесіні жні кдедей, салпы ерін, кірпік апайтын мысы кз, аяушылы дегенді білмейтін атыгез, алпамсадай ара кісі. рлы істеп ола тсіп, Созаты бір байы дара аспа болып жатан жерінен Кенесары сатып алан. нына бір арашыдан тартып алан жетектеп келе жатан ара легін берген. Мылау ры аты-жнін айта алмаан со, жрт оны зіні нына берілген тйені атымен байланыстырып аралек деп атап кеткен. лек десе лектей. Шуда ккіректі, тйе тірсек бір алып. Атына денесі сай. Оны стіне зін ажалдан аман алып алан Кенесарыа жан-тнімен берілген. Иесі шаш ал десе, бас алады. Айтанын екі етпейді жне слтанны мірі дрыс па, брыс па ол жаында шаруасы жо, «ожам айтты мен дайын» бір ноай. Кенесарыны ымынан ойын тсінеді. Таятан аяын зер сйреткен Арыстанны сол жаынан олтытаан Ожар. Бл келгелі де айа таяп алан, Сейтенні зегілес серігі, Тайжанны жалыз ызына йленіп, абатыдан ашып шыан Ожарды Кенесары шаын жая арсы алан. Отау тігіп, алдына мал салып берген. Бл жасылыты есесіне ол келгеннен со кн тпей жатып… жылпы сары Смен арылы оырлжаа Кенесарыны арамаында анша сарбаз барын хабарландыран. Бгін та- ертенен бері де Кенесары ордасында болып жатан мжілісті жайын біле алмай бден мазасы кеткен. Мы басы, жз басы батырларды тегіс келгенінен, бл мжілісті тегін мжіліс емес екенін іштей сезген. анша білгісі келгенмен, алыстан торлааны болмаса, жаын баруа біреу-міреу кім екенімді сезіп алар деп кілі дауаламаан. Осындай кйде жргенінде сойыла жыылып ола тскен Арыстанды ауыл адамдары бір араша йге амап ойанын естіді. Ол енді шіктіре сз тастап, жрта Арыстанды Кенесары ордасына апаруды керек екенін айтады. Ондаы ойы Кенені кзіне тсумен атар, ыайы келсе, мжіліс жайын адау. «Кім біледі, біреу болмаса біреу абайламай бір сз айтып алар. Зирек жана о да жеткілікті». Арыстан Кенесарыны крісімен, е соы кшін жинап, еірей аяына жыылды. — Жаздым, жаылдым, Кенесары. Кнім шін жер зерттеуші земтемір орыс- тара жн крсеткенім рас. Бір жола кешір. мір баи лы болып тейін. Кенесары сазаран алпынан згерген жо. анын ішіне тартып, тіпті срланып алды. Ол аяына жыылып жатан Арыстана арамастан: — Елін сатан адам, жылы ішіндегі маамен те. зге жылыны сау алып алу шін оан аяу болмаса тиісті. кім біреу-а — лім! «Халыны амын ойлар болса, е алдыменен оны бірлігін ойла» деп ішінен Жсіп, «опасыза Кенесары дрыс кім айтты». «атал, йтсе де ділетті». Біра бл не? зге батырлар деттегідей Кенесарыны шашбауын ктеріп неге «дрыс» деп бастарын шлымайды? Брі бірдей неге тмен арап ал- ан? Аасыны айтанын тмар ттатын Наурызбайды зі де неліктен тнжырап кетті? Жсіп таданандай йдегі адамдарды бетіне таы бір кз тастады. Ешкім басын ктерер емес. здері лім жазасына бйырыландай абатары тсіп кеткен. «ажап халы, деді ішінен таы да Жсіп, майданда кездессе жаудан ору, немесе оны аяу дегенді білмейді. Ал айыбын мойнына алып аяына жыылса, анды кекті асы болса да кешіргісі келіп трады. андай лкен, абзал жректі жрт. Брын атуа оы жо боп жрген Арыстан олдарына тсіп еді, оны саалды басымен жасын соралатып кешірім сраан трін, кенет аяп, ажала иылары келмей тр. кімін зге жртты остамаанын Кенесары да сезген трізді. Енді не істер екен?» Кенесары тнжырай алан батырларыны бетіне кзін бір салып тті де, абаы брынысынан да тксие тсіп, олымен Арыстанды мезеп: — азір, осы арада ал мынаны басын, аралек! — деді зілді нмен. Жрт брынысынан бетер тнжырай алды. Біра Кенесарыа кімі дрыс емес деуге ешкімні де батылы бармады. остамаандытарын сазаран трлерінен ана аартып отыр. Ал слтан серіктеріні ойына тсінсе де, бір айтып аланнан кейін, зіні абыройын сатап, кесімінен айтар емес. «Дрыс, — дрыс, — дейді ішінен Жсіп, осылай атал болса арамаыдаылары да тртіпке, депке йренеді. Айтанынан айтпайтын олбасшы ашанда жауынгерлері алдында абыройлы». Кенесарыдан міт зген Арыстан аын енді басын ктеріп, тізесінен отырды. «лсем де адамдыымды жоалтпай лейін» дегендей бойын жинап, стіндегі киімін жндеп Кенесарыа арады. лкен бйда пышаын жалататып, тамаынан орып жіберейін деп, жанына келіп, саалынан стай берген аралекті олын аып жіберіп: — Мені аныма жерік болса ішерсі лі-а, сл шыдай тр, — деді. Сйтті де Кенесарыа таы да арады. — Дат, тасыр! Бас кеспек боланмен, тіл кеспек жо деген. Тре, бір ауыз сзге мрша бер. — Айт датыды. аралек те тсініп кейін шегінді. Арыстан анатын сілкіп омданан шар стай, сл бой тзеп алды да, екі кзі жаудырап Кенесарыа арап н шырап оя берді. Кенеке, жасы крсе арашымын, Жек крсе де зіні алашымын. Атаа алты атын алып берген Атыай арауылды баласымын. Кенесары «болды» дегендей олын ктерді. — Аталы сзге арсыз тотамас. Абылай атама бабаларыны істеген жасылыын алдыма тартты ой, оя берідер, — деді. Баанадан бері ндемей тран батырлар кенет жадырап, бір дауыстан: — Уа, пле, міне аталы сз! — десіп шулап оя берді. «андай аылгй жан еді, деді ішінен таы Жсіп, ел билейтін серіктеріні де кілін таба білген жн. Аылшындар «патшаны патша істейтін патша емес, жанындаылар» деп тегін айтпаан ой». Біра Жсіп Кенесарыны мейлінше раымсыз жан екенін білмейтін. азір босатылып тран Арыстан аын, слтанны бйрыы бойынша, ш кннен кейін «ат теуіп лтіріпті» деген лааппен аралекті олынан аза табатыны дл осы стте оны ойына млде алмаан іс еді. Сондай-а Кенесарыны ола тскен солдаттара да бірден атты келмейтіні з жаына шыару саясаты екенін Жсіп кп ай ткен со барып бір-а тсінді. Ал алашы кезде мны слтанны кепейіл, а кілдігінен деп ан-ды. Тре шешіміне риза болан батырлар сырта шыты. райсысы зіні атосшысы стап тран атына арай беттеді. Байтабын мен Абкен сонау Елек пен Ырыз зеніні бойынан араойын ашырлыдаы Кенесары скеріне келіп осылалы, Байтабын Наурызбай жасаына, батыр ыз Абкен Бопай тобына берілген. Байтабын мен Абкен осылады екен деген сыбыс болатын, біра неге екені белгісіз, бл сыбыс сол сыбыс алпында ала беретін. «Біз осыламыз», — деген сз ызды, немесе жігітті аузынан шыан емес, екеуі аалы-арындастай сыпайы сйлесіп ана тілдеседі. Мндай мінездеріне арап кейбір жрт «блары несі?» деп таданса да, аыла салан бада біреулері «Бтен елде жрген со ымсынатын шыар, з елдеріне баран со да уаыт жетер», — дейтін де оятын. Наурызбай йден шыанда е алдымен апасы Бопайды атын стап тран шашаты найзалы, еркекше киінген ызды крді. Абкен еді бл. Ол батыр Бопайды рі асындаы серігі, рі атосшы нкері. Наурызбайды жрегі кенет дрсілдей соа жнелді. Абкенді алашы кездестірген кннен бастап кіші слтан осындай бір ауруа шалдыан-ды. Наурызбай ауруыны рши тсуіне Абкенні зі себеп болан. Патша скері шабуылынан ауылды бір тыныш кні Кшек слтанны Айанша атты тоалы л тауып, жрт лан-асыр тойа жиналан. Жастар жрген жерде ккпар, балуан кресі ежелгі салт. Осы ан базар ырын мерекеде Наурызбай мен Байтабына кресуге тура келген. зінен екі жас лкен Наурызбайды кші басым болды ма, лде ел аузына ілінген жас батырды мысы жеді ме, бие сауымындай мезгіл алысаннан кейін Байтабын жыылан-ды. Наурызбай бас бйгіге тігілген сліктей ара су жораны зі алмай, бтен елді ызы еді, жанындаы жолдасын жыан айыбым деп, Абкенге тартан-ды. — Батыр, бл айыбы ба, лде рметі бе? — деген Абкен ара жор- аны шылбырынан стап жатып. — Айыбым. — Бсе, — деген Абкен тостаандай кзі жар ете кліп, — ауылыыза келген бауырыыза кш крсететіндей кпеіз жо секілді еді… Ол кезде зілге зіл айтару жасты салты. — кпешіл ніізге араанда, мені жыыланымды тілегендейсіз ой, арындас, — деді Наурызбай клімсірей, — ондай тілегііз болса кні брын лаыма неге сыбырлап оймадыыз?.. Абкенні арааттай ара кзі клімдей тскен. — Сыбырлаанды орындайтын болсаыз, лі де кезі келер. — Уде, — деген Наурызбай олын беріп. Абкен екі беті дуылдай ызара, зын а саусатарын ымсына сынан. Неге екені белгісіз Наурызбай оны олын алып жатып, ызды саусатарыны дірілдеп кеткенін сезген. Шынында Байтабын Наурызбайдан кші жетпей жыылан жо еді. Бие сауымындай алысанда Наурызбайды кшіні о жамбасы мен о олында екенін аарып алан Байтабын, егер шынтуайта келсе онымен пара-пар тсетініне кзі жеткен. Біра жо жерден аяы кде шпті стінен тайып кетіп, ерлік намысын сатай алмай жыылан-ды. Біра мнысына ол плендей орланан жо. «Наурызбайдан мендей кп батырды бірі жыыланына жрт клді де ойды. Менен олбасы Наурызбай жыылса, абыройы айрандай тгілер еді», — деген ол ішінен. Ал Абкенге Байтабынны жыылуы лкен сер етті. «Ел матаан жігітті ыз жатаан», жиырмадан аспай жатып атаы алты алаша жайылан, рі нші, рі сал, зі тре Наурызбайды Абкен жаын круге штар еді. Оны Байтабынды жыан жеіс стінде крді, жне Наурызбайды зіні шеттен келген жас балуанды жыуын «айып» санаан ке пейіл мінезі, ерлікті, адамгершілікті дстр етіп скен аза ызына лкен ой салды. Махаббат деген кн сулесінен рылан алтын тор секілді емес пе, Абкенні жрегін сол тор кенет шырмай бастады. Бл не сезім? — Абкенні зі де бірден пады. Ал Байтабына деген жрегі брыныдай лпілдемей, кннен-кнге баяу соа тскендей. Мны ыз аны тсінеді. Біра бл не? Бір кезде жасы крген Байтабынын мытуа айналаны ма? Бір мінезді, удеден айнымас аза ызына лайыты ылы па бл? рине, лайыты емес, сіресе жас кезінде кілі шын кеткен болса… Біра соны зі рас лай берілу ме еді? лдеалай соан жасты желі емес пе екен? Крі Серазыдан тылуды жолын іздеп арпалысан жас кілді олдан жасап алан махаббаты болып жрмесе нетсін! Шын сйген жрек бтенге брылмаса керек еді, мнысына араанда Байтабына деген сезім махаббатты шын отынан тумаан жай шейін балалы сезім трізді. Абкен шын махаббатты енді ана тсінгендей, сондытан да оны иялы ккке шарытап, жрегі лпілдеп, жиі-жиі соады… Осыдан бір ай брын Байтабын жорыта жргенінде Наурызбай мен Абкен бір шілдеханада кездесіп алан. Екеуі арама-арсы отырып шаршы топ алдында айтысан… Сол айтысты аяында бсекелесіп тобы алысан. аза дстрінде ыз бен жігітті тобы алысуы р ана ойын емес, мнда екі жас- ты здері ана тсінетін бір тере сыр да бар… Осыны брін Байтабын біле ме? Білсе орланбай алай шыдап жр? Бндай іске шыдау шін андай жрек, андай стамдылы керек? рине, Байтабын зіне тнген жамандыты сезбей жрген жо. Біра «ел басына блт тнеріп транда, бір ыз шін лек болуымны реті келмес» деп ртенген жрегін аылмен басуда, Наурызбай мен Абкенні арасында басталан ойынны аяын ктіп, зіне зі сабырлы айтып шыдай беруде еді. Абкенге ордадан шыан Байтабынны да кзі тскен. Біра кіші слтанны ыза арай беттегенін кріп орнында трып алан. Ал ызба кілді Наурызбай зін зі стай алмай Абкенні жанына жетіп келді. — Арсы ба, арындас? — Барсы ба, батыр? — Наурызбай алжыдай клді. — Абкенні бір апы кезіне кездескен-а шыармын, тобыымды бер! — Сіз секілді арыстандар Абкенні апы кезін немі адиды. Біра А- бкен оай ола тсе ойса жарар еді. — ыз клді де тіліні астынан тобыты алып берді, — мінекейііз… — Япырмай, тым берік жерге сатайды екенсіз… — адірлі адам берген со… Осы кезде а ордадан Бопай шыты. Ол анандай жерде тран Байтабына бірдеме деді. Екеуі бларды асына келді. Байтабын сыпайы ана амандасты. — Арсы ба, Абкен?.. — Барсы ба, Байтабын… Байтабын Бопайды желдей жйрік ататы кербестісіні айылын босатып, ер-тоымын жндеп айтадан ерттеді. Бопай Абкенге кз иыын тез аударды да Наурызбайа арап: — Байтабын батырды мені жасаыма берсе айтеді, Науанжан? — деді клімсірей. Наурызбай абаын шыта алды. — Неге? — Керегі бар. — Жасы, — деді Наурызбай апасыны тінішін жерге тастауды ретін таба алмай, — Амола бекінісін аланнан кейін Байтабынды сізді жасаыыз- а млдем берейін, оан дейін инамаыз. Байтабынны мені жасаымдаы орны блек… — Болады. — ашан аттанба ойыыз бар? — Бопай ері тзелген кер бестісіне еркектерше жеіл мінді. — Бгін тнде. — Жолдары болсын. — Айтаны келсін. Бопай мен Абкен жнеле берді. Оларды соынан анандай жерде тран трт салт атты арауылы желе аядай ерді. Наурызбай мен Байтабын: — ош болыдар, — деді кетіп бара жатан йелдерді соынан дауыстап. Біра ана екеуі жауап айырмады. Шашаты найзаларын желкілдете, ауылдан шыа здеріні жасатарына арай йындата шаба жнелді. — Батыр, Атастаы ола барса айтеді? — деді кетіп бара жатан йелдерді соынан лі арап тран Наурызбайа Байтабын. Наурызбай тез брылды. — Неге? — Алтайды бір жас мергені келді. Екі жз адам жерден латыран тыматы садаымен аып тсіреді. Соны крсетейін деп едім. — Жо, Байтабын, — деді Наурызбай, — мерген мен жйрік ат, ыран бркітті тамашалап серуен ратын уаыт енді бізде жо. Бір жетіден кейін араткелді алуа аттанатынымызды зі естіді. арамаымыздаы мыды соан дайындауымыз ажет. Кні ертенен бастап амал алу тсілін йренуге кірісеміз. — тым. — Ал бгін Миколай екеуі бар скерді сасырлы ойпата кшірідер. Та- ерте ару-жаратарымен дайын трсын. — Миколайды зі айда? — не келе жатыр. Наурызбай мен Байтабын Николайа арсы жрді. Біра жетер-жетпестен бір араша йді есігіні алдында тран Алтыншашты кріп екеуі бірдей кілт тотай алды. «Адам баласыны да мндай демісі болады екен!» деді ішінен таданан Байтабын. Ойламаан жерден жрегіне о тигендей аяын баса алсайшы енді ол. Жуан ос брымы жерге шбатылан, аппа бетіні шы сл ызара лбіреген, танадай кзі арасудай ап-ара боп тна млдіреген Алтыншаш есік алдында сл трды да блт астына айта кірген кміс айдай жо болып кетті. Ар жатарынан Николай келіп жетті де шеуі аттарына арай аядады. Байтабынны кенет згере алан алпын сезген Наурызбай езу тартып кл- ді де: — Алтыншаш десе Алтыншаш екен лгі келіншек! — деді Байтабына арап. Байтабынны абаы кенет салбырап кетті. Ол Алтыншашты басы бос ыз ой деп ойлап алан еді. ш жігіт енді зара сйлесе ауылды шетіне шыа берді. … Бір жеті тісімен алты жз жаса ерткен Бопай алдымен Аманараай приказын, содан кейін Сырымбет тауындаы Улиханны бйбішесі Айанымны ауылын шапты. Кенесары олы Ккшетау жаты шауыпты деген хабар келесі кні-а бкіл Сарыараа жамырай тарады. Бл хабармен бірге войсковой старшина Симонов басаран Атау бекінісінен шыан екі жз солдат Бопай алып келе жатан малды алып алма боп алдынан кетіпті жне Омбыдан Амола гарнизонына кмекке аттанан жз солдат та Ккшетауа арай брылыпты деген хабар зын латан дереу бар елге тарады. Кенесарыны кткеніні зі де осы еді. Аыры екі-ш кнні ішінде ол суыт жріп, скеріні те жартысын оралжын кліні тменгі саласына кеп остатан. Ал алан жартысын Атбасар жатан ораытып, Есілді жаалата араткелге иектете орналастыран. Кніне жз жиырма-жз отыз шаырым жерді жай алатын азаы жылыа енді Амола блендей алыс емес-ті. Кенесары осы ат тынытырып жатан жерінен тамыз айыны алтысы кні сскеде ктерілді де, ымырт йіріле Амоланы маына шоырланды. оырлжа мен арапшы ертеіне таерте тсектерінен трандарында кеше ана тып-тыныш жатан ке даланы, бгін жынаан ол екенін крді. Кенесары Амола бекінісіне шабуылды осы тамызды жетісі кні тасріден бастады. Е алдымен бекініс отстіктен солтстікке дейін иілген таадай ш шаырымдай жерден оршалды. Бекіністі кншыыс жаы бос — жарты шаырымдай жерде Есіл зені. Содан кейін барып олды сегіз тсында сегіз батыр трып алан. О жаында Кенесарыны зі, одан кейін Аыбай, Аыбаймен зегілес Барбай. олды шаай ортасында Басыара. Басыарамен атарлас Тлебай. Тлебаймен зегілес дайменді. даймендіден солыра Жанайдар. Сол анатта Наурызбай. Та ланиектеніп келе жатанда бес мы атты скер «Абылайлап» бекініске лап берді. Бір ажабы алы ол зегілесе ат оймай, дорбадан шашып жіберген брша секілді, р салт аттыны аралары он-он бес лаштай тым-тыраай шауып келеді. Екінші ажабы, шапыншыларды алдыы атары зебіректер нысаналанан ора жаындамай, сада оы жетер жерден отарын ата сала кейін арай брылып шаба жнеледі. Бекініске тіпті мтылмайды. Ккпар, сайыса йренген аза бірі кейін шапса, бірі ала мтылып, оты ардай боратты. Алдыы атары ора жетпей кейін шегінгенде, кк жиектен лыылдап крінген арты жаындаы бытырай шауып келе жатан алы ол шы-иыры жо мырсаны илеуі трізді. Мны таы бір кереметі, амалдаылар ол бастаан батырларды жекелеп нысанаа алайын десе, тгілген тарыдай жер айысан жанны айсысыны басшы, айсысыны осшы екенін ажырату иын. Брі бірдей киінген. р топ з батырларын тек здері ана біледі. оран басында тран оырлжа мен арапшыа Амоланы оршаан мынау ара нпір ол — бес мы емес (солай деп Ожар кні брын хабар берген), бес жз мы адамдай боп крінді. — Япырмай, — деді таданан оырлжа, — мына асымны ккжалы ш жзді бас ктерер жігітін тегіс жиан ба? арапшы аа слтаннан да бетер сасуда еді. Оны ойынша Кенесары сарбаздары лыылдап келіп алдыы атары ора тірелгенде, арты атары оларды ора лата-млата здері амалсыз топырлап тотауа тиісті еді. Сол стте трт зебірек бірдей о жаудыруы керек. арапшы кні брын зебіректерді де дейі осы орды ары абаына кздетіп ойан. Ал Кенесары сарбаздары оны бл ойынан шыпады. Ора келіп тірелмек тгіл, тіпті оан жуымай, анандайдан садатарынан жебе арша боратан алыптары жалт береді. Бір ызыы, сарбаздар оты анша атса да, бірлі-жарым солдата ана тигені болмаса брі бірде асып кетіп, бекіністі ішіне тсіп жатыр. Егер олдарынан келері осы болса, мейлі, отарын жаудыра берсін! йтсе де арапшы те сасуда еді. Бл оны крмеген соысы. Ол азаты зебіректі аузына байлап атып йренген. Ал мына у Кенесары оны істетер емес. Зебіректі сонау тым-тыраай ерсілі-арсылы шауып жатан сарбаздара атаныменен аншасын ирата алады? р салт аттыны арасы он-он бес лаш, кп болса екі-ш адамды оа шырады. Ал зебіректі отап, білтесіне от беріп атуды зі аншама уаыт алар бір ияпат іс! арапшы Кенесарыны сарбаздары осылай р текке шауып жрген жо-ау деген ойдан да кдікті еді. Кп кешікпей бл кдігі де аныталды. Кенет оырлжаны: — Ойбай, йлер жанып жатыр! — деген рейлі даусы шыты. Осы стте арапшыты дл асына кеп оран ернеуіне бір сада оы шаншыла тсті. арапшы олын созып суырып алды. ауырсынына ара майлы білте шберек байланан. Заматта білте шберектегі кіп-кішкентай ызыл шо пысылдай жана бастады. арапшы енді тсінді! Жрегі бір смдыты текке сезбеген екен! Кенесары сарбаздары баанадан бері садаты боса беземепті. Оларды атандары мынау о трізді, дейі бекініс ішіндегі ааш йлерге рт салуа арналан о боп шыты. арапшы бекініс ішіне арап еді, р жерден ккке лаулай ктерілген ртті крді. Халдеріні иына айнала бастаанын енді тсінді. рт молайса о-дрі, азы-тлік оймасын да алады, онда бларды шаруасы біткені! «Злым Кенесары улыын асырды! Біра тра тр лі, кресіді крсетермін!». арапшы баанадан бері Кенесары сарбаздарына о жаудырып жатан солдаттарыны ырыа таяуын амалсыздан рт сндіруге жіберді. аландарына жолдастарын жотатпауды бйырып, зебірекшілерге: — Зебіректеріді орды ернеуінен алып, анау алы олды дл ортасына мезедер, — деп аырды. Бес минут тпей зебірекшілерді: — Дайынбыз! — деген дауыстары естілді. — От! — деді ызаланан арапшы олын тмен сілтеп. Аралары елу метрден ойылан трт зебірек, бірден кндей кркіреп грс-грс етті. — Солай ма екен! — деді уанып кеткен арапшы. Тс кезі болып алан-ды. Ортадаы зебіректі оы дл тиген бір атты сарбаз ат-матымен ккке шанын арапшы аны крді. Екі-ш жігіт шет жатан лап тсті. з тсынан да екі жігіт ат-матымен омаата оа шып аза болды. арапшы зебіректерді таы да аттырды. Біра б жолы оны оы далаа кетті. зі де тсінбей алды, б не ажап! Зебірек даусы шыаннан кейін, сарбаздар орып кейін ашуды орнына, кенет бес атар боп біріні соынан бірі тізбектеліп, араларын таы да он-он бес лаштан салып, бекініске лап ойды. Б жолы олар наыз бір шыр кбелек айналан йын трізді кпшілігі орды ары абаын оршай шауып, ауырсын жебелерді таы да ардай боратты. Жаын жерден кзделген мерген отары оран стіндегілерді басын ктертер емес. Ал Басыара, Тлебай басаран скерді бір тобы, зебіректерді солдаттар айтадан орды абаына мезегенше, отстік пен солтстіктегі апа алдындаы жіішке жолдардан бері тіп, оранны іргесін айнала шауып, бекіністі стінде тран солдаттара ыл аран-бау латырды. оранны р жерінен басын ылты еткізіп ктерген бес-алты солдатты латыран бау іліп те кетті. Екі жатан бірдей атылан мылты, тартылан сада, лем-тапыры бір ияпат. Дл осы кезде айай-шу, жан таласан айасты пайдаланып, бекіністі солтстік жатаы шойын топсалы, шананы табан темірімен шандылан, шынжыр лыпты араай апаны сыртынан бір топ сарбаз шелектеп ара май жаып, тбіне ара маймен ысталан ызыл тобылыны йіп, рт ойып жатты. Быси жан- ан тобылыны стіне бірнеше шелек ара май таы йылды. Жалын алаш- ы рет лап етіп ккке ктерілген кезінде, ор абаына айтадан мезелген зебіректерді де жер жаран грсілі естілді. Б жолы да жиырма шаты жауынгерді оа алдыртып жарлы бойынша Кенесары сарбаздары кейін шапты. Біра бл кезде бекіністі іші алы ртке айналан еді. оырлжа мен арапшыа енді бар скерін екіге блуге тура келді. рт сндіруге жіберген жауынгерлерді оспаанда, бекіністі орауа жарайтын не бары екі жздей ана солдат алды. Оны стіне екі зебірекшіні Кенесары сарбаздары аранмен тартып кетіп, бларды кші тіпті азая тсті. оырлжа мен арапшы халдарыны мшкіл бола бастаанын сезіп не істерге білмей бден сасып тран кездерінде солтстік апаны лапылдап жанып жатанын крді. Бесіннен те ртене бастаан апа аашы екіндіге жетпей жанып болды. Енді темір оршаулар саудырап жерге тсіп, оранны солтстік жаыны жиырма лаштай жері ірейе алды. ауіп ай жата екенін кздері крген оырлжа мен арапшы осы апаны арсысына дереу м салан аптардан кедергі істетіп, отыз карабін мылтыты солдатты сол аптарды тасасына отырыздырды. Баанадан бері р сада тартып, мылты атып, алыстан тиіп-ашып жрген Кенесары сарбаздары да, енді амала кіруді ммкіншілігі барын крді. Брі бірдей лап оюа апаны алдындаы жол жіішке, жау бар зебіректерін, аруын осы араа мезер болса, топырлап шапан жрт боса ырылады. Осыны ойлаан Кенесары, рысты тйіні шешілетін жерге зі келіп: — айсы барсы жз адамменен бекініске кіретін? — деп айай салды. Атын ойнатып Басыара батыр шыа келді. — Жолы болсын! — деді Кенесары. зге батырлара да: жау кілін бру шін, сендер де бекіністі жан-жаынан о жаудырыдар деп бйырды. Басыара батыр Кенесарыны ризалыын алысымен зіні мы скерінен тадап жз сарбазды бліп алып, жау амалына арай лап ойды. зі ат жалын шып, ер стіне екейе жатып алды. Астындаы кер тбелі алы шпті бауырлай шан с трізді. Соынан йындата шбыран жз сарбазы. Басыараны мндай шапша имылдайды деп солдаттар да ойламаан болуы керек, мылтытарын отап кезенгенше, Басыара сарбаздарын соынан шбырта, бекіністі ішіне кіріп те лгірді. апаны дл арсы алдындаы йілген апшытан кер тбелін секірте тіп, арама-арсы келіп алан бір-екі солдатты кеспелтек сойылмен доптай аып айта ораланында, зын бойлы ара бжыр солдат орнынан шып трды да, мылтыын шапша кезеп Басыараны дл ккірек тсынан длдеп атты. Аал батыр сауытсыз еді, «ош бол елім» деп ат стінен сйретіле біраз жер барды да, сыл етіп лап тсті. ол бастаан батырларыны оа шанын крген жз жігіт кейін арай шаба жнелді. ашан жауа атын да ер, содарынан атылан о бларды да он шатысын алып алды. Шегінген тобырды соынан иесіз ойнатап шыан Басыараны кер тбелін кргенде Кенесары шыдай алмай: — Тастамадар Басыара батырды жау олына! — деп тласы блек кк буырыл бестісін ойната мір беріп, ешкім шыпаса зім шабайын деп ыай- лананша, амыс ла, бкен сан, бкіл Араа йгілі «ортеке» аталан сйглігімен Тлебай батыр, жрттан сытылып шыып жеке сала берді. Бл кезде Кенесарыны асында зге батырларды ешайсысы да жо еді. Наурызбай да, Аыбай да, Барбай да бтен шепте болатын. Екі жз адамдай жерде жеке кетіп бара жатан Тлебайды кргенде Кенесарыны зі де шыдай алмады. Ккбурылды стіне тік трегеліп тра алып «Абылайлап» амала арай йындата жнелді. Ккбурылды стінде ажалдан орыпай трегеліп шауып бара жатан Кенесарыны кргенде згелері де орындарында тра алмады. «Абылай!», «Аыбай!», «Атыай!», «абанбай» деп рандап бекініске лап ойды. Айай-шудан жер сілкінеді. Кн батып ара клекеленіп бара жатан кез еді. Та сріден нр татпай кні бойы Кенесары сарбаздарымен екі жатан алысан ер жрек солдаттар да, енді шыдай алмады, біртіндеп шегініп й-йді тасалап атысуа мжбр болды. йтсе де белдесіп келгенде аптаан сойыл, сысыан найза оя ма, тн ортасы аумай Амола бекінісіні скері жеілді. Тек ара тнді пайдаланып азантай скерімен оырлжа арапшы бекінісіні Есіл жатаы апасынан ашып шыты. Жеіске мастанан атігез жауынгерлер орансыз алы ойа тиіп ана ныан аш асырлардай, жртты жазыты-жазысызына арамай, тні бойы ойран салды. Таланбаан млік, быланбаан абырой алмады. андай рыс болса да е алдымен бліншілікке шырайтын халы. Б жолы да солай болды. Жыламаан бала, боздамаан ана жо. Бл ырын тек та ата ана толас- тады. Сйтіп Кенесары сарбаздары Амола бекінісіні йлерін тегіс ртеп, оранын латып, жермен-жексен етіп, орларын топырапен бітеп, кешегі Шыыс Сібірді отаршылы амалы тран жерді тып-типыл етіп, ертеіне айтадан лытауа арай шегінді. Осы жолы Амола бекінісін алуда еткен аарманды айраты шін Кенесары Тлебайды Жеке батыр атады. Кп кешікпей Аыбай, Наурызбай, Барбай, Жеке батыр бастаан Кенесары сарбаздары Атау, Ортау бекіністерін алды. Зебірек пен карабинді, аа слтан мен старшинды жеуге болатынын крген, зірге ндемей келген кейбір рулар енді Кенесары ордасына арай аыла тсті. Кенесарыны абыройы да, адірі де артты. Біра жан аямас аталдыы кп елді зінен ркітті. Алайда соынан ерген батырлары оны лт аарманына айналдыруа тырысты. Ал Кенесары зі болса «Аяз, ліді біл, мырса жолыды біл» дегендей, лі де а патшамен шын белдесіп кресуге кшіні жеткіліксіз екенін жасы тсінді. Енді ол бла йры тлкі улыа салып патша солдаттарымен жата-жастана рысып, азаты ереуілге осылмай жат- ан баса руларын зіне тартуа кірісті. ІІІ Амола бекінісінен айырылан тні оырлжа араралы кірігімен шектес Есілді Ертіске арай брылар тбегіндегі Зейнеп ауылына беттеген. Кенесарыны ктерілісі дами бастааннан-а оан дт беріп отыран жер-суынан айырылан алы елді аарынан сескеніп шын кілмен осылан Азнабай балаларынан баса да Едігені Шоы, Кшікті Шорманы, Шорманны Мсасы, Сандыбайды Ердені, Дзені, Сайдалыны Аошары секілді Араны мыды айдаан бірнеше шынжыр бала, шбар тс байлары Кенесарыа «Біз сендер жаындамыз» деп жалан ниет білдірген. Тіпті сол патша отаршылыына мойын сынып, шен алып, шекпен киген слтан тымдарыны кейбіреулері Кенесарыа осылып кеткендей болды. Улиханны екінші баласы білмамбет (Ммке) Кенесарыа еріп, жорыта аза тапты. Трсынханны Сарманы «ара азатан шыан Кшенні Трлыбегін аа слтан ойды» деп а патшаа арсы ктеріліп, асым балаларына келіп осылан. Абылайды туан аасы Жолбарысты баласы ошай, Улиханны туан інісі Шыысты баласы Сартай секілді Абылай тымынан шыан бірнеше слтандар Кенесары жаына бірден ауан… Осындай аласапыран кезде, артында сзін тыдар елі бар, Ар- ынны биі Шегенні Мсасы, ыпшаты биі Жабыршыны Баложасы секілді табанды бай, би, слтандар болмаса, «Кенесары малымды айдап алады» деп орыандары, уаытша болса да ереуілшілерді жатаандай крінген, Арадан Амола аа слтаны оырлжаа сйеніш болар тек араралы аа слтаны Жамантай, Аманараай аа слтаны Улиханны Айанымнан туан баласы Шыыс, Баянауыл аа слтаны Абылайды Маманы орнынан алынаннан кейін, арадан шыып осы Баянауыла аа слтан болан Трсынбайды Боштайы, Ккшетауды аа слтаны Атыайды Аал руынан шыан мыды айдаан аратоаны сотар Зіларасы мен смрын тсындаы Ашамайлы Керейді баукеспе рылар стаан, быыан бай Есеней. Бларды ішінен сіресе ара сйері, жері жаын жне оырлжаны айын-жрты Тукені сбегі мен Жамантайы. Бларды тбі — Араа сііп кеткен Ора ханны баласы Бкей слтанны немере-шберелері. сбек пен Жамантай жайылыма, билейтін елге, аа слтандыа таласып зара кнде ырылысып жатанмен азуы алты арыс оырлжаны кйеу санап екеуі бірдей жаын ттады. Жас тоал Зейнеп Тукені е кенже ызы. Амола кірігіне оырлжаны андай беделі жрсе, араралы кірігіне Туке балалары Жамантай мен сбекті де сондай беделі бар. Сондытан да оырлжа Зейнеп пен баласы Шыысты арасындаы оиа жанына анша батса да трелерді ескі дстріне салып, жас тоалын тркініне кшіре алмаан. з басына ауіп тнген осынау аласапыран кезде Туке балаларымен шатысуды ажет деп таппаан. асым тре ккжалдарын жеіп алсам, со да мені таияма тар келмес деп зіне-зі жбату айтан. Оны стіне тре тымы бір ке-шешеден туып, бір емшектен ст ембесе, біріні ызын, арындасын бірі алып, кйеуі лсе оны кесіне немесе аасына тиіп шатысады да жатады. ара азатай йел мселесінде «ят», «обал», «ата жолы» деп ар-намысты сылтаулап трт таандап жатып алмайды, ашан да болса бос белбеу, кйлек етегі жеіл, сыпырма, боса келеді. Сондытан да алы аза арасына Бар жырау айтан: атын алма треден, атын алса треден: Еркегі болар жау жанды, рашысы — ер жанды, — деп басталатын ле ке тараан. Тре тымынан шыан слу йелді «ер жанды», «еркек мар» салтына еті йреніп кеткен слтандар, егер ел билеу, мансап сатау тілектеріне шипасы тиер болса, атын, ыздарыны й арасындаы бозбалашылыына мн бермейтін, кргенін крмегендей боп, жауырды жаба тоып жре беретін. «яда не крсе, шанда соны ілерсі», оырлжа да тымыны ауызданан салтынан аса алмаан. «Мы жылы суарыланда лайланбайтын кз бір тентек баланы ыш еткенінен бліне оймас», — деп, еркек жанды тоалды ылыын баласы Шыыс аза тапаннан кейін, тіпті мытуа айналан. «Кенесарыны ойы Амола бекінісін шабу секілді», — деген Ожарды алашы хабары жеткен кні-а оырлжа тоалыны аулын тркін жртыны жерімен шектес Есіл зеніні тменгі жаына кшірген. йткені Кенесары жалыз оырлжаа ана емес, Жамантайа да шігулі, тек араралы шалай болып, зірге сондытан ойран сала алмай жр, ал реті келсе жаын жердегі Тукені кіші ызыны аулын е алдымен шабары аны. Осы жадайды ойлаан аа слтан Зейнепті зіні еншісіне тиетін ш мы жылымен тменгі тбекке кшіріп тастаан. Бл жер дайменді балаларыны анда-санда кшетін ты жайылымы болатын. лі ыстыы толарси оймаан Желтосанны ая кезі еді. ызалда, саралда, баба, лала, жаушымылдытар глденіп бітіп, бетеге, ккпек сарылт тартып, ит мрын, жуа, арабауыр, жалбыз, ара араат, ызыл арааттар ата бастаан. Ара жерінде сирек кездесетін тйе тікенні жапыратары тсіп, сабы серейіп, басы домалана ербиіп, шытыр, арабауыр, шырана тарамыстана тскен. Есіл зеніні жаасында ойдым-ойдым боп бітетін тал, шетен, сары- ааш, айы, аршаларды жазытрымы жасыл жапыратары сарылттанып, ал кейбіреулері немі соан желді екпініне шыдай алмай сидия алан. Соы екі жылды ішінде дайменді балалары Амола бекінісінен зап кшуден орып, бл араа онбаандытан кзгі шп лі ты. Оны стіне Есіл зені жазытрым тасыанда кіші-гірім кл болып алатын амысты арасуларды беті мен жаасы са толы. Бл арада кішкентай ккторай, бдене, кксерке, жаалтай кекілік, балтатмсы, шілден бастап, лкендігі анау-мынау озы-латан кем емес, арааз, біразан, дуада, арабай, ырауыл мол болатын. аза даласыны зге жерінде сирек кездесетін жайра, таана, саалта, аламай, кк ара, одас оылтырды да іздеген адам табатын. Клдерінде аз-йрек, ау, арау тыным алмай сысып н салатын. аза даласында жайшылыта мол кездесетін оян, асыр, тлкі, арса, борсы, суыр, атиін, кзендерден баса, бл арада акіс, араанны ара тлкісі, ырды ызыл тлкісі, кл, зендеріні жаасында сусар, ндыз, блын да шырайды. Кейде лдеалай жем іздеп келген сілеусін мен шиебрі де кездеседі… Осы араа Зейнепті аулы келіп онан. оырлжа ры-арыдан тоалыны мал-млкін орау шін, сойыл сйреткен елу жігіт кзетші берген. арындасыны кші араралы шетіне келіп тотаанын естіген Жамантай «Кенесарыны сарбаздары аш асырдай жортан мезгіл ой, ел шетіне келіп онан арындасымды шауып кетсе, дайменді тымыны бетіне арай алмаспын», — деп Зейнепті аулын кзетуге таы да жз жігіт жіберген. Жамантайды сескенетін де исыны бар. Осыны алдында ана Кенесарыны кк брілері Есеней аулын шауып кетті деп естіген. Осындай бір жаы оран, бір жаы адушы жз елу жігіті бар жас тоал ойын-сауыын рып, кк Есілді жаасында аннен-аперсіз жата берген. Оан жан-жаындаы екі елді ыз-бозбалалары да жиі атынасуда еді. Зейнепке «Пленшені болыс баласы сені бір круге мар екен», «Тгеншені Бара керуен айдатып жрген мырзасы, бір тндік йыды июы шін трт тай шйі, бес бас ант жіберіпті», — деп бой жете бастааннан-а сздерін жеіл ткізіп йренген жегелері де келіп-кетіп жатан-ды. Брі де жас лынны етін жеп, сары ымыз бен ою шайын ішіп «Еркежан-ау, бксе бден толып, зі Тлегенні ыры кн шапса болдырмайтын кк жорасындай жалпа жаурын болыпсы ой», — деп алжыдап, не болмаса «трт тлігі тгел, тек енді аа слтан байыа бір л тауып беріп, оны дізгінін млде олыа ал», — деп аыл айтып кілін ктеретін. Брыныдай «Еркем-ау, бленшені аузыны суы рып жр, бір тнге кіл блсе нетеді?» не болмаса: «Жас кезде ызы кргенге не жетеді, ааны кзіне шп салмай, етегіне намаз оып жр дейсі бе бізді. Сен де р алма», — деген секілді Зейнепті жанына майдай жаар сзді бірде-бірі айтпаан. Ал ауыл ішіндегі кз тотайтын тлегіт, не болмаса зін орауа берген сарбаздарды бірде-бірі не кндіз, не тнде Зейнепті а отауыны есігін ашпайды. Ал есігін ашар болса, іштерінде нелер бозда, нелер сада бар. Оны Зейнеп сырттай аарып алан. Кім біледі, ол жайсадарды ішінде де «шіркін-ай, оашада олыма бір тсер ме еді!» — деп Зейнепке сыртынан мартып ліп жргендер де аз емес шыар, біра оырлжаны крінен орады. Жамантай да, оырлжа да жігіттеріне «ауыл ішіне кіруші болмадар, остарыды далаа тігіп, тыныштытарын сырттан барладар» деген. Бл шартты бзысы келген, Зейнепке ызыан кейбір жет жігіттер, оырлжаны са ла тышыларынан сескенетін. Тн жасыранды тышы креді, жас тоалды ебін табамын деп жріп, кеудесіне анжар адауа кім мар… Ал кнде сан мезгіл жас уырда пен балбыраан уыз етке тойынып, балайма пен сары ымыза ана сусынын андыратын Зейнеп, кйеуге шыалы еркексіз ш кн жатып крмеген жас денесіні кйіп-жандыран ызуын баса алмай, шырлай ысан жнді кеуде, бура сан жігіттерді асап, ліп-шіп барады… Оан мауын басар еркек шаы болмаса, мынау лде мен блдеге бленген а озы жнінен бастыран алты анат а отау, кл жаалай жусаан йір-йір кк ала кп жылы, рметтеп бас иген ыз-келіншек, тлегіттерді бірде-бірі ызы емес. Барлы ойы, тілегі, мейлі соыр болсын, аса болсын тек марлы айызын андырар еркекте ана… Мауыан мысытай кзі тманданып, ал ызыл брте ерні кеуірсініп кеткен. Амолада болып жатан уаиадан Зейнеп бейхабар. Шабарман ерте келмек. рине, ол байы оырлжаа тез жетсін деп мір жібереді. Крі тарланны кей имылы, жас тлпара бергісіз. Сондытан да Зейнеп оны асай тскендей. Біра оырлжа келгенше де шуда жіптей созылан за екі-ш кн бар алдында… Зейнеп ызадан шатап жатан а мамы жастыын тйгіштеп-тйгіштеп жіберді. Сске болып алан кез еді. Енді ол орнынан трма боп ая жаындаы кебісін киіп ктеріле бергенде, кенет й сыртынан ат дбірі естілді. Жрістері ктем емес, баяу. Жай ауыл адамдары секілді. «Бл кім болды екен?» деп Зейнеп сл ойланды да, деті бойынша есігіні сыртында отыратын кді шаырды. Есікті аырын ашып йге кексе ара бжыр йел кірді. — Тре ызы, — деді к, — жиенііз келіп тсіп жатыр. — ай жиенім? — Масан би ауылындаы. — ойшы?! Зейнеп орнынан атып трды. Масан араралыа аты шыан би, аракесек аз дауысты азыбекті рпаы, Жамантайды аылшысы. Масанны аталас аайыны, ары бабалары «жалыз кз» Ора, ия, Тя батырларды жауынгері болан, Атыай сбекті немере арындасы Глбаршынды алан-ды. Осы келіп тран сол Атыайды баласы Есіркеген еді. Баянауылда орыс мектебінде оып жрген он алты-он жеті жасар бала жігіт. Зейнептен трт жас кіші. Зейнепті Есіркеген атын естігенде тсектен атып трмаса амалы жо. Зейнеп он беске шыып, оырлжа биыл рын келеді екен деп жргенде сбек ауылына баран-ды. Сол жылы Есіркеген де наашысыны ауылына келген. ріп ауыза саландай аппа жзді, лкен ой кзді он бір жасар баланы наашы апалары ызы кріп, бірінен со бірі йлеріне шаырып ондыратын. Ол кезде лі жетке жарамаан еркек баланы бой жеткен, немесе бой жете бастаан ыз балаларды бір тсекте жанына алып жатуы ерсі емес. Тіпті ке-шешелері бой жеткен ыздарына оран болсын деп ондай баланы дейі жатызады. Есіркегенге сбек наашысыны йіне онан кні о жатаы ке болыскей керуетте екі апасыны ортасына йытауа тура келді. Бір апасы осы бой жетіп алан Зейнеп. Екіншісі Атбасар дуаныны бір слтанына затылан, енді тркіндеп келіп жатан сбекті лкен ызы адиша деген слу келіншек. ысты кні еді. йде сол кні асыр уып, аттары болдырып онып алан бір-екі бекзадалар да бар болатын. сбек трені зі йде жо. Бозбалашылыты басынан талай ткізген сарыарын бйбішесі, йінде жатан онатарынан ауіптенді ме, йтеуір екі ызыны ортасына жиен баласын жатыз- ан. ыз ояту ол кнде дадылы дет. Шам снген со біраздан кейін ара саалды онаты ертегісін тыдап жатып Есіркеген йытап кеткен. анша йытааны белгісіз Ўлден уаытта о жаындаы Зейнепті Есіркегенді «сен былай жат» деп шатай іргесіне саланында ана оянып кетті. Болыскей керует аырын озалып, тйіршік-шиыршытарыны кміс оыраудай лсін-лсін шылдырлаандарына араанда тсектеріне шеуінен бтен таы біреу келген секілді. Мны нендей мні барын білетін бала кенет ызасы келіп, ызаншатыы стап «бл кім-ей?» деп айай салып жібермекші де болды. йткені баана тсекке жатызар алдында лкен наашы апасы ойыны-шыны аралас «байап йыта, апаларыды біреу-міреу рлап кетіп бара жатса, айай сал», — деп клген. Бнысы «байа, кзетші бар», — деп ыздарын орытаны еді. Осы сз есіне тскен Есіркеген бірден айайлауды ерсі кріп «бл кім-ай?» деп олын созанда, алааны ертекші онаты ара саалына барып тиген. Баланы бір сойан шыарарын сезіп алан Зейнеп дереу Есіркегенге брылып, тентек жиенін бауырына ысып, бетінен сйе бастаан. Дл асында жатан келіншек апасыны уанышы ызытырды ма, лде за созылан кереует дірілі, ауызын ашуа жаа жеткен гл жайнаан жас денесіні сезімін оятты ма, Зейнеп «біз де сйтейік» деп Есіркегенді брынысынан да шырлана бауырына ыса тскен. Наашы апасыны сзін жыысы келмеді ме, лде оны ысты лебі н бойын ытытап, брын білмеген бір ажайып дниеге бледі ме, Есіркеген йтеуір Зейнепті олын апаан, дегеніне кне берген. Ертеіне Есіркеген апаларынан ялып йден та атпай зытып отыран. Тіпті аулына кеткенше бл йге енді айтып басын да спаан. Содан бері наашы апасы Зейнепті кргелі келгені осы. Арада алты жыл уаыт тіпті. Алты жыл жас баланы ер жетіп, ал ер жеткен ызды дниені нелер ысты-суыын басынан ткізіп лгіретін уаыты. Зейнеп тез киініп, шымылдыты трді. Сйткенше болан жо, амшысын бктей стап Есіркеген «Ассалаумаалейкм» деп йге кіріп келді. Бл баяы ешкіні асыындай кішкентай Есіркеген емес. Булыып скен денесі сп-са. Бозылт беті сл сопатанып, ет жеділеу мрны шеміршектеніп, ырланып, жоары ерніні стінде азыра лпа жнді мрт та кріне бастапты. алада оып жрсе де ауыл жігіттерінше киінген. Басында — сырты кгілдір пайы, ара кк елтірі брік, стінде — жаасы кгілдір барытпен кмкерілген, а ботаны тбітінен рмектеп тоылан ыса етекті шапан, шалбары да осындай а бота тбітіні рмегінен. Ке балаына екі елідей, бркіні тысы мен шапаныны жаасы трізді, кгілдір барыт стаан. Белінде патсайыдан ызан шашаты белбеу, исы жаа ара атлас кйлегіні азантай ана ірі крінеді. Аяында шоайма ара былары етік. Есіркегенні он жетіге жаа шыса да кдімгідей ыз ызыар жігіт болып аланын Зейнепті ойнаы кзі бір кргеннен-а таныды. Ол шаын жайып арсы жрді. Жиенін бауырына ысып екі бетінен кезек-кезек сйді. Наашы апасыны ысты ерні, апалы ылтипаттан грі ыстыыра тигенінен ысылып Есіркегенні екі беті дуылдай жанып ызарып кетті. лде бдан алты жыл брын ткен оиа есіне тсті ме, ол йтеуір Зейнепті шаынан ымсына имылдап тез босанды. — Ауыл-аймаы, ке-шеше аман ба? — деді Зейнеп жайрадай, — зі де лкен жігіт болып алыпсы! — Сір мны да есіне баяы тн тскен болу керек, ол сыл-сыл клді, — оуда деп еді, ала ыздары здеріні негелеріне йреткен шыар? Наашы апасыны салан жерден зілдесе сйлегені Есіркегенге наан жо. Сйтсе де жылы жауап айырды. — Оуда екенім рас, біра ыздардан емес, малималардан неге алып жрмін. — ойшы? Оларды негесі біздердікінен згеше болады ма екен? ой сойылып, самауырын ойылды. ыстан шыан ср азы салынан, та асан уыз ымыз ішілді. Ет пісер кезде ауылды бір-екі асаалдары шаырылды. Ет жеп, ымыз ішіп, аз уаыт гіме рып олар да кетті. Оаша алан жиенінен аланы жайын срап наашы апасы ліп барады. «атынды аладан аласы ба, даладан аласы ба?» — деп ояды сз арасында. «ала ыздары біздей емес бапты келетін шыар, крді бе здерін», — деп сыл-сыл кледі. Есіркеген яланынан жалтара жауап береді. Он жетіге келіп алды деген аты болмаса, ол лі де ауызын жарып шашылмаан гл трізді, алжыдаан боп кіліне шо сала сйлеген наашы апасына кейде ренжіп аландай кпелей арап, зіліне кз жасындай таза млдір бла сезіммен жауап береді. Ал Зейнеп болса… бала жігіт ыайына кнбеген сайын, брынысынан да ршелене тседі. Тр алдында шйі крпе стінде мамы жастыты шынтатай слаан оыан жиеніне лденені дметкендей лсін-лсін телміре арап, оны отты кздерімен ішіп-жеп барады. Ірге жата клбей, а жастыты бауырына ысып етпетінен жатан кйі, кейде екі аяын кезек-кезек ктеріп ояды. Аяын ктерген сайын тыыршы аппа балтыры лсін-лсін жар етіп крінеді. лденені сылтау етіп, а саусатарымен басына басы таяй тскен жиеніні біресе бетінен сипап, біресе ойнаансып тамаынан ытытайды. Наашы апасы мен жиеніні оаша шйіркелескенін аза ашан ерсі крген, ешкім бл екеуіні кні бойы а отаудан шыпай гімелескеніне кіл бле ойан жо. «Бейшаралар бауырлас емес пе, бірін-бірі саынып алан ой», — деді де ойды. Ал а йді ішінде гіме тіпті бтен трде. Еріккен жас келіншек, оыан жас бала жігіт. Бірі арсыз нпсі ызыын ойласа, екіншісі бтен ойдан млде аула. Зейнеп пен Есіркегенні арасы ересек аншы итті жас кшікпен ойнаанындай. Ойлары мен тілектері шалай жиені мен наашы апасы ананы-мынаны гіме етіп, ит тартыста отырандарында екінді леті де болып алды. Есіркеген атасы Масан биді «Наашы апаа слем беріп айт» деген аылымен келген еді, енді еліне жрмек болды. Біра Зейнеп жібермеді. «Саынып-сарайып, ктіп жатан атыны жо, бір кн онып кет», — деп лердегі сзін айтып жалынды. Есіркеген сырта шыып, аайын-туыстарыны йлеріндегі зге серіктерімен аылдасып еді жас шіркіндер кілдерін жыпас рбы-рдас тауып алан ба, тегіс осы ауылда бір тнеп кетуді малдады. Амал жо, бала жігіт те онуа кнді. Зейнеп Есіркегенні зге серіктері мен бір-екі ауыл кісіні йіне шаырып кешкі она асын берді. Олар біраз уаыт гіме-дкен рысып, тн ортасы ауа тарасты. Енді тсек салатын мезгіл де жетті. Наашы апасы жиеніні стіне ызыл жібек тбіт крпе жауып, астына а мамы жмса бстек жайып, трге жатызды. Сегізінші шамды кндегісінен кеш сндіріп, Зейнеп шымылдыыны ішіне кіріп шешіне бастады. Жаланда нпсісі озан жас йелге, ара тастай мызымас еркекпен бір йде оаша жатаннан арты азап бар ма екен, Зейнепке де бдан арты азап болмады. «Ат соып тастаан екен» деп ойласын деп басы жастыа тиісімен жорта орылдауа айналан бала жігітке не дерін білмей, іші алай-тлей жанып барады. Неше бгін ара бет болса да «жаныма келіп жат» деп йіне келген жиеніне алай айтсын, ойнына зі кіріп баруа таы да дті шыдамады. Ал дл асындаы жігіт оан ола тспес жма ішіндегі рахаттай, жрегін удай ртеп маза берер емес. стіндегі крпесін ая жаына сырып тастап, а мамы тсегінде рі аунады, бері аунады. Тн де бгін лдеалай тымырсы ысты бола алар ма, іштегі жалын мен сырттаы ысты леп бірге осылып жас йелді еркек мар денесін оттай ртеп ояра жер таптырмады. «Бл кшік еркек кіндікті емес пе!» деп біресе жиеніне ашуланады, бір ретте «жаныда жатан уанышты крмейді екенсі, несіне еркекпін деп жрсі», — деп оны йінен де уып шыысы келді. Кз иыын аударан жігіті кілдегі мддесін орындап бден дадыланан жас атын, Есіркегенні мны тіпті йелге санап был етпегеніне біресе намыстанды, біресе алдында тізесін бгіп жалынбашы болды. Біра йелді мндай жадайына кіл ояр жігіт жо, ол енді пысылдап шын йытауа кірісті. Шешім ойда жотан зі келді. «Блем тра тр, еркек болса мытылыыды крейін!» — деді ішінен Зейнеп. Ол шапанын жамыла салып тыса шыты. Теріс арап, йытап бара жатан Есіркеген «бл не істеп жр» деп аунап тсіп, кзін ашты да айтадан йытама болды. Сол екі ортада ересек баланы шомылдыратын лкен жез легенді ктерген кді ертіп Зейнеп йге айта кірді. К легенді йді оша тратын орта тсына ойды да, сырта шыып, жез ман мен бір шелек су алып келді. «Не істер екен бл?» — деп жігіт енді тадана бастады. йытаан боп кзіні астымен арап жатыр. Зейнеп кенет иыындаы ара мапал шапанын жерге латырып тастады. Тырдай жалааш екен. Семізіне жаратылан байталдай жп-жмыр аппа денесі, шаыратан тсіп тран ай сулесімен шаылысып, жар ете алды. ою ара шашын толындата жайып, бір тізерлей легенні ішіне барып отырды. Кі жез манмен стінен су я бастады. «Блем алай екен? Енді де ызыпайсы ба», — дегендей Зейнеп, клге шомылан ау аздай, олтыын, екі саныны арасын, мыынын, жпар сабынны иісін брырата баптай жуына бастады. дейі кр дегендей баланы басындай толы, тып-тыыршы сйір шты ос анарын біресе оа, біресе сола арай сипай итеріп, немесе олымен жоары ктеріп-ктеріп ояды. јола шашын біресе алдына, біресе артына тсіреді. «Брібір сен крмейсі, йытап жатырсы ой», — дегендей ернінде кекесін клкі пайда болып, біресе теріс арап жотасы мен бксесін имылдата ойнатып, біресе бері арап, аппа ара санын балтырына дейін а кбікпен сылап, ымсынар емес. Жаланда лі бала таппаан йелді жалааш денесінен слу не бар, Есіркегенге де солай крінді. Зейнепті аппа денесі бір ажайып сурет трізді, балтыры да кеудесі де жп-жмыр. Енді Есіркегенні кзінен йы біржола ашып, тамаына бір жылы, ттті толын келіп тірелгендей болды. Жас йелді баанаы азабы енді бала жігітке ауандай. Ол зіні алай ыырсыанын білмей алды. Оыны кздеген нысанасына дл тигенін сезген Зейнеп, дереу легеннен шыып, кіне брін алып кет деп ишарат етті. К легенді ктеріп, заматта далаа шыып жо болды. Зейнеп жез ман мен шелекті табалдырыты ары жаына шыарды да, есікті тиегін салып айта келді. Енді й ортасында трып алып жалааш денесін лкен ткті орамалмен сртуге кірісті. Брын мндай суретті крмеген Есіркеген а-та… «Бл періште ме, лде басын айналдыралы тран періні ызы ма? Пісмілда, пісмілда, деді ол ішінен, адал жолынан адастыра крме, дірет! Кет, шайтан, кет, шайтан!» Есіркегенні жрегінде екі дай сезім тайталаса кетті, бірі Масан асаал баулыан дептілік, а жру сезімі, екіншісі мынау жан дниесін оятан ажайып кріністен туан жасты кш. Бл екі сезімні айсысы жеерін бала жігіт дл азір зі де білмейді, тек аыл мен сезім жанталасып арпалысуда. Есіркеген осылай не істерін білмей жатанында кенет ауыл сыртынан ат дбірі естілді. Кім болса да жедел жріп келе жатыр, ит біткен арсылдай ріп заматта ауыл іші дрліге алды. Зейнеп сып беріп шымылды ішіне кіріп кетті. Сйткенше болан жо, кп салт атты тыныш даланы дрліктіре й сыртына келіп те алды. Дабырласа сйлесе, аттарынан тсіп жатыр. Аа слтан аулына жау болмаса, бйтіп тн ортасында жртты оятып ешкім келмесе керек еді, шошынан Есіркеген рпиіп тсегінен басын ктеріп алды, дл осы стте сарт етіп есікті тиегін жла-мла йге оырлжаны зі кіріп келді. — Тоал, барсы ба, й? — деді ол ттіге. Келген байы екенін білген Зейнеп, шымылдытан басын шыарып еркелей: — Бармын ой, — деді. — Немене соншама тн ортасында жртты ркітіп… — Ер ліп, Есіл бзылып жатанда, бл ай йы сенікі? — Байыны ашулы нінен шошып кеткен Зейнеп тсегінен шып трды. — Не боп алды? оырлжа жауап берген жо. Иыында подполковник погоны бар сары ала оалы сртігін шешіп жатып, не ыларын білмей тсегіні стінде кйлекше шошайып отыран Есіркегенге кзі тсіп кетті. Дереу абаы тксие алды. — Мынау рпек басы кім? — деді. Оны даусында таы бір осымша ашулы дыбыс пайда болды. — Масан би аулындаы жиен ой… — й, осы сені жиен, наашы-а, бітпейді екен… — деп тоалыны сыры зіне млімдігін бетіне басалы келе жатты да кілт тотады, — лгі Жамантайды арындасыны оудаы баласы емес пе?.. — И, сол Есіркеген ой. — … онда жата бер. Та атасын сйлесерміз. — Аа слтан тсегіні шетіне отырды да, аяындаы шпор таылан ара хром етігін созды, — тоал, мынаны тартып жібер… Зейнеп байыны етігін аяынан суырып алды да, анандай жерге ойды. Содан кейін ана ананы ап-ара боп ттігіп кеткен тріне арап: — зіде жо ой. Не болды, айтсашы? — деді жаны ашыандай пішін крсетіп: оырлжа абатын тбеттей арс ете алды. — й, не боланын айтесі? зіе керегіні аман келгеніне уан! Саан со да жетпей ме! Одан да ымызы болса бер… Зейнеп лкен сырлы аяпен млтілдете тоазыан сары ымызды тсегіні стінде кйлекше отыран байына кеп берді. оырлжа сырлы аяты ала беріп: — Сырта шыып келші, — деді тоалына, — жігіттер жайасты ма екен? — оырлжа ымызын ішіп бола берген кезде Зейнеп йге айта кірді. — Ауыл сыртындаы кзетшілерден бтен ешкім крінбейді. — Жртты дрліктірмей тез жайасандары дрыс болан екен. Ж, біз де жаталы. оырлжа исая беріп шымылдыты тсіріп, асына таяан тоалын білегінен стай алып, бір жері ауырып алар-ау деп аямастан, жанына лата тартты. йде жатан жиен-миенге мн бермей, кжекті бас салан арлан тбеттей, жмыртадай жп-жмыр жас тоалын алпамсадай бауырына ысып умаштай жнелді. Аа слтанны кні бойы анды рыста боп, ажалдан тек араы тсе ана аман тыланын тоалы білмейді, тек ананы жайшылытаысынан грі ашулы, екпінді имылына риза болып «бейшара-ай, бден шлдеп алыпсы ой» деуге ана мршасы келді, р жаында ніне н осып, байыны бабын тауып аймалаумен болды. Жрт таерте транында Амола бекінісін Кенесары скері аланын біле трды. апаланан да, айыран да бар. уанандары да жо емес. Бл ауылды жігіттерін оырлжа бекіністі орауа алмаан, тоал тыныштыын кзетуге алдыран. азаны блекті — айысы блек. з жігіттері сау аландытан, нелер жасы менен жайса аза тапан кешегі анды рыс, сырт араан адама, бл ауыла сопай ткен срапыл дауыл секілді крінді. айысы, уанышы болса да жрт сырта лаылдатып шыармай, іштен тынды. оырлжа таертегі шай стінде тоалына арап: — Амола лады деп ан жылар жайым жо, — деді. — Бекініс керек болса, ана арапшы кетті ой алан солдаттарымен Омбыа, Талызин зі айта салар, мені з шаруам да жетеді. — Сйтті де Есіркегенге брылды. — Сен орысша ои білесі бе? — Білем. — Мені атшым кеше Амолада оа шты. Патша адамдары Омбыа кетті. Кісі тауып аланымша сен осында бол. Зейнеп жорта сз тастады. — Оуынан алып оймай ма? Одан да лкен баланы шаыртсайшы. Зейнепті «лкен бала» деп отыраны Жнділ еді. — Кіші балады ртып еді, енді лкен балаа ауыз салайын деді бе? Ж, сзді блмей, артыды ысып жайыа отыр. атыныны аылымен осы онса, крші жау шыады. Жнділ де алыса кетпес, оан да шаруа табылар. — оырлжа айтадан Есіркегенге брылды, — аласы ба? — алайын… — Онда мына аазды оып, не дейді екен аударып берші. Омбыдан алдыы кні келіп еді, лгі анішер Кенесарыны уресіменен ашуа да олым тимеді… зім оуа тндегі рыстан кейін кзім ауырып отыр… Бар жылысын Кенесары айдап кеткеннен кейін оырлжа жрдем срап Омбы облысыны бастыы Талызинге хат жазан. Бл сол хата жауап екен. Бл кндері зіні Кенесары ктерілісін басу жайында лкен жоспар стінде отыранын айта келіп, ол хатыны аяында: «азір тартып алан малыды айтартып беретін еш кш жо, болан шыынды арамаыдаы азатардан ндіріп алуа рсат етемін», — депті. Талызинны мнысы ара азаа осымша салы салып, Кенесарыа кеткен малыды солардан ндіріп ал деген сз еді. Есіркеген хат сзін аударып берді. оырлжа тнжырай алды. «Бір Кенесарыа кші жетпесе, Омбыда кіле сары ала тймелі жанаралдар не бітіріп отыр? Салы сал дейді. Айтуа оай. Биыл Ккшетау, араралы дуандары жиырма екінші жылы ереже бойынша жз арадан бір ара жаса жинай бастап еді, мал ашуы — жан ашуы дейтін аза Кенесарыа арай аыла тскен жо па? Жау олында кеткен он жеті мы жылыны айтарып алу оай ма? Оны стіне ел биыл ыстан ждеп шыты. Жрт маан малын оп-оай бере оя ма? Рас, араткел азаын ырыншы жыла дейін патша салыынан зім тардым. Жасылыа — жасылы дегендей ммкін здері тсінер, жауа кеткен малымны орнын толтырар. Ал тсінбейді екен… з обалы зіне, олынан бермесе жолынан алармын. Біра дл азір бйтуіме бола ма? Неге болмайды? оырлжа жылысын Кенесары аланда, ара азаты жылысын оырлжа алмайтын не жыны бар. Аламын. Аланда шырылдатып отырып тартып аламын. Бермей крсін. Кенесарыа лім жетпегенмен, арамаымдаы бастары бірікпей талан-тараж болып жрген ара азаа лім жетер!». айда барса да сорлайтын халы. Айналып келгенде Кенесарыны оырлжадан шапан жылысыны ауыртпалыы таы да ара халыа тспек. «Малымды тартып алды десе аза обалын Кенесарыдан крсін! Оны олпаштап, дем беріп отыран здері ой, тартсын жазасын. Бл шаруаны бір ыайлааннан кейін Омбыа зім баруым керек. Жанарал-губернатор Горчаковпен ауызба-ауыз сйлесуім ажет. «Баянауылды азатары Кенесарыа осылма, мені абылдаыз, деп тінгенде, аа слтан мен тгіл ара аза Трсынбайды Боштайын да абылдап, керемет рмет крсетіп, Баянауыла арнаулы крлі ылыш-жаса шыаран жо па еді? Мені Боштай рлы баам бар шыар. Горчаковты зімен сйлеспесем, мына Талызин дегені, асыпай шатын мамырлап алан біразан секілді, арты ауыр бір сорлы крінеді»… Осындай шешімге келген оырлжа шайдан кейін Есіркегенді оаша алып Амола кірігіні он сегіз болысынан Кенесарыа ермей, аа слтанны арамаында алан тоыз болыса он жеті мы жылыны салы етіп блді. Жетеуіне екі мы жылыдан ойды да, Кенесарыа арай иек ктеріп обалжи бастаан Атбасар мен оралжын болысына мы жарым бастан белгіледі. Ол бл салыын «Ттенше салы» деп атады. Жне болыстара берген бйрыында бл малдар лынды бие, йірге салуа жарайтын айырдан бастап, тек нажын дненге дейін ана алынсын. Жне асыл тымнан болсын. ыршаы, маа жылы алынбасын деп анытай тапсырды. Поштабайларын шаырып алып, мрін басып олын ойан осы бйрытарды тез болыстара жеткізуді міндеттеді де зі кенет Омбыа жрмек болып дайындала бастады. оырлжа Омбыа жргенше он шаты кн тіп кетті. Осы екі ортада лкен баласы Жнділ келіп, айниса мен Аааз бйбішелерді де ауылдарын бері арай, осы Есілді тменгі жаына кшіруге бйры алды. оырл- жа: «Омбыа жремін. Маан жолыып кетсін», — деп араралыны аа сл- таны Тукені Жамантайына, Ккшетауды аа слтаны ара Тоаны Зіларасына, Аманараайды аа слтаны Улиді Шыысына ат шаптырды. Ондаы ойы кіле мыты ол ойып, Омбы генерал-губернаторынан аза даласына зебіректі мол скер шыар деп тіну еді. Ал егер Омбы шын ол шын бермейтін болса, амалын тауып, уаытша Кенесарымен келісімге келмек. Тбі жауласып тетінін оырлжа жасы біледі, біра баса жол алмаса алай жол табады? Кенесары шыдатар емес. Бостан-бос ырыланша, бетті арын белге тйіп, бас иген боп, оны алдай трып жан сатаан жн. «Жаздым, жаылдым» десе, Кенесары тимейді. оырлжа мны да жасы тсінеді. йткені Кенесарыны бар тілегі азаты басын осып а патшаа арсы шыу деп тсінеді. Амола аа слтаны. Бл тілекті ар жаында ба мар асым баласында андай ой жатанын дрекі оырлжа айдан сезсін. Ол тек масатына арсы шыпаса, Кенесары андай кн болса да кешеді деп болжайды. «Ер шекіспей бекіспейді деген, шекістім — сен жеді деймін, — дейді ішінен оырлжа, — міне олым». Ал реті келген кні даймендіні анішер лы шімірікпестен Кенесарыны сол олымен зі бауыздама. «Аллатаала, — дейді ол таы да ішінен жалбарынып, — сол кнге жетер болсам, сол стте жанымды алса арманым жо!». оырлжа жол дайындыын тез бітірсе де, аа слтандарды ктіп кп кідірді. Аырында олардан да хабар келді. «Ел арасы бліншілік, азір орыс солдаттары орап тран приказдардан тыс шыу ауіпті. Келмеді деп кпелемесін. Бізден жалыз тілек: «Омбы тез скер шыарып Кенесарыны ртсын. Ал Кенесарыны ртуа е ыайлы кез ыс. ыста ол жаздаыдай алыса бара алмайды. Жне бар сарбаздарын таратып, тек е жаын батырларымен, арамаындаы ш жз й тлегітімен ана алады» депті. Ауыздарына ткіріп ойандай брі бірдей осы сзді айтып жіберіпті. Патша солдаттарыны артына тыылып, приказдарынан шыа алмай отыран аа слтандарды сздерін естігенде оырлжа Кенесарыны аншалы кш ала бастаанын аны сезінді. Енді шын орайын деді. Сйтсе де зіні айсарлы мінезіне салып: — Кіле оян жректер, — деді жанында ааз жазып отыран Есіркегенге, — суыр секілді інімізге кіріп алып, кзге тспей тыылып жатса, жанымыз алады деп ойлайды ой. Мен білетін Кенесары болса, асыр соан ашыдай райсысын жекелеп сопаса ара да тр! Кенесары батырларыны ерлігі соы кезде жрт арасында аыз болып тарала бастаан. Жас жігіт атаулысыны батырлыты, ерлікті да ттатын деті емес пе, Есіркеген де мндай гіме-жырларды йып тыдайтын. Оны стіне лкен атасы Масан асаалды да бір бйірі Кенесарыа тартып тратынын сезетін. Шу дегенде Кенесарыа арсы шыан аа слтан Жамантай осы кісіні аылы арасында соы кезде ереуілшілерге арсы келмей, бып алуа кше бастаан. Масан асаал туан немересі жас Есіркегенге де осындай тлім-трбие беретін. «Не болса да жртымен бол, егер жрты Кенесарыа еріп кетсе, айдалада аып алан жалыз аздай не ызы кресі? Одан да су ішсе де, суан ішсе де з йірінен айрылма!» — дейтін. Осындай рухта тлім-трбие алып жрген бала жігітке оырлжаны аа слтандары «Кенесары аш асырдай біртіндеп соады», — дегені те нап алды. Біра сыр берген жо, жй шейін клімсіреді де ойды. оырлжа да дл осы сзді айтып отыран кезінде екі жылдан бері ана орысша ои бастаан Есіркегенні се-не келе аза деген еліні лтты туын ктеретін е алашы оыандарыны бірі болатынын білген жо. «Бл неге клімсірейді?» деп оны бетіне ожырая арады да, аа слтан бір шабарманын шаырып алып, зімен бірге Омбыа жретін он жігітті жола дайындалуын бйырды. — Кн тске аумай жріп кетеміз, — деді ол. Бл таертегі кез еді. Кн ашы, Сарыараны кзгі салын желі тра бастаан. Кейде аспанды алы срылт блт та шырмайды. Біра кзгі алы жабыр мезгілі лі келе оймаан уаыт. Шабарман шыып кетті де айта оралды. — Аа слтан, сізге жолыам деп бір бейтаныс жігіт келіп тр. — айдан екен? — Онысын айтпайды. Тек аа слтанны зімен ана сйлесем дейді. — Кіргіз. Тек ару-жараы болса алып ал… Баласы Шыыс лгеннен бері оырлжа бейсауат адамнан атты сескенетін. «Кім біледі, — деп ойлайтын ол, — Кенесары бір жындысын жіберіп, ол арныа ара пышаын сып алса не істейсі? Маан шіккен адам аз ба?» Сондытан да оырлжа беймлім біреу-міреу жолыпашы болса нкерлеріне е алдымен оны ару-жараын алуды тапсыратын. йге шегір кз, бетінде ан жо, сл жо, атан сары жігіт кірді. Трі кісі лтірген адамдай ссты екен. Есіркегенні бойы лденеге дірілдеп кетті. — Ассалаумаалайкм, аа слтан. — Уааликум ассалам. Сйле, жігітім. оырлжа мен Есіркегенні кзі бірдей жігітті белбеуіне тсті. Киімі нашар боланымен, белбеуі сем екен. Оны стіне о жата тратын ты, ошантайы сол жаына шыып кетіпті. — зі айда? — деді оырлжа кенет алдында тран — Ожар жіберген адам екенін тсініп. — зі Байтабынны жасаында. Келе алмады. Кенесары… — деп келе жатты да ол «мынаны кзінше сйлеуге бола ма» дегендей Есіркегенге арады да, тына алды. — Айта бер. Бл бала зімізді адам. Кенесары екі топ жасаын аттандырды. Бірін Аыбай, екіншісін Байтабын бастап келеді. Аыбай тобы азір аражар шаталында. Ерте араралыа тпек! Аа слтан Жамантайды ойдаы жылысын айдап кетпек! Кене оан а патша жаына шыты деп те ашулы. — Ал Байтабын олы айда? Оны беті ай тс? — Мен Аыбай жасаындамын. Батыр алдымызды барлап кел деп жіберді… Ал Байтабын жасаы кейінірек. Шамасы бгін тнделетіп жріп, та ата осы араа жетпек. Беті сізді ауыл. Кенеке оны оырлжаны алан малын айдап кел деп жіберді. оырлжа кп-кре боп кетті. — здері анша адам? — райсысында жиырма бес сойылдан. — Бар боланы сол ма? — оырлжа аарлана алды. — Басынан екен бден! Ккелерін танытамын мен лі? Аыбай жасаы аражар шаталында деді бе? — И, бгін тнде сол арада ат тынытырып алма. Ерте араралы аспа… — Жарайды, — деді оырлжа, сйтті де сыртта тран шабарманына дауыстап, — Асылкерейді шаыр, — деді. Ол айтадан сары жігітке брылды. — Байтабын мені жылымны айда екенін біле ме? Есіркеген гімені тп нсасын бірден тсінді. «Ана кісісі кім екен? Байтабын тобында оырлжаны кз-лаы болан ой». йтсе де, «ана кісілері кім?» деп срауа бата алмады. н-тнсіз тыдай берді. — Сонда, мені жылымды ай тста деп жорамалдайды Байтабын? — оырлжа зіні тбектегі тыулы жылысын ешкім білмейді деп ойлаан болуы керек. — Есілді Ертіске арай брылатын жерінде деседі… — Алда кені аузын райындар-ай, брін біліп отыр екен ой! — Ана кісі зі жасатан бліне алмайтын болан со, маан сізге айт деген таы бір пия сыры бар… — Оны таы не смды? — Осы ауыл маайында сізді торып бдіуаит деген Кенесарыны бір кісісі жр. Оан сізді басыызды алу тапсырылан. оырлжа енді тіпті шошып кетті. — ай бдіуаит? — Брыны зіізді тлегітііз. Кміс деген ызын… — Смен ыржия кл-ді, — бозбалашылы етіп… нетіп жіберген крінесіз… Ел лаы елу, Кміске істеген оырлжаны жауыздыын Есіркеген де естіген. Туан арындасын орлаандай, іштей те ынжылан. йткені ол былтыр оуа бара жатып, мал басында отыран бдіуаитты йінен сусын ішкен. Сонда Кмісті де крген. Жас ызбен бір-екі ауыз сзге де келіп, тіл атысан. Оны кркіне риза болып кеткен. Сол Кміске оырлжаны істеген орлыын естігенде, Есіркеген аа слтан дл сол стте олына тссе ішке тепкілейтіндей боп ашуланан. Сол оырлжасы мынау. Оны ішке тепкілемек тгіл, зі оан хатшы болып жрта істемек иянатына кмектесіп отыр. Есіркеген оырлжаны балааттап жібере жаздап зін-зі зер басты. оырлжа бірдеме айтпашы болып келе жатыр еді, йге аа слтанны жасаыны бастыы, зын бойлы, ара мртты Асылкерей кіріп келді. Аа слтан Сменні сзін оан тегіс айтып берді де, ойын тжыра бйры берді. — Аыбайды араралыа ткізбей, жатан жерінде кн бата басу керек. Бізді істеген жасылыымызды мына жігіт Жамантайа айта барар. Б да азір жріп кетеді. — Ол Есіркегенді нсады. — Еліні шетіне жау жеткенін хабарлар. Сосын сен бар сарбаздарымен Байтабынды тбекті аузында кт. Біреуін жібермей ырып сал. Оны жайастыран со осы ауылды маын тегіс сілкіп шы. Мені лтірмек боп торып жрген бдіуаит лды айтып келгенімше стап алып, кісендеп ой. Жазасын келген со зім берем. — Ел шетіне жау келіп жатанда… — Асылкерей кмілжи сйледі, — ммкін сіз жрмессіз… — Жау ел шетіне бгін келіп тр ма? — оырлжа жаса бастыыны сзін жатырмай алды. — Жиырма адама кштері жетпесе, несіне ат мініп, ару асынып жрсідер? — Ол «бдіуаит адып жр» деген сзден сескеніп алан-ды. «Мен келгенше ол итті жігіттерім стап алар, оан дейін бой тасалай тран жн болар», — деген ойа келген. Сол себепті аа слтан Омбыа тез жріп кетіп, алы орыс арасына жетуді дрыс крді. — Біз Омбыа тез баруымыз керек, — деді ол жаса бастыына. — Онда бізді бдан да зор іс ктіп тр. Барлы жауапкершілікті Асылкерейге жктеп, оырлжа аттанып кетті. Жол бойындаы лі Кенесары рыы тсе оймаан бай ауылдардан ат ауыстырып мініп, суыт жріп шінші кні та ата Омбыа жетті. оырлжа бл алада бірнеше рет болан. Брын мнда нелер ажарын кндері ткен. Патша азамны е жоары сатыда тран мртебелі адамдарыны талайымен кездескен. Аа слтанны есінде осындай кездесулерді екеуі мгі мытылмастай саталан еді. Бірі 1829, яни азаша Сиыр жылы, осы Омбы аласындаы тілмаштар мектебіні ыры жылды мерекесіне арналан салтанатты кеш. Онда Сібір азатары жайындаы ережені шыаран патшаны о кзі Сперанскийді зі бар. Ке залда ойнаан оркестр, би, ойын-клкі… оырлжаа е алашы рет орыс офицері — штабс-капитан аты берілгені осы жолы еді. Содан бері тоыз жыл тіпті. азір ол подполковник. Екінші есте алан кн — алдыы жылы кз. Бл кні бір шеті мен бір шеті тай шаптырым трт абат а йде Омбыны кадет копусы ашылды. Бл тойа да азаты аа слтан, асан байлары шаырылды. Тойды князь Горчаковты зі бас- аран. зге аа слтандардан грі князь оырлжаа ерекше кіл блген. Тіпті би біткен кезде, зулім биік залда ерсілі-арсылы гіме рып жрген ау-аздарша сыладаан орыс дворяндарыны йелдері мен сыптай боп сндене киінген орыс офицерлеріні алдында Горчаков оны олтытап ткен. зге аа слтандар ызананнан іштері жарыла жаздаан. Сол жолы ой Горчаков оан: — рі кетсе бір жиырма бес жылда азаты л-ыздары да мыналардай болады, — деген жан-жаындаы йелдер мен офицерлерін крсетіп. Сары далада кшіп жрген азатар жиырма бес жыл ішінде мыналардай болады деген князь сзіне оырлжа та алан. Ол ойын жасырмай: — Егер аза блардай болысы келмесе не істейсіз? — деп сраан. — Онда, — деп Горчаков ойланбастан жауап берген. — Аюа аыл йреткен тая деген маалды естігені бар ма? Жерінен, билігінен айрылан аза айтана кнбей айда барады? Кшпен кндіреміз. Арасына амшы ойнатып, соа жегіп, жер жыртуды йретеміз. ол-аяын матап шіркеуге кіргізіп, Иисус Христоса шоынуа мжбр етеміз. Горчаковты осы бір адуынды тік жауабы оырлжаа наан. «з басымды хан етсе, мейлі, ара азаты пісіріп жесін. Одан мені нем кетеді? Ал сонда…» Аа слтан ойлана алды. «Сол кштеуден не шыты? Ара аза атаулысыны жартысына таяуы осы кштеуге кнбей арсы ктеріліп отыран жо па? Жасы. Кенесарыны жоямыз, біра аза Горчаковтарды айтанына кніп, айдауына оп-оай жре ояр ма екен?». оырлжаны есіне таы да бір уаиа тсіп кетті. Ол кезде оырлжа жас. Тобыл аласында 1789 жылы тілмаштар дайындайтын мектеп ашылан. Он бесінде соан кеп тскен. Оны алдына кесі дайменді шоынан бір татарды жалдап оырлжаа зер-мзер орысша хат танытан. Сол шоынан татар малімі ызы адам болатын. дайменді байды баласынан кім шыатынын айдан білсін, кйген томардай ара-ошыл, дрекі оырлжаны басынан сипап: «Оы, оы, аза малайы. Рус языкысыз жить булми. азір пушкасы килс, соынан Пушкині кил, бізге кн рус культурасымен шыа», — дейтін. рине, оырлжа ол кезде пушканы зебірек екенін са да, Пушкинні кім екенін тсінбеген. Бес жыл ткеннен кейін ана барып Пушкинді де білді. Біра бл кезде ол аза даласында з кімін жргізу шін оан Пушкин емес, пушка керек екенін ты. Сондытан да ол Горчаковты «Аюа аыл йреткен тая, аза елін де кшпен кндіреміз», — деген сзіне намыстанбаан. зіні тілегі мен Горчаковты тілегі бір екеніне кзі жеткендіктен аза даласына пушканы кбірек келуін мал крген. «Міне азір зі де осы тілекті айдауымен келе жатан жо па?» Аа слтан ауыр крсінді. «И, и, араткел бекінісіне сол пушкаларды кбірек жетуін тілек етпек. Ал сол тілегін губернатор орындар ма екен? Орындауа тиісті. йткені екеумізді де арманымыз бір, жолымыз бір». Расында да бл кезе осы екі смырай тілекті аса бір штасан кезеі еді. оырлжаны есіне кенет кесі айтан бір ескі аыз тсіп кетті. «Дниеде не ызы?» деп срапты Шыысхан бір кні зіні нкер, нояндарынан. Бір батыры: «Дниеде бркіт салып, тлкі ілген ызы». Екіншісі, «ашы бол- ан слуыды шан ызы». Ал шіншісі, «алтын тата отырып жрта міріді жргізген ызы», — депті. Сонда Шыысхан: «Жо, білмедідер. астасан жауыды алдыа салып айдап, атын, ызын бауырыа басып шып, мал-млкін талан-тараж етіп тартып аланнан дниеде ызы ештее жо», — деген екен. Осы аыз есіне тсіп кеткен аа слтан атын тебініп алып кенет кбірлеп жіберді: «Ата жауым Кенесарыны табанымны астына салып, Кнімжан бйбішесін бауырыма бір бассам, бгін ліп кетсем де арманым жо». Екі жаы бірдей йыса ааш скен даыл жолмен оырлжа ала шетіне жеткенде айда тсерін ойлап сл кідірді. арсы алдында минарет, Омбы мсылмандарыны мешіті, оны ар жаында абдырахманлы Мхамед Шариф ахонны ызыл кірпіштен салан ке сарай йі. Жолды кіре беріс сол жаында ажайып салтанатты, трт кмбезді, бастарында алтын жалатан кіресі бар зулім шіркеу, одан солыра, аланы ар жаында асына азыра тал еккен генерал-губернаторды екі абат а йі — салтанат сарайы. Кк темір тбесінде татар ыздарыны басына киетін таиясы трізді, жіішке терезелері трт жаа бірдей шыан, трт брышты, губернаторды жмыс істейтін блмесі… Тменде бірнеше жпыны келген, ааштан салан жата йлері. Одан рі шіркеумен жаласа тастан, кйдірген кірпіштен алаан снді-салтанатты екі абат, ш абат йлі лкен ала жатыр… оырлжа ахондікіне тсуді йарды. Мхамед Шариф йінде екен. шаын жая арсы алды. Сол кні-а оырлжа ахоннан Омбы облысыны бас- тыы Талызинны ауырып жатанын естіп, генерал-губернатормен жеке сйлеседі екенмін деп уанып алды. оырлжаны ертеіне генерал-губернаторды зі шаыртып алдырды. Амола бекінісін Кенесарыдан орай алмаанын айып крген аа слтан кенет жрексініп, губернаторды салтанат сарайына Мхамед Шарифты ерте барды. Біра Горчаков тек оырлжаны абылдады. Генералды атлтанты [7] — зын бойлы корнет «кірііз» дегеннен кейін, абылдау блмесіні ара быларымен апталан есігін аа слтан обалжи ашты. Блме зіне брыннан таныс. ыры лаш ке, биік зал. Сары сафьян быларымен тысталан, ара ааштары оюлан- ан жмса орындытар. Е тбінде, жасыл шамен жапан, рнекті, зілдей стол. абырасында Бірінші Николай патшаны полковниктік дрежеде трегеліп тскен суреті. шекейленген тбеден тмен салбыраан жалтыраан жез баулы шам оятын аспалар… Стол стінде алтын жмырта трізді сия сауытын тяымен басып тран, ос анатын кере жайан ара мрамор тастан жасалан екі басты самры с. Келген адамны ссын алайын дегендей генерал самрыты есік жаа аратып ойыпты. Егер арсылы етер болса, тырнатары анжардай, анйлы, айбынды ыран «ша» етіп ктеріліп, бас салалы трандай. Ке залды іші андай ызарлы болса, с тсі де сондай ызарлы. Иесі осал кісі емес. Россия патшалыыны Сібірдегі аузынан от бріккен анды бала жендеті. 7 А т л т а н т — адъютант деген сзді азаша трі. Блме иесі князь Горчаков — Батыс Сібірді генерал-губернаторы. Кірпідей тікірейген ыса шашты, едірейген жирен мртты, а боз, тсі суы кісі. Ол оырлжаны столыны ар жаындаы Бірінші Николай суретіні аясында трып абылдады. зі де отыран жо, оырлжаа да отыр демеді. Басын изеді де ойды. Аа слтана ол бірден «аза даласында болып жатан бліншілікке сен де айыптысы», дегендей сс крсетті. оырлжа іштей бігерлене алды. «Бсе, мені келмей жатып неге іздетіп жатыр деп едім-ау, рыспа екен ой, тек рсып ойса ана жарады…». — Подполковник даймендин, — деді Горчаков бірден ресми сзге кірісіп, — Омбыа жай келмегеніді біліп дейі шаырттым. аза даласында болып жатан бліншілікті жйі бізге бден млім. Хорунжий арбышев Амола бекінісінен алай айырыландарыды баяндаан. Патша азам алдында борыштарыды атай алмаандары шін сендерді сота беру керек еді, бір жола кешірдік. Енді бізден не тілейсі, соныды айт. Жне ыса трде. за жырды тыдауа уаытым жо. Князь дл азір шынында да асыуда еді. Генерал-губернатор ит мар жан болатын. Былтыр Лондоннан дейі алдыран аылшын сеттері тымдас аншыы кешеден бері ауырып алан. Томскіден арнайы шаыран дрігер Омбыа жаа ана жеткен еді. Оны итіне зі апарып крсетпек. Князь соан асыулы. Сйікті аншыы ауырып жатанда, азаты бір аа слтанымен мылжыдасып, уаыт ткізуді жн крмеді. Сондытан генерал-губернатор гімені тікесінен ойды. Мндай келте абылдауды ктпеген оырлжа сасып алды. Горчаков тіпті сйлеспей кетіп алар деп орып: — Генерал-губернатор мырза, — деді аа слтан келген шаруасыны то етерін айтып! — Кенесары кннен-кнге кшеюде. Биыл ыс оны ртпаса, келесі жаз бой бермей кетуі ммкін. — алайша? — Торай бойын жайлаан алы ыпша пен Ырыз, Елек, Ембі зендеріні маындаы Кіші жзді кп руларыны оан осылып кету аупі туып тр. Бйте берсе бар аза Кенесары туыны астына жиналуы ммкін. — Мндай аыма халыты крсемші, — деді Горчаков мысылдай кліп, — Россия патшалыы азір аза жерінде мытап трып орын теуіп алан жо па? Маызды деген аудандарды брінде де біз зімізді бекіністерімізді, форпостарымызды салып болды. Енді патша солдаттарын бл арадан бір Кенесары тгіл, мы Кенесары да уа алмайды. Абылай кезіндегідей емес, азір аза еліне деген Россия патшалыыны саясаты згерген. Осыны аыма аза білмей ме? Ал сені Кенесарыда аыл болса, аза халына емес, Россия патшалыына олайлы жол іздеп, бізге бас рмас па! «Россия патшалыына протекторат ретінде баынуа арсылыымыз жо, біра бізді елдігімізді сатап, саяси бостандыымыза, жерімізге тимейтін болсадар екен» деп ол маан бірнеше мрте хат жазды. Бндай есалады крсем бйырмасын! Патша азама баыну деген сз — саяси бостандыымды жоалттым деген сз емес пе?! Сондытан да мен бізді тыныштыымызды бзан адаммен келісім сз жргізуді зіме ят кріп жне патша азама н-тнсіз баынудан бтен баса шарт оюына ешбір міті алмасын деп дейі хаттарына жауап бермей ойдым. — Дрыс еткенсіз, губернатор мырза. Горчаков алдында тран оырлжаны адама санар емес. Сзетін бадай басын тмен тыртып, з ойын ашы айтып жатыр. — Біз аза елін тек отарымыз деп ана санаймыз. Кімде-кім бан кнгісі келмесе, оны аруды кшімен кндіреміз. «Азаматтармен келісімге келуді е дрыс дісі — оларды орытып стау». Бл пікірді соыс министрі Чернышев мырза да малдайды. — Бізді де тілегіміз сол емес пе? Тек арулы кшті тезірек шыарсаыз дейміз. — Кенесары ктерілісін тп-тамырымен рту жнінде азір арнаулы соыс жоспары жасалып жатыр, — деді Горчаков, — кп замай арулы кш те шыарылады. аза даласы Кенесары арашыларынан да тазартылады. — Кенет генерал-губернаторды есіне ауру аншыы тсіп кетті, ол енді асыа бастады. — зге шаруаызды облыс бастыы Талызин мырзамен сйлесііз. ош болыыз. оырлжа салы суа кетіп йден шыты. Ауырып жатан Талызинны птеріне барып жолыып, ш кннен кейін еліне айтты. Аа слтан б жолы Талызиннен кмекке небары жз солдат аланымен, келесі жаз Кенесарыны біржолата ртатын алы скер шыатынын естіп, кілі сл орныайын деді. «ыс болса келіп алды, ал Кенесары ыста шабуыла шыпайды. Бірен-саран жасаа мына жз солдат пен з кшім де ттеп бере алады». Біра ол ел шетіне жетер-жетпестен-а неукнгі Аыбай мен Байтабынны ауылды шауып, тбектегі бар малын айдап кеткенін естіді. Оиа былай болан еді. Есіркеген жас та болса санасы ерте оянан жігіт еді. алада орысша оып, хат танып, кзі жептуір ашылып алан. зімен бір мектептегі кей балаларды «жайлауымыза биыл солдаттар бекініс салыпты, енді аулымыз рі арай ма кшетін шыар», — деген сздерін естіп, тбі патша отаршылы саясаты еліне олайлы тимейтінін тсіне бастаан. Оны стіне Кенесары мен оны батырлары жайында естіген ерлік гімелері де бала жігітті кілін еліктіретін. сіресе Шбыртпалы Аыбай батыр жайындаы аыздар кдімгідей анын ыздырып, иялына от тастайтын. Аыбайды сондай жау жрек батырлыын матаныш ететін, йткені Шбыртпалы оан аталас ру. Енді сол Аыбайды басына ауіп тнгенін біліп, не істерін білмей, бден кйінген-ді. йтсе де, наашы апасыны аулында бдан рі жата беруді жнсіз екенін біліп, оырлжа Омбыа аттанысымен б да серіктерін ертіп, з еліне жріп кеткен-ді. Блар ауыл шетіне шыар-шыпастан-а алдарынан бір оян ойа арай зыта жнелді. Кіле есерсотау жас жігіттер лгі оянды уып берді. Есіркегенні аты згелеріні атынан шырлау боландытан, серіктерінен озып кетіп, оянды жеке уды. Аырында оян Есіл жаасындаы бір алы талды ішіне кіріп жо болды. Біра Есіркеген ояннан айырыланмен, шоыр талды тбінде тні бойы оырлжаны аулын торып, азір тыныып йытап жатан бдіуаитты стінен шыты… Тарсылдатып келіп алан ат дбірінен бдіуаит шошып оянып жанындаы шопарына жармасты. Кілт тотаан Есіркеген слем беріп зіні жау емес екенін айтты. бдіуаит жас жігітті шырамытып, таныандай секілденді. «… Масан биді рпаы тріздісі… Асылды сыныы, шаны иымы екенсі ой, алдамассы», — деді. Бл кісіні кім екенін білген Есіркеген зіні таертегі жылпы сарыдан естіген сзін, Аыбай тобын аражар шаталында жатан жерінде басыдар деп нкерлеріне оырлжаны бйыранын жасырмай айтып берді. Сзіні аяында: «Жанымда жолдастарым бар. Маан брылуа болмайды, сіз Аыбай батыра жетііз. Жне Байтабын жасаында оырлжаны адамы бар, соны да лаына салыыз. зііз де са болыыз, ауыл торып жргеніізді оырлжа жігіттері біледі», — деді. Есіркеген естігенін айтып бола берген кезінде ойпаттан жолдастары да крінді. Бала жігіт бдіуаит аналарды кзіне тспесін деп, серіктеріне арай тра шапты. оырлжаа баран жігітті тсін срауа лгірмегеніне кініп, бдіуаит, Есіркеген кетісімен-а кп кешікпей, алы тал ішіндегі байлаулы атына міне сала аражар шаталындаы Аыбайа жнелді. Аыбай сол кні алды-артын барлауа трт адам жібергендіктен, айсысыны оырлжамен хабардар екенін ажырата алмай, амалсыз аражардан жедел ктеріліп, кн бата Байтабынны жасаына келіп осылды. Ат лаында ойнаан елу жігіт та сыз беріп келе жатанда тбектегі аа слтанны жылысына тиді. Аылаын аызан Аыбай мен Серкесанын секірткен Байтабына кім шыдасын, ос батыр алашы айасанда-а сойылды оды-солды сілтеп, арсы шапан оырлжаны жз нкеріні он шатысын бірден тсіріп кетті. Сйткенше шбатыла артындаы елу жігіт те жетті. Тек суыр ініне аяын сып алып, астындаы аты асап Ожар ана кейін алды. Кенесарыны рыса бден шыныан жігіттеріне жеме-жемге келгенде аа слтандарды нкерлері шыдап крген емес. Бл жолы да солай болды. Бетпе-бет кеп арсы шапанда Аыбайды мысы жеді, Асылкерейді бірнеше айратты нкерлері сойыла жыылды. «» дегенше болан жо бірнеше ат ойнап шыа берді. Слтан нкерлеріні алыспай жатып-а берекесі кетті. Кп кешікпей олар тым-тыраай аша жнелді. з жасатарынан тек он шаты сарбаз ана жараланан Аыбай мен Байтабын тбектегі кк аланы тайлы-таяын алдырмай айдап елдеріне бет алды. Жасынан аа слтан Жамантайа шпенді Аыбай б жолы араралыны шаба алмайтынын біліп, амалсыздан Байтабын жасаымен бірге кейін айтты. Бар малынан айырылан оырлжа жаман иналды. Оашада ат жалын шып жылап та алды. Малсыз аа слтан боп за отыра ала ма, сіресе осы ауіп жрегін удай ашытты. Тек айаста бдіуаит тлегітті сойыла жыылып айтыс боланын естіп, кілі орныты. ІV Амола, Атау, Ортау бекіністерін аланнан бері Кенесарыны кілі ктерікі трізді еді. Оны стіне асыы алшысынан тсіп, Аыбай мен Байтабын батырлар ас жауы оырлжаны е соы ш мы жылысын айдап келді. Ескі кек айтандай. Ал батыр арындасы Бопай Сырымбет саласындаы Улиханны жесірі Айанымны ке сарай алты ааш йіні клін ккке шырып оймасындаы басулы кигіз, иленген терісіне дейін алдырмай барын сыпырып кеп, ата кекті бір айтарды. Енді Кенесары кілденбегенде кім кілденбек? дай абырой беріп Амола, Атау бекіністері де тез алынды. Осы жеістерді арасы ой, енді араткел, араралы, Ккшетау, Баянауыл кіріктеріні кей ауылдары бірден Кенесары жаына шыа бастааны. рине, осыдан. Кенесарыны сіресе уантан Кіші жзден келген хабар. Жаында екі айдай уаыт жріп Елек, Ембі, Ырыз, Жем бойын аралап Таймас айтан. рыс десе жаны кіретін Кіші жзді Жоламан батыры бастаан Тама, Табын, Шмекей, Шекті, Тртара руларыны кп ауылдарымен Иман, Жуке батырлар соынан ерткен Торай зеніні жаасын жайлаан алы ыпшаты Кенесары ктерілісіне осыламыз деп дайын отыранын айтып келген. Жне Орта жз бен Кіші жзді біріктіріп а патшаа арсы шыу шін, Кенесарыны бері арай, Торай зеніні бойына кшіп келуін тінгендерін де жеткізген. «Егер оан хандыына арсы Сыр бойында жеке алысып жрген Нрмхамедті Жан-ожасы басаран Кіші жзді бір ауым арашысын, Атырауды кнгей апталындаы Адайды, лі де Шеген биді арамаынан шыа алмай келе жатан Арынды з жаыма тарта алсам, бар азаты басын осаным емей немене», — деп ойлайтын Кенесары… Таймас жасы хабар келгелі бл ойынан зі де міттене бастаан. Сол себепті ол соы кезде тас абаы ашылып, дниеге сл клімсірей арауды шыаран. Тек соынан ерген руларды кейде оныса, жайлауа, мал рісіне таласан бірен-саран реніш-жанжалдары ана кіл кйін аздап бзатын. Біра б да заа бармайтын. ысасын айтанда, азіргі жадайда Кенесары жабыардай ештее жо секілді еді. йткенмен олай болмай шыты. Ел басы бір лкен ауіп-атерге тірелгендей, соы кезде Кенесары тнере тсті. Оны блай згеру себебін хатшысы жне аылгй серігіні бірі Жсіп-Иосиф Гербурт анша ойласа да таба алмады. «лде жаында ткен Наурызбайды тойында бір сыр жатыр ма?» деп ойлады ол. Осыдан бір жеті брын, Байтабын оырлжаны шабуа жріп кеткен шата Наурызбай мен Абкенні осылу тойы болан. Тойды Кенесарыны зі басаран. Аын айтысында да, балуан кресінде де адал трелік істеп, жртты кілін зіне бір аударып тастаан. Сйткен жаасы жайлау, тсі ыстау Кенесары крт згерді. Трені кіл райыны быланы трінен сезіліп тр… йткені слтан бірдемеге ренжісе, апаланса, не шешім таба алмай иналса, еш адаммен сйлеспей абаын арс жауып сыр шашпай ара судай тна алады, не болмаса ауіп-атер басына тнген орынышпен ойнай бастайды. Мндайда ол ажал-сыннан тек з басын ана емес, соынан ерген арашысын да, асындаы батырларын да, аайын-туысанын да сатап алмайды, ешайсысын аямайды. Бл Кенесарыны жрек толыныны обалжуыны, жанына батан ауыр сырды шешуін таба алмай иналуыны е аны белгісі. Кенесарыда мндай жадайда мймкелеу, біреуді кіліне арау деген болмайды, тік кетеді. Ол бгін де осы детіне кшті. Кн батып бара жатан кез еді. Малды у-шуымен ауыл сті кндегісіндей азан-азан. Ауыл сыртында тартан урай кйі, белестен аса крсіне салан жылышы ні, батып бара жатан алтын кнге жотау айтандай біртрлі млы, асіретті еді. Жапар, Тайшы, Ахмет, Омар, Оспан, убкір, Сызды, Жкей атты сегіз лыны бірі бес жасар Сыздыты ертіп Кенесары а ордасынан шыты. стінде тйе жн жеіл шекпен, кішкентай кездікті былары ыналы белінде кміс белбеу. Сызды трымтайдай шапша, Кенесарыны аузынан тскендей а сары бала. кесі бны зге лдарынан жасы креді. Тентек, кішкентайынан жау жрек, пыша, таяа йір-а. Есік алдында анандай жерде тран Жсіпті крді де: — Жсеке, жрііз, ауыл сыртына шыып азыра серуендеп айтайы, — деді Кенесары ой мініп ойнаысы келіп тран Сыздыты білегінен стап жібермей. — Мал. Жауа аттананда болмаса, Батырмрат ауыл арасында Кенесарыны кзетпейтін, мндайда слтанды баылаушы, кзетуші аралек. Ол ауыл сыртына арай кетіп бара жатан ана шеуді крді де, н-тнсіз содарынан ерді. Кенесарыны баласыны білегінен стап жібермей келе жатанын ааран Жсіп арт жатарындаы бас жендетті кріп кенет абыржи алды, жрегі аттай тулай жнелді. «Япырмай, мына жас баланы бір жазыы болмаса нетті?.. аралек бостан-бос ермесе керек еді…» Бл шеуі ара шадай майлы топыраты сайды жаасындаы бір адырды стіне кеп тотады. Кенесары кейінірек алан аралекті олын блап шаырып алды да беліндегі кміс кездігін суырып: — шын жоары аратып мынаны ана жерге км, — деді. л айтанындай етіп алмас кездікті шын ана ылитып тегіс топыраа кмді. Кенесары енді баласына брылып: — Батыр болы келе ме, Сызды? — деді. Баланы жзі жайнап кетті. — Наурызбай ккемнен де асан батыр болам. — Онда жгіріп келіп, мына ткір кездікті стіне кеудеді тсей ла! Егер орыпаса батыр боласы. Бала кзінде сл сескенгендік бір сезім жар етті де, заматта сне алды. — Кеудеме кіріп кетпей ме кездік? — Батыр болар адам кеудеме кездік кіреді деп ора ма? Сызды теріс брылды да жгіріп келетін жерге арай жре берді. Жсіп терлеп кетті. «Япырмай, мндай да тас жрек ке болады екен-ау! Бес жасар баланы батырлыын жалааш кездікке латып сынай ма екен кісі? Жазым болса айтеді?… Жо, баланы кілі дауаламас!» Сыздыты жрісі сылбыр, лі жерден басын бір ктерместен кетіп барады. Кенесары кенет тез имылдап кездікті суырып алды да, орнын кездік трандай томпайта ойды. Жсіп енді ана «ф» деп демін алды. «Бсе, неше бгін тас бауыр болса да ке деген крер кзге з баласын пышаа жыар ма! Енді тсінікті. йтсе де балаа бл лкен сын екен. кені атігез мінезін біледі, расымен жрегі дауалап кездікке лар ма екен? ламаса, рине, Кенесарыа бл баланы еш адірі алмайды. Ондай баланы ол балам деп санамауы ммкін. Слтан тымы асыр тектес деп жрт неге айтатынын енді тым. Блар атарларында тек кштілерін ана сатайды екен…» — Жетеді, Сызды, — деді дауыстап Кенесары. — Кне жгір! Бала дереу брылды да, жгіре жнелді. Тотар емес, жайшылыта серіктерімен жарысандай аып келеді. Жсіп байап тр, тек таяй беріп, кездік шаншылан томпиан жерді млшерлеп араан кезде ана кзінде сескенгендік бір сезім пайда болып сл жмылып кетті де зіні осы бір болмашы оратыына ызаланандай, екі кзі айтадан шотай жайнап ала арай атыла тсті. Сол жгірген бетінен тотамастан томпайан жерді стіне длме-дл жетіп ккірегін тсей лады. лааны аз боландай бір-екі рет аунап-аунап жіберді де трегелді. Кенесары баласыны ерлігіне риза боланын жасыра алмай, жанына барды. Біра сйген жо, тек зын саусатарымен мадайынан бір-екі мрте сипап: — Апаа бара ой, — деді. Сызды наыз бір желіден босанан лындай ауыла арай ойнатай жгіре жнелді. Кенесарыны ымына тсінген аралек те енді ауыла арай беттеді. Тбе басында тек слтан мен хатшысы ана алды. Жсіп зін-зі стай алмай: — Наыз ккжал болады! — деді зымырап жгіріп бара жатан Сыздыты соынан арап. Кенесары мырс етіп кліп жіберді. — Неге клдііз? — зім де Сыздытан кп міттімін. зге балаларым бір тбе де, Сыздыым бір тбе. Ал клген себебім: Абылай атамны тсін жорыан Бар жырауды сзі есіме тсіп кетті. Сені Сыздыты ккжал брі болады дегені сол кісіні айтанына дл келіп тр… Жсіп-Иосиф Гербурт аза арасындаы сан алуан ертегі, лаатты сзді кп екенін брыннан білетін. Жне оларды марта тыдайтын. Реті келсе жазып та алатын. Б жолы да сондай бір жйтті шеті крініп аланына уанып кетті. Тре тымы здеріні пиясын баса жрта кп айта оймайтынын білсе де: — андай тсті айтасыз? Бар жырау не деген екен? — деді слтанды сйлеткісі келіп. Кенесары блсінген жо, гімесін бастап кетті. — Атамыз Абылайды ш жзді игі жасылары боз биені стіне шомылдырып, а кигізге орап, хан ып ктерген кніні тнінде ол бір ажайып тс кріп шыыпты. Бар жыраудан жоруын срапты… «Астымда Жалынйры жйрігім бар. Сарыарада серуендеп келе жатыр едім, — депті хан Абылай, — алдымнан бір арыстан тра ашты, уып жетіп, алдаспаныммен ішін жарып жіберіп едім, арыстанны ішінен бір жолбарыс шыты да тра жнелді. Жолбарысты да уып жетіп аш бауырынан орып жіберіп едім, ішінен бір ккжал асыр шыа келді де тра ашты. Ккжал асырды да уып жетіп, ішін тіліп жібергенімде, одан бір ызыл тлкі ата жнелді. ызыл тлкіні де уып жетіп арнын осып аланымда ішінен рт-мырса, баа-шаян, жылан-кесіртке атарыла тсті… Біра блар менен ашпады, брі быжнай келіп, атымны сауырына, жалына жабыса бастады. Шошынанымнан айайлап жіберіп, оянып кеттім. Жоруын айтшы осы тсімні, жырауым», — депті Абылай хан. Сонда Бар жырау былай деп жорыан екен: «Жалынйрыа мінгені — хан таына мінгені. Ал алдынан арыстан ашса, сенен арыстандай айбарлы л туады екен. Одан туан бала да жолбарыстай айратты, жректі болады екен. Жолбарыстан туан шбере де ккжал асырдай жректі жаратылады екен. Ал ккжал асырды баласы, тртінші рпаы, ызыл тлкідей заманына арай у, тсілой келеді екен. Ал ызыл тлкіден рі арай тараан тымы баа-шаян, рт-мырса, жылан-кесіртке секілденіп уатанып кетеді екен», — депті. Егер Абылайдан туан арыстан мені кем асым тре болса, одан туан жолбарысты зім десем, менен туан ккжал асыр лгі Сызды емес пе? Жааы ылыы Сыздыты ккжал брі болатынын крсетпей ме? зі де соны аарып алан жосы ба? Кенесары лденеге кілі блініп кенет тотай алды. «Ал ккжал асырдан тлкі тууа тиісті ой, тс жоруы дрыс болса, солай трізді… зііз соан сенесіз бе?» — деп срауа Жсіпті батылы бармады. Ол рине дл осы минутте Сыздытан туан Жністі ызыл тлкідей у келетінін айдан білсін, тек Бар жырауды Абылай тсін лгідей жорыанына та алуда еді. «Тс жоруы дрыс. асым тре — арыстан, одан туан Кенесары жолбарыс, ал бл Жолбарыстан туан лгі Сызды шын ккжал болалы тр. Одан кім туады? Шыныменен Бар жырау айтандай кнін кру шін заманына арай бейімделген, жалтарма бір ызыл тлкі дниеге келер ме екен?» Жсіпті ойын таы Кенесары бзып жіберді. — Ж, Бар жырауды гімесін оя трайы, — деді ол кенет, кптен бері кілінде жрген бір сырды озаысы келіп, тбе стіне жантая жата беріп, — сен де отыр, Жсіп, — деді. Сйтті де гімесіне айта кірісіп кетті. — Сен бтен жртты баласысы, Жсіп… Жасы кіші боланмен кпті крді… А патшаны таяын Блше халы азатан брын жеген трізді. Сондытан сендер бізден грі білгірсідер… Білгір болмаса Россия патшасы сені сонау ит лген жерден мынау у далаа айдар ма еді. — Кш олында транда, зіне арсы адамды патша неге аясын… — И, ол солай ой… Ал мен сенімен кеескім келеді. Шын дос болса ойыдаыны жасырмай айт. — Сраыз. Жалан айтпауа ант етейін. — Жо, антыны керегі жо. Мен саан онсыз да сенемін. йткені екеуміз де Россия патшасынан орлы крген жандармыз. Тілегіміз бір, ниетіміз бір, бірімізді біріміз алдауа тиісті емеспіз. Ал срайын дегенім… зі кріп жрсі, Жсіп, от сала білсе патшаа арсы азір бкіл Сарыара ктерілуге бар… Ереуіл жалыны бдан да ршіп кетуі ммкін… — Дрыс айтасыз. — Ал біз де ширыа тсеміз. Егер Орта жз тегіс ктеріліп, оан Кіші жз осылса… Бны зі ыруар кш ой. Сйтсе де… — Кенесары ойын айта алмай таы да ндемей алды. Тек аздан кейін ана барып инала, — осынымызды брі тбі боса ан тгу болмай ма? — деді, — жарайды бар аза бірлестік делік, сонда а патшаа айтанымызды істете аламыз ба? «Кенесарыны бл кмндануы бос кмндану емес екенін Жсіп бірден тсінді. рине осы биылы жаздаы жеістерден кейін баса адам болса, лепірген стіне лепіре тсер еді. Ал Кенесары… Жо, жо, бл жай аза емес, бнда бір елге аа боларлы аыл бар. тте! тте! Елі кішкентай жртты ардаты лдарыны даы да кішкентай. Дл осы шоша саалды, шегір кз аза, Европа елдеріні олбасшыларыны айсысымен салыстырса да батырлы, айлаорлы жаынан кем сопас еді, біра кішкентай халыты лы… Ал жері кп… Сол кп жерді осынау аз ана жртты басып отыра алмайтынын білмей ме бл? Бларды ажалдарыны зі де осы орап жрген жерлерінде емеc пе? Бгін йтіп-бйтіп аман алып аланмен, ерте брібір сол жерден айырылады. йткені блар саны аз халы… Осыны неге тсінбейді бейба? Дос жылата айтады, дшпан клдіре айтады. Шын кілден срап отыр ой, не болса да шындыты алдына ашып салайын». — А патшаа, — деді Жсіп Кенесарыны сзіне жауап беріп, — брібір айтандарыды істете алмайсыдар. — Неге? — азіргі Россия бдан жз жыл брыны Россия емес. азір ол аза жеріне бден бауыр басып алан. аруы да, скері де кп. аза халы анша ер жрек халы боланменен, Россия патшалыына араанда аждаа алдындаы кжек трізді, алай жтам, ашан жтам десе де олынан келеді. Сені ереуіліе арсы айына бес жз солдат шыарып, он жыл кресу де, лде бір жолы он мы скер шыарып бір айда рту да — оан брібір. Сендер кгендеулі ойсыдар, ай уаытта сойып жегісі келсе а патшаны еркі. Дл бгін Россия патшасы сені ктерілісіе шын мн беріп отыран жо, тентек бала рі ойнайды, бері ойнайды, сосын ояды деп ойлайды. Сені ол шын ауіпті жау санамайды. Сондытан хаттарыа да жауап бермейді. Брібір тбі жеетініне оны кзі аны жетеді. — зім де солай ойлаймын… — Онда неге рыс ашты? Кенесарыны кзі кенет жар етті. — Сонда сен маан бауыздаалы тран ой трізді н-тнсіз ле ой дейсі бе? Жо, мен олай ле алмаймын. Жолбарыс ой емес. Е болмаса жауына шауып ажал табады. Егер мен Айшуа, дайменді, Жантре, Ули балалары секілді н-тнсіз Россия патшасына мойын сынсам, ерте рім-бтаым не дейді? Мені де сатылан кп слтанны бірі еді демей ме? — Кенесары кенет шаршап кеткендей кзін жмды, — азір жеіліп ажал табуа бармын, біра рпатарым алдында атымды адал сатаым келеді. Жсіп мырс-мырс клді. — ш жзді басын осып азаымды жеке мемлекет етемін деген арманыыз шін рпатарыыз алыс айтады деп сенесіз бе? — Сенемін. Сол шін жан беруге бармын. лде мені мным ате ме?.. Мені ерлігіме рпатарым арыс айтады деп ойлайсы ба? Жсіп тіке жауап айырмай аырын крсінді. — Меніше Абылай ханны тсін Бар жырау дрыс жорыан трізді. — Жо, — деді Кенесары кенет тнере тсіп, — Абылай атам ш жзді басын осып, азаты еркіндігін сатап, жеке ел етемін деген хан. Оны тсіне де осы халы трысынан арау керек. — И, сонда? — Абылай ханны алдынан ашан арыстан — ол баласы асым трені кезіндегі халы. Оны ішінен шыан жолбарыс — ол мынау мені кезімдегі батыр жрт. Бл жртты жолбарыстай жректі екені бріізге де аян… Бдан кейін, лгі Сызды тентегімні ер жетіп, жауымен алысан кезінде де аза халы елдігін де, ерлігін де жоалта оймайды… Ккжал асырдай жауына талай шабады. Біра, асыр арыстан да, жолбарыс та емес, анша ккжал болса да ауыл-айматан зай алмайды… Одан кейінгі елім «сабасына арай піспегі, саалына арай іскегі» дегендей заманыны ыпалына арай тлкі болмаса амалы бар ма? Ал ол тлкі улыты елімнен кейінгі рпа баа-шаян, рт-мырса, жылан-кесіртке трізді ккір-шкірге айналады. Ол ол ма, Абылай ханны осы бесінші рпаы кезіндегі осы рт-мырса, баа-шаян, жылан-кесіртке секілді жрт, ерте осы мені ісіме арсы шабады. Сондытан азір халымны уатанбай тран жолбарыстай ажырлы кезінде армансыз имылдап алуым керек! Кенесарыны кзі анталап, а сары жзі креітіп кетті. Жсіп баяу жауап айырды. — Бар жырау Абылай рпаыны бесінші буыны уатанып кетеді десе, ол бір срі. Хан рпаы десек те, ол болжау бір тыма ана жатады… Ал бкіл азаты сондай болып кетеді деуге андай себебііз бар? Егер себебііз жо болса… Кенесары зіне арсы келген ашын сзіне ашулана алды. Ал ашу стінде Кенесарыа ан тгу оай шаруа екенін Жсіп жасы біледі. йтсе де Кенесарымен біраздан бері талай тар жол, тайа кешуді басынан бірге ткізген нсілі ер жректі жігіт таа саса оймады. Сабырмен сйлеп: — «Боланда ашу пыша, аыл тая. Сол тая кеми берер жонан сайын», батыр ашуды аыла жегізііз! Мен ттас бір халы уатанып, ер жректігі жойылып, илеген терідей болбырап кетеді дегенге сенбеймін… Тікенек шыан жерге тікенек шыады, гл скен жерге гл седі. — Ал гл жайылымын арам шп басып кетер болса не істеу керек? — Онда… отау керек. — Дрыс айтасы. зіме ермеген ауылдарды шапанымда мен де сол арам шптерді отап жрмін деген ойдамын. Біра з саусаыды зі тегіс кесе аласы ба? Оны да бір жауабы бар емес пе? — рине. Кенесары крсінді. — Ал жауаптан орыса, жеріді арам шп басып кетеді. — йтседе, — деді Жсіп. — Алмас наркескенді анша блшектесе де р блшегі сол алмас алпында алады. Батыр елден батыр ер туады. Біра гіме онда емес, басада. Кп орытады, тере батырады. Сол кпті орытатынын алдын ала болжаан арт Асан айы да тсінген. ол бастаан аылды, батыр Кенесарыны алай пайтынына та алам. Россия империясы азір ытай, оан, Хиуа, Бардан анарлым кшті. Жне аза жеріні дені олында. Тбі, рі кетсе бір елу жылда бкіл Сарыара, Сыр бойы, Маыстау, стірт, Жетісуды брін бауырына басатыны сзсіз. Сонда не дейсі? Кім кшті болса, жрт соны сзін сйлейді. Ал кшті кім? А патша! Ол зіне арсы сойыл ктерген Кенесарыны матай ала ма? рине, матамайды, жамандайды. Патша жамандаан адамды Абылай рпаыны бесінші буыны да жамандауа мжбр болады. йткені кімні олында кш болса, згені соны сзін сйлеуі мір заы, оам заы. Тек бл асіреттен тылуды бір-а жолы бар. Ол жол — уа халыты анаушы патша стемдігін Россияны зінде жою. Ал ол кн ашан келеді? Міне гіме айда! Оан дейін Абылай хан ата трізді патшаа баындым деген сзбен кз бояп, аза еліні туелсіздігін сататып, жеке мемлекет етемін деуі, р бос иял. Ондай еркелікті азіргі заман ктермейді. Кенесарыны ашуы сл тараандай, біра лі де абаы атыы. — Дегенімізге жете алмайтынымызды біледі екенсі, бізге неге осылды? Далаа тастай алмай жрген жаны бар ма? — рине, тастай алмай жрген жаным жо, — Жсіп аырын крсінді, — туелсіздік шін кресуді не екенін мен жасы тсінемін. з жртымны басынан ткен айылы хал… Ал сендерге жаным ашиды. олымнан келсе аылымды айтып, жрдемімді беремін бе деп едім… Біра оным болар емес. — Неге? лде біз дрыс аылыды тыдамады па? — Жо, айып сендерде емес. Ктерілістеріе осыландаы ойым, екі лтты жаындасуына днекер болу еді. Жерінен, туелсіздігінен айырыла бастаан аза халыны аныны боса тгілмеуін арман етіп едім. Біра ол ойым ола тспес саым екен. Батыс Сібір генерал-губернаторы князь Горчаков та, Омбы облысыны бастыы граф Талызин де сендермен бейбітшілік бітім жасар трі жо. Олар аза даласын тек ана мылтыты кшімен алып, бейшара елді табаныны астына салуды кксеп отыр. Мндай жадайда талас ан тгіспей шешілмейді. азір аза халыны басына е бір ауыр кн туалы тр. Ал мндай жадайда мен сендерді алай тастап кете аламын? Бір кемеге міндік, лсек бірге леміз. Иосиф Гербурт Кенесарыны сырын аны білмейтін. Оны слтан болса да лт бостандыы озалысыны олбасшысы деп ана ынатын. Кенесарыны жан аямас аттылыы, кзсіз ерлігі брі тек еліні еркіндігін асап патша отаршылы иянатынан тылу тілегінен туан ерекше асиеттері деп тсінетін. Осынау шоша саал, шегір кз, а сары адамны ел мддесінен шыу арылы жетпек болан жеке басыны масаты да бар екенін аармаан. Ал Кенесары болса, тосан тілекті тйінінен жаралан адам. Оны мінезі де, ішкі дниесі де сала-сала, онда Абылайды а туын латпай стайын деген арман да бар, бір руды емес, бар азаты билесем деген бамарлы та мол, атадан кеге, кеден балаа мра боп алан зге слтандардан алма кек те жректе сатаулы, соынан ерген жртты рметіне бленсем деген сезім де кшті. Осыны брі бір Кенесарыны басында. Ал Иосиф Гербурт оны тек отаршылыа арсы кресті олбасшысы деп ана ойлайды. Ол Кенесарыны жрегіні алай соатынын кейде млде тсінбейді. Бл тсінбестіктен Жсіп-Иосиф Гербурт тек екі жыл тіп, Кенесары зін хан деп атааннан кейін арылды. Оан дейін… Ол Кенесарыа зіні ойын атарыла айтып келді. азір де сол адал кілін ашып отыр. Ал Кенесары болса тек тыдауда. — Жо, — деді Кенесары кенет басын жоары ктеріп, Гербурт сйлеп болан кезде, — болаша рпа кімні айыпты, кімні айыпсыз екенін зі тауып алар, ал біз з борышымызды атауымыз керек. азата «Алпыс кн атан боланша, алты кн бура бол» деген маал бар, зорлыа мойын сынар жайым жо, мірім жеткен жерге дейін алысып тем! Слтанны алан жолынан айтпасын Гербурт аны сезді. Ішінен аяп та кетті. «Халы шін жан июа шешінген екен, кші жетпес аждаамен алысып, елін де, зін де ан етуге бел буынан екен. Мны апаттан аман алып алар андай жол бар?» — Батыр, бетіізден айтпауа белді бекем буынан екенсіз, алдыыздан жарыласын, — деді Жсіп, біра таы да айтар бір кеесім бар. Батыс Сібір губернаторы сізді тілегіізді орындамайды жне зіізді жазым етпей тотамайды. Олармен арамыз тым ріге кетті. Жоламан мен Иман батыр шаырып отыр ой, ммкін Торай, Ырыз зендеріні бойына ауысан жн болар?.. Соы кезде Орынбор мжытары атты толуда, бізге а патшамен кресуге сол жа олайлы трізді. Оны стіне зімізге аншама ты елді осамыз. Ара азатары бір жаынан ру бастытарыны дегенінен шыа алмай жне патша солдаттарымен жиі алысып, алжырап аландай… Б да еске алатын жадай. Жсіп Кенесарыны ойлаан жерінен шыты. Слтанны соы кезде крт згеруіне де себеп болан осы бір тілектен туан ауыр ойлар еді. Наурызбай мен Абкен осылар кезде Бопай Аманараай приказын шабуа таы да кеткен-ді. О жатан жаында олжалы болып оралан. Сол кні Кенесарыны ордасына келген. араткелді алар кезде, Тамызды басында шабылан Шыыс, Кенесары сарбаздары енді жортуыла шыа оймас деп бейам жатан екен. Бопай жо жерден ойа шапан брідей астан-кестеін шыарыпты. арындасы соны баяндап болды да «Науанжан мен Абкенді бекер осыпсыз. Аатты еткен екенсіз», — деген. «Неге?» деп сраан Кенесарыа Абкенні Байтабына кішкентайынан айттыран алыдыы екенін, біріне бірі кет рі еместігін, тек осынау аласапыран кезде жат жерде осылуды ретін таба алмай жргендерін айта келіп «жиеніні алыдыын ініізге алып бергеніізді Жоламан батыр алай креді. Бір шйкебас шін бір тайпы жртты кпелетіп алып жрмесеіз нетсін. Серазы ханны зорлыынан ашып келген Байтабын б жатан да иянат кріп, бізден безер болса, бан зге жрт не айтады? Жоламан батыр не айтады?» деп жауап айыран ткппар Бопай. Осы кннен бастап Кенесары крт згерген. Орта жз бен Кіші жзді басын осамын ба деп атты міттеніп транында кіліне кдік кірген. азаты ай батыры намыса шаппаан? рине, ел басаран слтан Жоламанны да орлануы табии жйт. Егер Байтабын Орта жзден крген иянатын шаым етіп барса, бкіл Табын болып Кенесарымен жауласып кетуі ажап емес. аза мндайда лкен тілекті, зор арманды жеке басты мддесіне де айырбастай салады. Сонда не істеуі керек? «Байтабынды лдеалай жазым болды деп біржолата кзін жойып жіберсе айтер еді? рине, аралек мны оп-оай орындар еді. Біра жаманшылы жата ма, бір кні болмаса бір кні шынды шыып алса не айтам? Оны стіне жесір дауы таы бар. Бл азаа ажалдан кем жотау емес». Кенесары Жоламан бастаан Кіші жзді белді руы Табыннан ол згісі келмеді, ал ол збеймін деп бір анадан туан, жанындай жасы кретін Науаныны ойнынан сйген жарын тартып алуа кілі дауаламады. Ел арасына блік салмау шін Абкенні зін бір тнде жо етіп жіберуге таы да дті шыдамады. Ал Кенесарыны ойынша бл иындытан тарар жалыз жол — осы екі жігітті арасындаы Абкеннен тылу… Біра аасыны сыры зіне млім Науанын алай жбатады? Егер ол жбанбай ойса не істейді? Наурызбай Кенесарыны о олы, о кзі — онсыз ол жарты жан емес пе? Ойлай-ойлай келіп Кенесары Байтабынны кілін табу, соны дегенін істеу керек деген шешімге тотады. Сонда ана екі ел блінбейді. Жоламан бастаан жрт та Кенесарыны жасыл туыны астына кіреді. Слтан осы шешімге тотасымен енді Байтабынны оралуын ктуде болды. Жсіпті мына аылы да Кенесарыны тпкі ойынан шыып тр. рине бір ыз шін екі елді алыстатпау керек жне соынан ерген Ара елі мал крсе Торай, Ырыз зендері бойына арай кшу жн-а. Бйту Кенесарыны а патшамен алысу дісіне де олайлы. Бір жерде за труа болмайды, за трса патша скеріні зіді оршап алуына ммкіндік бересі… Ал оршалдым дегенше шаруаны біткені. Жо, жо, айткен кнде де жеріні кедігін пайдалану керек. ыс Есілде болса, жаз Торайда бол, ашан тлкідей, адыан жауа із тастап, р жерден бір крініп, апанына тспе… — Сібір генерал-губернаторыны олы жетер тіректен кету керек, — деді Кенесары, — бізді енді бл арада зорлытан баса ештее де ктпек емес. Ел болып бірігер кн туса, тбі айта бір соармыз. оырлжа, Шыыс, Зілара, Жамантайларда алан шті сонда алармыз. — Дрыс. Осы кезде блар ауыл жатан здеріне арай беттеген ш-трт кісіні крді. Кенесары бір арааннан-а тани кетті. — Байтабын батыр келген екен! Кзінде обалжыандай болмашы бір суле пайда болды да, кенет жоалып кетті. И, бл Байтабын еді. Жанындаылары Жеке батыр, дайменді, Таймас. Блар ыр басына жетіп те алды. зі жота Абкенді Наурызбайды аланын Байтабын естіген трізді. зер жріп келеді. Бетінде ан жо, сл жо, тістеніп алан. Ал Кенесары жаа тесіле араан кзінде бір ажайып айы тна алан. арашытары деттегісіндей шын атып селт етер емес. абаы тастай тйілген. О олында садаы. Жа аашынан, ортан белінен стап келеді. Блар Кенесарыа жете бергенде, кенет бір дбір естілді. Жсіп брылып арап еді, а аулап айтып келе жатан Наурызбай тобы екен. Олар да Кенесарыны кріп, тез аттарынан тсіп тбеге арай беттеді. Алдарында Наурызбай, оны о иыында тыра ондыран «анды кз» аталан бкіл елге йгілі аппа сттей жібек балдаты асар… Кенесары мен Жсіпті асына бл топ та асыа жаындады. Наурызбай Байтабынды крді де кенет тотай алды. Байтабын Кенесарыа жаын келіп алан еді, тізе бгіп слем берді. — Батыр, барып айтан сапарымны иындыын айтайын ба, лде елімнен алыс жерде жргенімде крген иянатымды айтайын ба? — деді. Кенесары жігітті жрек соысын бірден тсінді. Бркіт анатындай жирен астары кзіні ортасына тйіліп: — Екеуін де тыдайтын уаыт болар лі. — деді ол жігітті жзіне тесіле арай, — алдымен бір зара талас жйді шешіп алалы… Байтабын, сені жрт мерген деседі… Шын мерген болса жз адам жерден ана Наурызбайды олындаы асарды атып тсірші!.. — Батыр, о аыма келеді, асара тимей… — Байтабын Наурызбайа жалт етіп бір арады да сзін аятамай тотады. Кенесары кесімін пыша кескендей тжыра айтты. — Аыма оа сен айыпты емессі! Наурызбай мен Байтабын арасындаы гімеге Жсіп те аны еді. Жне Наурызбайды Кенесарыны жанындай жасы кретінін де білетін. Слтан сзінен туан інісін анша жасы крсе де, ел бірлігін одан жоары баалайтынын таы да аарып алды. «Ел бірлігі шін соынан ерген батыр інісін оа байлау — р ана атігездік емес, одан да жоары, одан да биік асиет. Байтабына: «Абкен шін кеткен ші болса, Наурызбайдан ал, кегіді айтар, біра Жоламан екеумізді арамыздаы жаа бірлесіп келе жатан одаты бзба деп тран жо па! Байтабын бан не демек? Расымен Наурызбайды оа ияр ма екен?» Кенесарыны ойын жалыз Жсіп емес, Байтабын да, Наурызбай да, ала берді, оршап тран жртты брі де тсінді. Осындай ерлік кесіммен шешілмесе, Наурызбай мен Байтабын арасындаы жадай екі елді жауластырар анды жанжала айналып кететінін болжаан батырлар ара тсіп ештее демеді. зге жрт не айтарын білмей ысылып н-тнсіз тран шата Наурызбай кілт брылып, жз адамдай жерге барып «анды кзді» тырымен иыынан сол олына ондырды да ырындай асиып тра алды. Ажал дл осы стте тепкелі келе жатан анды тятай ыайлана берсе де міз бапады. Тек срылт жзі атып келе жатан та бозындай уылданып кетті. Байтабын да за кттірген жо, абаын шытып сл бгелді де, бір шешімге келген адамдай тез о жа белбеуіндегі тйе тері орамсатан озыжаурын жебені алды да, о олындаы жаты кеуде тсына ктере беріп садаына асыа отап ойланбастан тартып алды. Сол стте… Наурызбайды созылан олыны басында тран а сар жалп етіп жерге лады. Абкенінен айыран Наурызбайа анша ашулы боланмен, Байтабын баастытан, намыстан ел бірлігін жоары крді. Ккірегіні кзі ашы жас батырды Кенесары зі келіп шатап баурына ысты да: — Байтабыным, шын мерген екенсі! — деді. — Бгінгі маан крсеткен рметі шін арамаымдаы елді зі тадаан е слу ызын ал. айы, ашу жрегіне шаншардай адалып трса да бойды алан ам кілдікті аыла билеткен Байтабын ілтипатпен басын иді де ойды. Жаа ана кенет ара тн келіп, срапыл дауыл жерге рып кетердей обалжыан Наурызбай айыбын кешірген Байтабына атты риза болып, жасы крген сарды бір жігітіне сол лген жеріне кмуді тапсырды да (соынан осы тбе «Сар лген» тбе деп аталып кетті) зі ыр басына ктерілді. Байтабынмен ол алысып амандасты. астары тгіл, достарыны атты сзін кешірмейтін рккірек екі батыр жігітті арасындаы махаббат таласы мен намыс таласы осылай бітті. Біра ел бірлігін сатауды інісі Наурызбайдан арты ынан Байтабыннан Кенесары іштей кенет сескене алды. «арашыдан шыса да хан тымына бергісіз аылы бар екен. Бл асиетін еске алу керек. Жне мндай жанды зіе дос ете білген жн. Ал алда-жалда арашылыы жеіп, жолымыз екі айырылатын кн туса тадырын аралек шешсін… асынан жау болып кеткен аылды батыр шабайын деп тран алы олдан ауіпті». йтседе Кенесары атар тран інісі мен Байтабына сйсіне арап: — Байтабын батыр, — деді жылы шыраймен, — ал енді иын-ыспа, ауіп-атерден аман айтан алыс сапары жайын баянда. Байтабын бастан ткен оиасыны брін тегіс айтып келді де: — оырлжа жігіттерінен аным, олар биылы ыса атты дайындалуда: Омбыдан да алы скер шыады деседі… ыс тсе сарбаздар ауыл-ауылдарына тарап, сіз ыстауда тлегіттеріізбен алан кезіізде ордаызды шаппа крінеді, — деп сзін аятады. Жылдаы деті бойынша ол ыс тсе бар скерін елді-еліне таратып, жаз шыа айта жинайтын. Биыл да сондай ойда еді. Бес мынан асып кеткен салт атты жауынгерлерді азы-тлікпен, аттарын шппен амтамасыз ету оай ма? ыс кзі ырауда, здері де бл маайа келіп орналасалы жылдан асан жо. Жау ереуілшілерді лсіз кезін дл тапан трізді. Егер Омбыдан солдат шыып бес жзге жетер-жетпес тлегіті, батыры бар слтан аулын ысты кні оршар болса, тылып кету иын. Арлан асырды ашыларды омбы ара амап соатынындай, патша генералдары да бдан ш алар кезін дрыс кздеген екен. «Жо, жо, олай оп-оай ола тсуге болмайды. Батыс Сібір генерал-губернаторы скер шыарып ысты кні стаймын деп жргенде біз Орынбор жаа, Кіші жз жеріне ауысып кетуіміз керек. Ойламаан жерден пайда болан ереуілшілерге Орынбор соыс губернаторы не ылады? Ол амданып бізбен айасанша ыс та тер. Ар жаын таы крерміз. Ммкін тіл табармыз. лы атаулыны брі Горчаков секілді анішер емес шыар…» Кенесары дл осы арада жрта бл ойын ашан жо. Ол Байтабын шапан малды Аыбай айдап келе жатанын, Ожар екеуіні кштен блініп жасы хабарды айталы брын жріп кеткенін естіп болды да, жадырай тсіп тас абаын айта ашып: — Біраз шаруа бітіріп айтан екенсі, кп-кп алыс, — деді, — Ожар осында ма? — Жо, ол жолдаы бір арауыл аулына брылып кетті. — Неге? — Онысын айтан жо. Маан жре бер деді. Шамасы лі де ты тыдама трізді. Ожарды атын естігеннен-а Таймас елере алан. — ай Ожар? — деді ол кенет срлана тсіп. — убетті Ожары. — Ол см бл жата айдан жр еді? — Омбы абатысынан ашып шыып, Тайжанны ызымен бірге бізге келіп осылан, — деді Кенесары. — Марм Тайжанны ызы бар ма еді? — Орыс олында кдікте жрген ызы бар екен. келеріні жолдасы деп Ожара ерге шыыпты. — -! — Ожарды неге см деді?.. — Бл бір за оиа… Кенеке, соынан айтармын, — Таймас Наурызбайды жігіттеріне арады. — Тайжанны ызы айда? Шеткерірек тран жатаан ара жігіт жауап берді. — Осы ауылда. Анау шеткі а отау соныкі. — Япырмай, ?.. Бл кезде кн де батып кеткен. Ымырт йіріліп араылы тсе бастаан. Кенесары лденені ойлап сл тнжырап трды да: — Байтабын мерген, алыс жолдан айтты ой, бір-екі кн демал, сосын маан соарсы, — деді, — сйлесетін шаруа бар. — п. Кенесары ауыла арай беттеді. зге жрт соынан ерді. Тек Байтабын ана орнынан озалмай трып алды. Кенесары ордасына келгеннен кейін Таймаспен екеуі оаша отырып, за сйлесті. Тайжанны жалыз ызыны келерін жауа стап берген адамны ойнында жатуын екеуі де смды крді. Кісі жіберіп Алтыншашты ордаа шаыртып алды. Таймас инала отырып, уылжыан жас бала мінезді Алтыншаша кйеуі Ожарды кім екенін айтып берді. Бір ажабы, жас келіншек еірей жыламады, «мені одан тара крідер» деп жалынбады. Тек суытан алтыраандай дір-дір етіп, тостаандай млдір кзінен екі-ш тамшы жас домалап кетті. Осылай озалмай за отырды да, лден уаытта барып, керегеге кзін аудара шиедей ызыл еріндерін сл ашып: — зім де сондай бір смдыты сезіп жр едім, — деді. — Аажан, кмнімізді бетін аштыыз. Ал кем мен Сейтен ккем шін Ожар лі маан жауап береді. Оан кегімді жібермеске алдарыызда ант етемін! — араым, — деді баанадан бері Алтыншашты слулыы мен стамдылыына та алып отыран Кенесары. — Кек алу — еркекті ісі, а саусатарыды ана малма! Тайжан мен Сейтенні нын зіміз де аламыз. — Жо, — деді Алтыншаш тіл тартпай, — ккетайлар, бл кекті зіме алдырыыздар! Талдырмаш жап-жас келіншектен Кенесары р ана айсарлы емес, келеріне деген бір млдір таза сезімді байап алды. — Мейлі, — деді кенет ол, — тек апы алып жрме. Ал Байтабын мана тбе басында н-тнсіз отырып алан-ды. ткен-кеткенді елестетіп, иялы кк бетінде жзген айдай за кезді. Слтан тымы араа ыз бермейді екен, Тіленшіні ерке ызы Дметкенді Байтабынны кесі ожыа алай бергенін кім білсін, йтеуір осы ел аузына іліккен жау жрек кені арасында Байтабын да бла сті. Сол кеден он жасында алды. Содан бері не крмеді? Он алтысында ат жалын тартып мініп, наашысы Жоламан батырды соынан ерді. азір жиырма ште. Осы жеті жылды ішінде ат стінен бір тскен жо. Талай анды рыса атысты. Сан мрте ажал деген аш арыстанны аузында болды. Сонда… Осыншама шыбын жанын жлдеге тігердей бан не жо? лде малын, дулетін, баын ораймын деп жан таласып жр ме? Жо. Бар малы — астындаы жалыз аты. Дние-млік деген тіпті ныспысымен жо. кеден алан азына — шешесі Дметкен паналап отыран жалыз араша й. Сонда бл лділермен неге жауласады? Байтабынды алыс-жлыса айдаан екі арман. Бірі бота кз, ойма ауыз Абкен. Бкіл Кіші жзде ажарына жан те келмес, айдай толысыан слуды алу шін Байтабына р Жоламан батырды жиені болу жеткіліксіз. Хор ызын тек періштелер ана шады. Ал Абкен секілді слуа ол созуа жрттан асан дулеті, немесе кпке йгілі атаы болу керек. Дулет оай ола тспейді, ал ата… Ол ер жігітті зіні олынан келер іс. Ба уыса сыймаанмен, ата уыса сыяды. Жауынан жасанбас батыр болса ататы зі келеді. Тек дшпанымен алыса біл. Байтабынны йгілі жан болуын Абкенні зі де тілейтін трізді. Сол себептен емес пе, бны осылайы деген тілегіне Абкен соы кезге дейін «лі ерте, сен е болмаса жрт аузына ілігетіндей халге жет», — деп келген жо па? арадан шыса да Абкенні хан ыздарыны арманын кксейтініне бл жазыты ма? Бала жаста жасы крген албырт жрек ыз кзіне адірлі болып кріну шін оны кейде кзсіз ерлікке де жетектеген жо па? рине сйтті. Тек соы кезде ана Байтабын айнардай ткерілген тны кзге кзі тсіп кеткендіктен туан бл арманны орынсыз екенін, ыз шін ерлікке мтылуы уа рекет екенін тсінді. Сол себептен де зі соы уаытта Абкенге згеше арай бастаан жо па? Сйген адамынан ерлік тілеген махаббатты таза махаббат емес екенін аарды емес пе? рине сйтті. Шын жасы крген адам бірін-бірі сол тран алпында жасы креді. Абкендікі згеше арман, згеше тілек. Ммкін бала кезінде Абкен мны шын натан шыар. Серазыны ауылынан ашып шыанында да Байтабын есінде болан шыар, біра згермейтін жан бар ма, ерлікті, ататы адір ттатын аза дстрі мны да згерткен болар. Оны айыпа санау ылмыс емес пе? Бл жалан тсінік кейде жрт адірлер есімді ардатар Абкен тгіл, мір баи лдыта скен, тек жошылыпен ана кзін ашан адамдарды да згертіп жатады. Ал слу жанды Абкенні, сйген жарыны йгілі болуын жасы кретін Абкенні бала жастаы сезімнен згеруі кн ма? Кн деген кнде де оан ренжіп, оан ашуланып, з міріді ор еткенде не тседі? Кім ренжиді, кім жылайды? асы уанып, досы кпелейді. Тек сені тапан ана ана кз жасын кл етеді. Ана! Аты андай жасы. Байтабынды батырлы жола салан екінші себеп осы ананы сзі, ананы тілегі емес пе еді? рине, солай. И, сол адуынды ара кемпір еді ой, бл он алтыа жеткенде, ожыны крі кертбелін алдына тартып: «араым, ел шетіне жау тиді, найза стар ер-азамат ата онып жатанда ожы баласыны шешесіні жанында отыраны келіспес, кені атын жотатпай наашыны аулына бар», — деген. И, осы сзді айтан сол ара кемпір. Байтабына осыдан кейін «ана», «ел», «туан жер» деген сздер бір ымда болып кеткен. Оан туан жерін ораса — анасын ораанмен бірдей. Еліні туелсіздігін орааны — анасыны тілегін орындаанына пара-пар. Байтабын бертін келе, осы Кенесары тобына осыл- аннан бері ана зіні туан халына, кір жуып, кіндік кесіп скен жеріне андай ауіп тнгенін аны білді. Бл ауіптен тек ел болып тізе осса ана тыла алатынын да тсінді. Ол енді осы ел біткен біріксек деген тілекке шыбындай жанын, бар тілегін баындырды. зге сезімні брін былай тастады. Соны арасында да Байтабын Наурызбай екеуін жауытыратын иянатын кешті. Ер намысын ел намысына жегізді. «ыз махаббаты деген алдынан аша жнелген ызыл тлкі емес пе, жете алмай алса оан кім айыпты? Халы зары жрегіе шаншудай адалан шата, з ойымдаым орындалмады деп кіліді сезімге булытыраннан не тседі!?» Байтабын иялы енді Абкеннен біржолата сусып, Алтыншаша ауды. Алтыншашты екі-а рет крген. Біра кз алдында пайда болан сурет араы меіреу тнде адасып жрген шаында крінген от трізді кілін серпілтіп тастады. йтсе де біреуді осаы туралы ойлауды кн екенін Байтабын жасы біледі, сондытан ойламайын деп Алтыншашты бейнесін зінен сан уды. Біра онысына аыла бой бермес иял деген асау кш кнбей-а ойды. Жалыз алса-а Алтыншаш асына жетіп келеді, сезімін еріксіз оятып, зімен бірге бір ажайып жасты-шатты дниесіне ала жнеледі… азір де Байтабын осындай жадайда еді. зі жерде, иялы ккте. Ай баана туан, ел жата бастаан. Осы отыраным жетер енді деп Байтабын орнынан трегеле беріп еді, кенет Алтыншаш бейнесі таы да кз алдына тра алды. «Мен келдім ой, айда барасы?» — деп клкіге кмілген кміс тісін крсете еркелей тбе басынан жібермеді. Байтабын кенет бойын билеп ала жнелген кіл дауылын баса алмай, сезім кемесіне мініп, шатты теізінде жзе берді. Жас батыр осындай топ жарып лан-асыр имыл етердей уанышты жадайда отыранда тнгі салын жел лдеайдан ккірегін кйдірген арманына шипа болар бір демі нді жеткізді. Ынтыа тыдай алды. ыз ні. Ота-текте шыан дауыстардан тменгі тста ыз-бозбала алтыбаан теуіп жатанын Байтабын баана ааран. Біра иялында пайда болан Алтыншашты айдалаа жалыз тастап кетуге имай, ыз-бозбала уанышына мн бермей зімен зі болып отыра берген. Ал мынау н, брыны ндердей емес, жас жігітті онсыз да лепірген кілін ушытырып кетіп барады. Бл «Тбе басында неге жалыз отырсы, мен сені тастап кеттім ой. азір алтыбаандамын, жет жылдам», — деп бйыран Алтыншашты даусы трізді. Бл н май араай тастаан оттай, жрегіне бір жалын лап беріп, енді отырызар емес. Ол Алтыншашты даусын лі кнге дейін бір рет те естіген емес, ал мынау оан сол Алтыншашты даусы секілді крінді. Жрек солай жорыды. Естіп траны Алтыншашты ні екеніне жас батыр енді кмн келтірмеді. Соны ні деп бар сезімі, жаны, тні ыры бермей «жр-жрлей» бастады. йтсе де Байтабын орнынан озалмай «тек н бітіп алмаса екен» деп тыдаан стіне марлана тыдай тсті. Дауыс шынында да ерекше еді. нші ызды кмейіне тосан блбл онып алып, толыси сайраандай. Жалыз шыан н обыз, домбыра, урай дыбыстарыны бріні слу ыраын бір саза тсіріп тыны тнді лдилегендей… ыз нінен біресе зіні ызы дуренімен оштасалы трандай айы естіледі, біресе жаныды алмас ылыштай кекке айрар жігер, ал кей шата кіліе сая болар уаныш толиды… Бір адам бкіл лемні бар слулы бейнесін з даусы арылы згеге жеткізгісі келгендей… н бірде асатап, ккті шарытай, бір мезет жел лпыртан кгал шпті басындай лпыра тсіп, немесе жарды ран теіз толынындай кшейе арындап, ал лден уаытта барып, ара тасты зер жарып шыан тас блатай аырын ана сылдыр аып лсірей, мы бралып жз былды. Байтабын енді шыдап отыра алмады, алтыбаан жаа жре берді. н салан шынында да Алтыншаш еді. Ол баанаы Кенесары ордасынан шыаннан кейін, йінде шыдап отыра алмай, алтыбаана келген. Жасты деген бір лаулаан жалын емес пе, жректегі айыны да, Ожара деген кекті де, орасындай ерітіп, зіні ысты шаына аймалай ысып, бтен дниеге ала жнелген. Алтыншаш дл осы стте Ожарды мытып, рбы-рдастарыны уанышына ере, алтыбаан тепті, н салды. айы клкіген кілді ызыл шо жастыты ызуына жегізді. Байтабын ыз-бозбалаларды жиынына жеткен кезде, Алтыншаш алтыбааннан тсті. Айлы тнде айдаладан пайда болан жас батырды кріп Алтыншаш Байтабынны асына келді. Ожармен бірге кеткен жігітті бірден таныды. уанып аландай. — Сау-слемет айттыыз ба батыр? — деді ол Байтабына жаындай. Кле араан Алтыншаш Байтабына хор ызынан бірде-бір кем крінген жо. Жасты мерейін, слу кркін жас батыра дейі арнап ашандай, Алтыншаш та айлы тнде бозаы тартан а бетін таай, лкен араат кздері клім-клім етеді. Байтабынны жрегі лпілдеп, бар денесі кйіп-жанып барады. Бойын билей жнелген жалын сезімді зер басып: — зііз де амансыз ба, Алтыншаш, — деді, — Ожар аа бір шаруасы болып жолдаы ауылда алды. Келіншек сыл-сыл клді. — Ааыз туралы ам жемеіз. Жолын тауып айтар…. Мен сізді сау-слемет келгеніізге уаныштымын… Жрегім тым аладаулы еді. — Неге? — деді Байтабын сз астарына тсінбей. Бл кезде Байтабынды оршаан ыз-келіншектер айтадан алтыбаана арай беттеді. Алтыншаш пен жас батыр аз уаыт оаша алды. — Неге дерііз бар ма, — деді крсініп Алтыншаш, — жаныыздаы серіктерііз маан ауіпті крініп еді. — Япырмай, сіз де солай ойлап па едііз… Алтыншаш пен Байтабын сйлесе келіп бірін бірі енді шын таныандай. Бойды билеген асау сезім оя ма, та сыз беріп келе жатан шата, ауыла айтан ыз-бозбаладан ебін тауып блініп, блар кейін алды. Бір апта те, шытана бастаан алы кдені арасында, екі жас бірін-бірі аймалай шатап, жасты мауытарын басты. Кміс кеседей боп жарырай туан Шолпан жлдызы, сендер де мен трізді лем бетінде жарырай тсідер дегендей, мар шаындаы екі жаса алыс- тан жымы аып арап трды. Байтабын бл ылыын жрегімді ртеген лззат уанышыны алауы десе, Алтыншаш астасан еріме деген кекті алашы айтуы деп ты. Осы бір баыт тнгі кездескен екі албырт жректі жібек жіптей нзік сезімдері бірте-бірте лкен махаббата айналды. Ертеіне, ел жатан кезде Байтабын мен Алтыншаш осы арада таы кездесті. Ары кнгі тндері де осылай тті. Ожар келе оймады. Біріне бірі марта тскен екі жас, адыан кз бар екенін аармады. Кнде ел жата Алтыншашты ара шапанын жамылып ара тнде сай бойына баратынын жне оны та сыз бере айтатынын Ожарды о кзі мен сол кзі Смен байап алан. Лззат уанышына беріліп, тас айнардай ысты андары блысып ойнаан екі жас мны сезбеген. Кндегі кездесетін уаыттарын асай ктумен болан. Сйтіп жргенде арада он шаты кн тіп кетті. Байтабын бгін де дадылы детінше сайа барып Алтыншашты ктті. Біра келіншек келмеді. Тн ортасы да ауып кетті. Ожарды лі айтпаанын білетін Байтабын, таа жуы аланда «Алтыншаша не болды?» деп шыдай алмай рлана келіншекті йіне арай беттеді. й маында суытан ат, не болмаса тнде келген клік крінбейді. «Ожар лі оралмаан екен» деп з ойына сенген Байтабын а отауды іргесіне етпеттей жатып, й ішіне ла салды. Аздан кейін ол йелді талмаусыраан, иналан даусын естіді. Бір смдыты боланын жрегі бірден сезді. Атып трып, есікті ішінен ілген тиегін жлып тсіріп, йге кіріп келді. Байтабынны бірден кргені, ара клеке йді ортасында теріс арап тран Ожар болды. Білегіне дейін сыбанып алан. О олында жзі суы а анжар. Анандай жерде тобылы сапты жуан рімді амшы… Аяыны астында, стіндегі кйлегі пара-пара болан, зын ола шашы йді те ортасына дейін жайылып, аппа денесі ан-ан боп етпетінен Алтыншаш жатыр… Ожар неукні Байтабындардан дейі блініп алан. Ол Таймасты бгін-ерте келетінін білетін. Таймасты Сейтен екеуіні сзін естіген-естімегеніне кзі аны жетпейтін-ді. Сондытан бір сыбыс білінгенше бой тасалаанды жн крген. Хабардар болып труды Сменге тапсыран. Крші ауылды ыстауында тыылып жатан Ожара сазды жерді сары жыланындай сыбдырын білдірмей жрген сары жігіт неукні Кенесары мен Таймасты Алтыншашты шаыранын, Алтыншашты олардан атты ждеп шыанын, ал азір Байтабынмен кіл осып жргенін жеткізген. Ожар зіні шкереленгенін тсінген. Бірден оырлжа аулына айтып кетуге Алтыншаша деген ашу тсау бола берген. Жансыз келіп оны лтіріп, Кенесары жасаынан біржолата ашуды ойлаан. Сол тілегін орындауа атын сайды ар жаына тастап, ел бден йыа кіргенде рлана йіне келген. Бл кезде Алтыншаш жаа ана Байтабына жетпекші боп киініп жатан-ды. атыны оашада ола тскен Ожар, оан тсегіні ірге жаына тыып ойан анжарын алуа мрша бермей, іштен теуіп бірден есінен тандырып тастаан. Содан кейін Алтыншаш кзін ашан кезде аузына орамал тыып нін шыартпай, Тайжан мен Сейтенді алай стап бергенін естіртіп, «Байтабынмен ойнас болды» деп амшыны астына алан. Ол Алтыншашты енді анжармен бауыздама боп тран мезгілінде йге Байтабын кіріп келді. Мны ктпеген Ожар, артында таы кісілер бар ма деп ауіптеніп сл кідіріп алды. Осы кідіру Байтабына жетті, ол атылан арыстандай секіріп барып, Ожарды олындаы анжарын жлып алды. Содан кейін екі батыр жігіт арыстан мен жолбарыстай айаса кетті. Байтабынны олы Ожарды тамаына брын жетті. Ожар анша блынанмен, рыштай берік арулы ол босатпады. ос олымен Ожарды ешін ысан алпында Байтабын атты да алды. Тынысы тарылып, бойынан уаты ашан Ожар лден уаытта Байтабынны кеудесінен итерген ос олын босатып жіберіп, опырылан томардай дк ете лады. Байтабын Ожарды ешін сол олымен ыса тсті де, о олымен жерде жатан анжарды алып, на жрек тсынан лаштай рып сабына дейін кіргізді. Ентіге демін алып аздан со орнынан трегелді. Ол енді шып барып Алтыншашты аузына тыан орамалды жлып тастап, кеудесіне олын салды. Талысып жатан келіншекті жрегі баяу соуда екен. Осы кезде адыр басына ызылт нрын шашырата тгіп ккжиектен кн шеті кріне бастады. Аздан со рісі ке, шалыны мол дала тойа дайындалан ыз-келіншектей, ызылды-жасылды жаз аяыны гліне бленіп, салтанатты снімен шыан кнді арсы алды. Міреген сиыр, маыраан ой, оянан ауыл зіні деттегі тіршілігімен жаа ана тыныш жатан даланы у-шуа бледі. Енді Байтабын ауылды рейленген атын-алашын, мал ргізуге ерте оянан крі-рта крия-асаалдарын соынан ерте, ана боялан Алтыншашты жас балаша екі олымен бауырына ыса шатап зын ара шашын жерге шбалта, Кенесарыны ордасыны асына келді. Сергек йытайтын слтан даладаы у-шуды естіп, сырттаы кзетшілерді хабарын ктпей, иыына ара ндыз ішігін іле сала асыа йден зі шыты. — Батыр, — деді Байтабын тізе бгіп, Алтыншашты олынан тсірмей, — басымды алса мінекей, мен жаа з олыммен Ожарды лтірдім. Жазыы болды. Кенесары сл ойланып алды. «Ожарды бтен де жазыы бар. лтіргені дрыс болан. Біра сен де маан борыштар болуы керек». — Жасы, Байтабын, кештім бір кнді, — деді слтан лден уаытта. — Егер ол кнмді кешсеіз, — деді Кенесарыны бетіне тіке арап, уанышын зер жасырып Байтабын, — Арадан тадаан ызыды беремін деген удеіз бар еді. Тадааным осы Алтыншаш болсын, иыыз маан. — иды, Байтабын. Адам баласыны сан алуан иын жадайына еті йренген Кенесары, Алтыншашты мндай кйге алай жеткенін сраан жо, Байтабынны тілегін орындады да, айтадан ордасына кіріп кетті. Алтыншаш екі жетіден кейін жараларынан айыып, тсегінен басын ктерді. Терісаан мен лытау маын жайлаан алы Алтай, арауыл, Тараты, Тртуыл, озан, Бааналы болып жиналып, Алтыншаш пен Байтабынды лан-асыр той жасап осты. Ат шаптырылып, балуан крес те болды. Бл тойа жорытан айтан Аыбай, Жекебатыр, Жанайдар, дайменді, Барбай атынасты. Тойды Кенесары зі басарды. Кенесары кей жадайда «Кппен кеесіп пішкен тон келте болмас» деген ескі аиданы мытпайтын. Бл оан тек дрыс шешім табуа ана емес, алда-жалда тскен жолдары ауіп-атерге апарып соа алса, жалыз зі айыпты болмас шін керекті еді. Бл жолы да сйтті. Той біткен тні жасырын кееске зегілес серіктерін, зіне баынышты ру басшыларын шаырды. Олара Кіші жзді жеріне кшуді керектілігін айтты. Аылдарын срады. Жиналандар, ара бараа туан жерден кетуді иын екенін тсінсе де, бтен лаждары болмаандытан, кз кшуге кнді. Кенесары мжілісті бітіріп далаа шыанында та ланиектеніп атып алан екен. Біра той лі тарамапты. Тменгі сайдан ыз-келіншектерді, бозбалаларды алтыбаан теуіп жатан дабырлары, клгендері, сйлегендері тыны тнде сампылдап естіліп трды. Кенет бір ажырлы дауыс ыраты нді шырай жнелді. Кенесары тыдай алды. шар клі, саынып, онар клі, рашанда, ер жігіт, туан елі. Соны ана жрегін тебірентер уанышы, шаттыы, айы-шері… Оны тастап кеткенде алыс жаа, Созан олы жетер ме ата, баа? анша жйрік болса да, гей жерді з шабысы саналар арымаа… ле дл зіне арналандай, Кенесары кенет тнжырап кетті. «И, з еліде, з жеріде сені ны блек. Ал бтен жа бны алай баалайды? Ксеміміз деп соынан ере ме, жо па? Шаыруын шаырса да, бларды лі Жоламан алай абылдайды? з елі, з жері…» Демек, «Туекел, не болса да баран со крерміз!» дегендей, Кенесары олын бір-а сермеді де, з ордасына арай беттеді. Осы тойдан екі апта ткен со, жапалатап е алашы ар жауа бастады. Дл осы кезде отстікке лаы тігулі слтан аратауда ата-мекен жеріне ие боп алан азантай оыраттан бір жылы хабар алды. «Мделіхан гей шешесі Ханпадшайым слуа йленіпті. Ташкентке кзін тігіп жрген Бхар мірі оан ханыны бл шариата жатпайтын кнкар ісін шіркеу етіп Мделіхана бкіл мсылман ауымын арсы ойма рекетіне кірісіпті. Сір, бл айас тбі соыспен бітетін шыар» деген. «р-рит со, р-р-рит со, со! — деді екі збек тбелессе азбан ошарлардай мадайлары жарылмай тотамайтынын білетін Кенесары ішінен, — егер Бхар мен оан соысар болса бірін бірі лсіретпей оймайды. Міне дл сол кезде оаннан бкіл Сыр бойын бліп алуа болады. Біра йту шін зі де кш жинауы керек. Ал кшті Кіші жзсіз жинай алмайсы». Кенесары осындай шешімге келді. Ол маайына жиналан алы скерін жаз шыа табысармыз деп ауылдарына таратты. зі ш жз тлегіті мен асына ерген бес батырын алып, кзді ар аралас ара суыында Торай мен Ырыз бойындаы Кіші жз бен ыпшаты жеріне арай кшті. шінші блім І Орынбор скери губернаторы граф Василий Алексеевич Перовский, жмса орындыа шалая тсіп, кгілдір кзін сл жмып, ке мадайын зын саусаты сол олымен сипай таы да ойа кетті. «Батыс Сібір губернаторыны арамаынан кшіп келіп Кіші жз ереуілшілеріне осылан Кенесары слтанмен тіл табуа алай мжбр болып еді?.. И, и, ол кезде помещиктерді тепкісіне шыдай алмаан Орынбор лкесіні басыбайлы арашекпендері мен казак-орыстарды тгелдей патша кіметіне арсылы крсеткен озалысы бас-талан еді ой. Ол аз боландай Арадан Кенесары келіп Елек, Ырыз, Торай бойындаы аза ауылдары тегіс ереуілге шыты емес пе… Орынбор екі отты ортасында алмады ма. Екі отты бірдей сндіруге кш жетпеген со, амал жо, аза ереуілшілерімен тіл табуа мжбр болан жопыз ба?.. Онда да біз емес, алдыменен Кенесары слтанны зі бітім срады емес пе? И, и, зі сраан. алай деп жазып еді ол сонда хатында?» — Василий Алексеевич елуден асып кеткеніне арамастан, жас жігіттерше орнынан шып трегеліп, са бойын тіп-тік стап, аяын сыптай басып брышта тран темір шкафтан бір папканы алып ішіндегі ааздарды арай бастады… «Міне, міне осы ааз… Бір мы сегіз жз отыз тоызыншы жылы яни азаша Доыз жылыны наурыз айы делінген» Перовский енді аузын жыбырлатып ои бастады — «Атамыз Абылай ханнан бері біз орыс жртшылыымен бір туысан адамдай тату-ттті мір сріп келе жатыр едік, тек Сібір губернаторыны адамдары маза бермегендіктен, амалсыз соысуа мжбр болды… Ал сізді жеріізге келуімізбен еш уаытта да Россияа ас болмаанымды айтым келеді, жне мені осы сзімді жоары жаа жеткізуіізді тінемін»… Граф аазды былай ойып таы ойлана алды. «Россияа азатарды баындыруда мені саясатым уел бастан-а князь Горчаковтікінен згеше болатын… лке бойынша ктерілген орыс мжытарыны имылын еске алып, мен азатарды князь секілді ылышты кшімен емес, бейбіт жолмен баындыран жн деп білгем, сондытан да Кенесарыны ткен кнсына кешірім срап, жааы хатыны кшірмесін Соыс министрі Чернышев пен вице-канцлер Нессельроде мырзаа жіберген едім ой, — Перовский алдындаы папканы таы атара бастады. — Сол ресми хатым мына ааз ой. «Мртебелі мырзалар, ереуіл йымдастырып бас ктерген асым лы Кенесары слтанны осы жіберіп отыран хатынан, егер патша азам оан кешірім істесе, оны бізге мойын сынып баынатынын здерііз де кріп отырсыздар». И, осы хатты аяында бдан былай арай Орынбор жеріне кшіп келген азатарды ісіне Сібір генерал-губернаторыны кіріспеуін тінген едім мен. Солай деп князь Горчакова Соыс министрі бйры та берген. Біра ол бйрыты князь алай арсы алды? Князь ашуа мініп маан хат жазан»… — Граф аырын езу тартып клімсіреді де Горчаковты хатын тауып алып ои бастады. — «Орынбора жататын ырыз-айсатарды басару осы уаыта дейін мені ойламаан ісім. Бар масатым Кенесарыны анйлы тобырынан з генерал-губернаторлыымды аман сатап алу болатын. ырыз-айсатара кне замандаыдай бостандытарыды айтарып перем деп сендіріп, зіні ел тонаушылыын бркей білген Кенесары бліншілігіні аупі кшті. Осы себептен, оай мал табудан грі, ескі замандаы еркіншіліктерін айтарып алуды арман етіп, оны соынан ергендер кп». Граф таы ойлана алды. «Орынбор Омбы емес. Мнда орыс оыандарыны демократшыл тобы бар. Ктерілген халыты Горчаковтай ана батырсам, сол зім сыйласатын, кейде пікірімен санасатын орыс оыандары не айтады? Оларды да ойын еске алу керек. Тркістан тарихы жніндегі ебектерімен йгілі болан, зіммен бірге жмыс істеп жрген В. В. Вельяминов-Зернов, орыс тсінік сздігін жасаушы В. Даль азатарды Россия империясыны ол астына кіруі тбі прогресшіл жол, сондытан оларды аруды кшімен емес, аылмен баындыру керек деген пікірде емес пе… Бл ойды осы Орынбор шекара Комиссиясыны бастыы боп кп жылдан бері ызмет істеп келе жатан генерал-майор В. Ф. Генс те олдайды. йтсе де осы генерал-майор ызы адам, зі Россия патшалыына баынбады деп азатара арсы соысады, сйтіп жріп оларды жетім балаларын йіне жинап жетімхана ашады. Жне жрттан жасырып азатарды тарихы мен этнографиясы жнінде ебек жазады. Блар аз боландай Орынбора айдалып келген полякты белгілі азаматтары да халыты ыраннан грі аылмен кндірген жн дейді. Осындай ойларын Мицкевичті жан аяспас досы, Орынбор музейін ашан Томаш Зан да, шекара комиссиясында ызмет істейтін дарынды аын И. В. Виткевич те ткен жылы зіме келіп ашытан-ашы айтты… арамаымдаы аза елін ана батырып, ереуілін басанда кілдес сырластарым, Петербургтаы белгілі орыс дебиетшілері не айтады? зімні бауырым, белгілі жазушы Антон Погорельскийді бетіне алай араймын? Брі де ан тгуді жек креді, менен бірден безбей ме?». Перовский таы да тнжырай алды. «йтсе де мен з ойлааныма жеткен едім. Россия патшалыы мен аза еліні арасындаы айшылы ай трде бітетінін Кенесары да, мен де аны білмегенмен, зірге ан тгіс шабуылды екі жа бірдей тотатан едік ой… Батыс Сібір шекарасындаы анда-санда бр ете алатын жанжалды есепке алмаса, Орынбор шекарасындаы бекіністер мен казак-орыс станицаларын шабуын Кенесары біржола тотатты десе де болады… Оны есесіне патша азам ткен ырыншы жылы Кенесарыны бар кнсын кешіріп, амнистия берді… Жне айдалып, сотталып кеткен туан-туыстарын тегіс айтарды…» Граф бірдеме ойына тскендей орнынан трегеліп темір шкафтан екінші бір папканы алды. «И, и, патша азам мені тілегім шін зіні брыны указын бзан жо па еді? Ол указда…» Перовский Указа кз жгіртіп ои бастады. Бл Бірінші Николай патшаны бір мы сегіз жз отыз сегізінші, азаша Ит жылы мамыр айыны бірінде берген Указы еді. Онда «ылмыстары шін арестант роталарына жіберілген азатар, мерзімді уаыттары біткеннен кейін де туан жерлеріне айтарылмай, скер ызметіне жарайтын сенімділері солдата беріліп, ал згелері Иркут губерниясына жер аударылсын», — деген. «Патша азам осы мейірімсіз Указына арамай, — деді граф ішінен, — Кенесарыны сталып кеткен туыстарын, Улиханны лкен баласы байдолладан бастап босатып берді… Біра байдолла туан інісі — смрынны аа слтаны Шыысты еліне бармай, Кенесарыа келіп осылды. Неліктен? Патша азамны жасылыын білмегендігінен бе, лде зіні тоал шешесі, Шыысты анасы Айаныма деген штігін мытпааны ма?.. Айаным демекші, оны осыдан жиырма бес жыл брын Петербургта кріп едім ой… Марм Бірінші Александр патшаны туан кнгі тойында… Сол тойа арналан балда слулы жаынан Айанымнан еш йелді аспааны лі есімде… Оан зім секілді орыс- ты жас офицеріні брі ашы болып алан едік ой». Граф лденені есіне тсіріп клімсіреді. «И, сйткен слу Айанымды асырды аншыындай тас жрек деп кім ойлаан. Хандыа зімен таласан Улиді лкен йелінен туан байдолланы да, Улиді туан аасы Сартайды да Сібірге жер аудартан жо па? — Перовский таы клімсіреді. — Алайда Бірінші Александр патшаны сол тойын мір баи мыта алмаспын… Жетпіске таяп алан Ули зі секілді кіле а шашты шалдармен патша сарайыны бір салонында карта ойнап отыранда, биді дл ызу стінде. Айанымды з йіме алып кетіп едім-ау! Ах, жасты ша, жасты ша, сен азір алыстаы ай тріздісі ой, суле бар, ызуы жо… Ал сондаы марм Бірінші Александр туан кнгі балмен, оранышым Бірінші Николай патшаны туан кніне арналан кешегі бал айырмасы андай? Жер мен кктей! Алашы балда ылышты жзіндей ылшылдаан офицер едім, алдымда мен асатын сан ызы асар белдер бар болатын, бар болашаым мені ктіп тр еді ой… Ал кешегі балда ше?.. Шын ызыы артында алан крілікке бас ие бастаан жан секілді крінген жопын ба, салтанатты сарай бикештеріне… Айаным трізді жас слуды оашаа алып кетпек тгіл, патша азамны кілдесі жезкше Нинаны зіліне зіл айтара алмай алдым ой… И, и, блені брі осы зілден басталан жо па?.. Сйтті ой». Василий Алексеевич тнжырай ойа кетті. Расында ол ойланатын жйттер кп еді. Перовский оана зі басарып баран Доыз жылы стсіз экспедициясыны уресінен тылан со, биыл азыра дем алып кіл ктерейін деп жазытрым патша азамны рсаты бойынша Петербургке келген. Жасты ша ткен жерді ыстытыы андай, осы тамаша астанада ш-трт ай серуендеп алан. Енді айтам деп тран кезінде патша азамны бір ызыны туан кні болып, соны балына атынасан. Балда ыдырып жріп Бірінші Николай императоры мен оны кілдес йелі, Петербургты соы кезде ауыза іліне бастаан слуы Нина Макеевскаямен кездесіп алан. Амандасып боланнан кейін сайал Нина: — Ах, патша азам, сізді маан берген удеізді орындамауыыза Василий Алексеевич те кінлі ой деп ойлаймын, — деп клген. Патша сарайы йелдеріні мндай сзді астарсыз айтпайтынын білетін Перовский дереу: — афу етііз. Егер мртебелі патша азам уде берген болса, ол удені орындау шін Орынбор лкесіні скери губернаторы граф Перовский з жанын пида етуге бар, — деп басын иген. — Онда алай боланы? — Слу Нина сиырлана клген, — патша азам маан осы тойа кйлектікке бхар дриясын алдырам деп арнаулы керуен жібереді. Ал ол керуенді Ташкент тбінде соыс ашан сізді Кенесары слтаныыз тонайды… Бл айып емес пе? — Ол ммкін емес. Кеше ана хабар алдым. Бесінші сентябрь кні Кенесары слтан зіні Торай зеніні жаасындаы ордасында болатын. — Орынбордан Арал теізіні жаасына дейін екі ай жретін тек орыс генералдары ана, — деген Николай патша кекете, сл абаын шытып. Бнысы Перовскийді Хиуа хандыына арсы отыз тоызыншы жылы шыаран экспедициясыны Арал теізіні жаасына екі айда зер баранын бетіне салы ету, — ал ырыз слтандары Торайдан трт мы скермен жеті-а кнде Созаа жетеді екен. — афу етііз, патша азам, мен сізді алжыыыза тсініп трам жо. — Перовский басын ие тскен. — арамаындаы ырыздарды не істеп жатанын, патша генералдарынан емес, генералдары патшасынан білетін болан екен бл баытсыз Россияда. — Николай патша абаын тйе тскен. — Білмесеіз айтайын. Сіз оран боп жрген Кенесары слтан осы жылы жетінші сентябрь кні зін хан деп жария- лап, соны рметіне бір жетіден кейін оан хандыына арсы Ташкент тбінде соыс ашан. — Бекер болар… — деген Перовский сенерін де, сенбесін де білмей. йткені жаында ана зіні орнында алан генерал-майор Генстен хат алан. Хатында ол адъютанты Гернні Кенесары ордасынан бірінші сентябрьде айтанын жазып «Ол жата брі тыныш, Кенесары бітімні е соы шешімін ктіп жр» деген. — Бекер! афу етііз, адірлі Василий Алексеевич, бгін ана оан ханы Шерліден шабарман келді. — Николай патша соы кезге дейін зіні сйеп жрген губернаторын біржолата жермен-жексен еткісі келмеді. Енді ол жзіне сл шырай берді, — осы уаыта дейін князь Горчаковтан грі граф Перовскийді жаын санаса онымыз Кенесарыны сіз хан етсін дегеніміз екен деп тсінбеіз. «Бір патшалыты ішінде екінші патшалы болуа ммкін емес». Жне Индия, Ауанстан, Орта Азияда аылшындар мен бізді тілегіміз арама-арсы келіп отыранда, Бар, оан, Хиуа хандытарымен сауда-саттыты, арым-атынасты бзу Россия империясыны саясатына жатпайды. Мны да ыыз. Демек, Кенесары гімесін бітіретін уаыт жетті. р губернатор з бетінше саясат жргізуден ештее нетін емес. Сондытан мен бгін Чернышев мырзаа Сібір мен Орынбор губернаторлары тізе оса отырып, биыл жазда Кенесары озалысын біржолата ртатын болсын деген бйры бердім. Егер бл міндетті орындай алмаймын десеіз… — Брін де тсіндім, — деп Перовский басын ие тскен. — Тсінсеіз, кп кешікпей Орынбора жріп кетерсіз деп ойлаймын. — Патша азам басын изеп оштасты да, енді кідірмей, асындаы слу келіншекті олтытап кете баран. Нина Макеевская Соыс министрі Чернышевты Николай патшаа жаындастыран йелі екенін граф білетін. Ал сол Чернышевты кптен бері Перовскийді орнына артиллерия генерал-майоры Обручевті ойысы келіп жргенін де сезетін. Тек патша азамны зі Перовскийді сйейтін боландытан «ауыстырайы» деуге бата алмайтын. «Чернышев ойлаан масатына жаындап алан секілді-ау» деді граф ішінен, патша азамны сзінен зіне кз арасты згере бастаанын сезіп, «бір атына кйлекке деген тораны мезгілінде келмегені шін бір елді тадыры згеше шешілуі керек». Перовский сол тні та ата-а Орынбора аттанан да суыт жріп кеше жеткен. Келген бетінде-а Генстен болан уаианы аныын білген. Бгін олданар шараны шешпек. Кенесары озалысын басуды аылдаспа болан Перовский арамаындаы аа слтандара «тез жетсін» деп ат шаптыран. Ал барлы жадайды толы баяндауды генерал Генске тапсыран. скери губернатор бл баяндамаа бір тулік ана уаыт берген. азір сол генерал Генсті ктіп отыран жайы бар. — скери губернатор мырза, — деді есікті ашып хатшы-адъютанты аба келген бала жігіт, — генерал майор мырза келді. — Кірсін. зын бойлы, ошар тмсыты, ойлы, лкен кзінде алтын пенснесі бар, скери адамнан грі оымыстылара кбірек сас Генс йге кірді. Графты кабинеті Горчакты кісі абылдайтын блмесіндей далиып жатан ссты болмаса да, трт брышты жептуір ке зал. Стол тсындаы патша азамны суретінен бтен скери губернатор рмет ттатын Суворов, Кутузов секілді ататы орыс олбасшыларыны ана бір-екі тас мсіндері бар. Жмса орындытар, дивандар брі алтын тстес сары барытпен тысталан. абырада Орынбор лкесіні лкен картасы. Блме іші толан кітап. Брыштаы шкаф ішінде де, стол стінде де кіле былары тысты жуан шыармалар… — Жасы жатып, жйлі трдыыз ба, Василий Алексеевич, — деді Генс ол беріп амандасып, бл екеуі кптен келе жатан ріптес, серіктес адам бол- андытан араларында блендей ресми тртіп сатала оймайтын, — жол соып тастаан жа па екен?.. — Жол соанмен тсекте рахаттанып жататын кез болып тр ма? — Перовский езу тартып клді де, тез орнынан трегеліп, абырадаы картаны алдына барды. — Уаытты боса ткізбейік, генерал мырза, сіз маан алдымен Кенесары слтанны арамаындаы елді айсысы ай жерде, соны крсетіізші. Генс брышта тран крсеткіш таяты алып сйлей бастады. — Бл жаа Кенесарыны соынан кшіп келген Амола жне араралы округтеріні лке — Байдалы, Тыналы — арпы, Алшын — Жаалбайлы, аракесек, Айтожа — арпы, Тбе — Темеш болыстары арам мен Амны тірегіндегі мына жайылымдар мен Жыланшы зеніні Торайа ятын саасына орналасты. Ал Баянауыл округінен келген озан, ойлыбай — Шаыр, аржас, Малай — аламан болыстары мен Амола округіні Тыналы — арпы, Торайыр — ыпша болыстарыны алан ауылдары Бааналы руымен осыла, мына ара Торай зені бойына жайласты. Осы ара Торайды жоары тсында, жрт «Орда тіккен» деп атай бастаан жерде Кенесарыны зіні аулы тр. Отыз сегізінші жылы Кенесарымен бірге ктерілген Орта жзді Атбасар дуанына жататын мына Арынаты лытау, Терісаан, айраты, Шойынды кл, А кл маын жайлаан алы Алтай — лке, Алтай — Байдлі, Тбет — Темеш, Тыналы — арпы, Айтожа — арпы, ойлыбай — Алтай, Алшын — Жаалбайлы рулары бізді жеріміздегі Алшынмен бірігіп кетіп отыр. Міне крдііз бе, анша жер екенін? Генс картаны дл ортасын оматы етіп бір ойып тті, — бан мына Жайыты кншыыс жаындаы Жем, Елек, Ырыз зендері мен Жыланды, Мажар тауларыны бауырын оныс еткен Кіші жзді Табын, Тама, Шыылы, Шмекей, Шекті, Тртара руларын оссаыз ереуілшіл слтан арамаында Франция мен Италияа пара-пар бір ханды ел болады. Перовский картаа ойлана кз тастады. — Та алам, — деді ол сл кідіре, — жайшылыта аулы бір онып тетін жерге таласатын аза рулары, Сібірден аптай кшкен осыншама елге алай оныс берді? — Расында, бл та алатын жадай, — Генс ойлана жауап айырды. — Кенесарыны кші де осында емес пе? Ол Россия империясыны отаршылы саясатын мір бойы бытырап жрген аза руларыны басын осуа пайдалана біліп отыр. — Сондытан да оны азатар хан сайлады демексі бе? — «Кенесарыны жетінші сентябрь кні хан ктеріпті» деген хабарды ш кннен кейін мен де естідім. Сізді атыыздан арнаулы кісі жіберіп, «бл рас хабар ма?» деп сра саланымда Кенесары: «бекер» деп жауап айырды. Бл сзге мен сендім. йткені «ш жзді адамдары Кенесарыны а кигізге ктеріп хан сайлапты. Торай бойында лан-асыр той болып жатыр», — деп оан бейам отыранда ол трт мы скермен бір жеті тпей Созатан бір-а шыты. Сонысына араанда «Кенесары хан болыпты» деген сз улыы ма деймін. Не болса да аныын Герн мырза біліп келеді, ол алдыы кні жріп кетті. — Бар азаты басын осатын ханы болдым демесе Созаа неге барды? — Торай правителі Ахмет Жантрин: «Кенесары Созаа з бетімен баран жо. Ташкент шбегіне арсы бас ктерген Сыр бойын жайлаан Шмекей, Тртара, Тама рулары оны оан хандыынан таруды срап шаырып отыр» дейді. Ал Сібір Таможный округіні бастыы: «Кенесары оан жеріне соы аласапыран кезде кшіп кеткен Россияа баынатын ырыз ауылдарын айтарып келуге тті» дейді. Егер бл хабарлара туан кесі асым трені оан ханы мен Ташкент шбегісіні лтіргенін еске алса, Азия еліні дстрі бойынша Кенесарыны жау жртын шабам деуі та аларлы іс емес. — Кенесарыны туыстарын лтірген Мделіхан мен Ташкент шбегі Бегдербек, Лшкрлар азір жо. Онда Мделіханны інісі момын Шерліхан. Ол бізге дос. Мделіхан баяы Ташкенде тоал шешесімен кездескеннен кейін, бір жыл тпей йленген болатын. Бнысын кпір ісі деп «асапшы Нрасулла» атанан Бар мірі, биылы жылы кп скерімен кеп Мделіханды бауыздап, ал слу Ханпадшайымны кнтимесіне орасын йып лтірген-ді. Граф соны айтып тр. — Бар мен оан хандыыны арасындаы астыты пайдаланып, Кенесары елін босатып аламын десе осы кез е ыайлы кез. Кенесарыны имылы осыны крсетеді… Ал ол Бар, оан, Хиуа хандарыны біріні де ол астына кіргісі келмейді. Оларды аза халына жандары ашымайтынын, зін «бізге кел» деп шаырса, хандытарын Россиядан орайтын алдыы шеп етіп пайдалануды ана кздейтінін Кенесары жасы біледі. Сондытан да алдыы жылы октябрь айында Мделіхан кп сыйлыпен дейі кісі жіберіп, оан хандыына кш дегенінде, Кенесарыны кнбей аланы зіізге аян. Ол Хиуа ханы Аллала да кнбеген. Бл жадайлар туралы біз октябрь айында граф Нессельродеге арнаулы хат жазанбыз… — Брі дрыс. Кенесарыны оан, Бар, Хиуа хандарыны арамаы тгіл, Россия империясыны да ол астына кіргісі келмейтінін білемін. Оны ойы Россия берген тыныштыты пайдаланып, оан арамаындаы азатарды зіне осып алу. Сйтіп барып аза хандыын ру… Шамасы келсе Хиуа ханына арсы шыып жрген Ктібарды Есетін де зіне ерту. Біра Есет те, Сыр бойыны батыры Жаножа да Кенесарыны ол астында болысы келмейді. Олар «Орта гізден, оаша бзауды» жасы креді. Кенесарыа Кіші жзді брі бірдей осылмай отыруына да осы себеп… — Жаножа бл жолы Кенесарымен тіл тауыпты. йтпесе бес мы скері бар Соза секілді кшті бекіністі, Кенесары екі мы скерімен алай алсын… Перовский Генсті сзін бліп жіберді. — Патша азам трт мы скермен аттаныпты дейді ой Кенесарыны? — Онысы рас. Біра мынау Шыр ды тбіне ат шалдыран скеріні арасында дизентерия ауруы пайда болып екі мыдай жауынгері рыса атынаса алмапты. Оны орнына Жаножа батыр екі мы скерімен келіп осылыпты. — Сйтіп олар Созаты алып па? — Алуа таяу дейді. Бгін рыс басталанына он кн. — ажап, — деді Перовский, — зебіректі, бес мы скері бар мыты бекіністі Кенесары трт мы атты скерімен алай алма? — иянат кріп орланан жрт ашан да болса туекелшіл келеді. Бірі она татиды. Оны стіне Кенесары секілді тжірибелі олбасшысы болса… — Генс ойа шомандай сл кідірді, — Кенесарыны Созаты алатыны сзсіз. Бекініс абырасына шыатын жздеген баспалда істетіпті. Ол баспалдапен рмелейтін батырлар аза жігіттеріні арасында ашан да болса мыдап табылады. — Сз жо, батыр халы! — деді Перовский, — тек бастары бірікпейді. Ру-ру боп немі таласады да жатады. Крінгенге баынуларыны бас себебіні зі де осында… — Василий Алексеевич кенет картаа брылды. Есіне патша азамны Кенесары Созаа бір жетіні ішінде жетіпті, деген сзі тсті. Ол картадан кзін алмай, — орта жолда Бетпадала, атпенен осынау жерді олар алай бір жетіде алды? — деді. Генс клді. — Бір жеті емес, бес кнні ішінде, Кенесарыны жетінші сентябрь кні лытау маында боланы ха. Оны хан сайлады ма, сайламады ма білмеймін, сол кні Алашаханны абіріні жанында слтанды олдайтын руды бар асаал, билеріні жиналуы рас. Ал он екінші сентябрь кні ол аурудан сау алан скерімен Созатан бір-а шыты. Кенесарыны кшіні зі осы шапшадыында, лан, киік секілді туан даласыны ой-шырын жасы білетіндігінде… — йтсе де бес кнде… Перовский кенет картаа айта брылды. — Сонда ол ай жолмен жрген? Бетпадаладан с болып шып тті ме? азаты Сыра баратын ескі жолы мынау Балаш клі жаасы арылы теді… Не болмаса арамды басып отырады. Біра оан ат емес, тйе керек. — Кенесары б жолы Алашаханны бдан трт жз жыл брын салан ескі срлеуімен жріпті. Оны маан кеше бізге хат келген бір сарбазы айтты. Егер білгііз келсе… Перовскийді есіне а патшаны зіні Арал теізіне екі айда жеткені жайындаы кекесіні таы тсті. Ол абаын сл шытты да, «крсет» деп басын изеді. — Біріншіден, ол бл жорыа басшы етіп Араны батырларын емес, м кешіп йренген Шмекей, Табын, Тртара руларыны тадаулы жігіттерін алан… — Генс картаны жанына келіп, оны зын крсеткішпен шылай, сол жорыа дл зі атынасандай тптештеп сйлеп кетті. — Олар мына ара Кегірдегі Алашахан мазарынан шыып, лытаудан жз отыз шаырымдай жердегі ара Жара келіп тнепті. Одан Сарысуды майтты о жаын жаалап отырып, жиырма екі шаырымдай жердегі Таймас батырды моласын басып, ыры бес шаырым тратын мына ыз моласы деп аталатын тса келіп азыра ат шалдырыпты. — Бл ара шпке кедей, суа жарымаан жер секілді ой? — Дрыс айтасыз, — деді Генс, — аза жылысы мндай жерде де оттай алады… Сосын жиырма жеті шаырымдай жердегі мына Сарт моласынан сл тменірек, Сарысуды Тасткел деп аталатын тсынан скер ары бетке тіп бір тнепті… Та ата алы ол айта ктеріліп Сарысуды сол жа жаасымен жріп отырып, отыз шаырымдай жерде тратын ара ыпша бейітіне келіп таы да ат шалдырыпты. Бдан рі кп кешікпей Ккжиде дейтін ркеш-ркеш мды ір басталады. Бл арада таыр сордаыдай емес, ркеш-ркеш шаылдарды арасындаы сай, ойпаттарда жзген, жыыл, шегел, баялыш, сексеуіл седі. Кей жерлерінде биіктігі бес сажындай жиде ааштары да шоырлана кездеседі. Анда-санда срылт тстес кішкентай ояндар мен иреледеген шаын ср жыландар кзге тседі. Ота-текте йірімен айдаланы басына ктеріп сатырлай шапан ара йрыты да круге болады. Осы шаылдарды арасындаы жерді лаш бойы азса, тщы су шыады. Осы арамен Ккжиде ойнауынан отыз шаырымдай жердегі Жаман орана жетесі. — Бл оан хандарыны аза жеріне салан алашы ораны ой? — деді Перовский ойлана. — И, — Генс лденені есіне тсіргендей сл кідірді де, айта сйлеп кетті. — Бл биіктігі трт, алыдыы бір жарым кездей, трт брышты шым дуал. Клденеі жиырма бес сажындай, зындыы да сондай. Дуалды оршай тередігі ш жарым, клденеі екі кездей ор азылан. Бір кезде оан хандары бл оранды азатардан керуен жолын орау шін салса, соы кезде аза ауылдарын шабу алдында тотайтын бекінісі еткен. Осы Жаман оранда бір тнеп Кенесары олы рі арай жріпті. Бархандар бдан рі кішірейе тседі, біра мал оты жоты асы. азса лі де тщы су шыады. Жаман ораннан Сарысуды сол жаын жаалай ызыл жыыл арылы отыз бес шаырымдай жер ткеннен кейін Сандыбайа штесіп ара Кегірден кшіп кеткен Бтеш батырды Теліклдегі ыстауыны стінен шыасы. Осы ыстаудан кейін, жаз-ы-трымы ар суынан ана пайда болатын, Сарысуа ятын, Ботыарын деген жыла кездеседі. Егер соны майтты жаасымен жріп отырса, ыры шаырымдай жердегі Айнамкл деп аталатын кгал шпті, амысты арасуа кездесесі. Одан рі арай Бетпадала басталады. Генс сл тотап, картаа арады да: — мытып бара жатыр екенмін ой. Жаман оран мен Бтеш ыстауыны арасында мынау Шыр ды деп аталатын ш ды жатыр. Бл дытарды суы тщы, млдір, біра ішінде шылау шп кп. Оларда трлі микробтар, инфузориялар бар. Байтабын батыр бастап келе жатан ол ыстыа шыдай алмай осы дытара тотап су ішкен екен, шетінен ауырыпты… — Ауыран скеріні кбін ызыл жыыл бойына ыстауа келген Найманны Бааналы еліне Кенесары алдырып кетіпті. Генсті жас кезінде жарафиялы экспедициямен осы араны сан кезгенін білетін Перовский оны сзін блген жо. Тек тыдауда болды. — Бетпадала алыстан араан адама, жан-жаынан он бес сажындай биіктене ктеріліп бір ттасан ызыл кре жар секілденіп крінеді. Алашы крген кісіге ол бір трлі суы, ссты… — Тек ішіне кіргенде ана аздап кілі орныандай болады. Сйтсе де шы-иыры жо таыр адамны зресін алмай оймайды, — деді Генс сзін айта бастап, — осындай ешбір сімдігі жо м мен таырды басып жріп отырса жетпіс шаырымдай ткенде Терісаан деген суы ма сііп кеткен сайа кездесесі. Одан жиырма шаырымдай жерде алдыда Айдарлы м сайы жатады. Бл арада ошаан, тйе жапыра секілді аздаан сімдік кездеседі. Дл осы жерде Шыырау деп аталатын тере ды бар. Суы мол. Біра Кенесары скері бл араа кідірмей, болдыра бастаан аттарына тркмендерше ойды йрыын жегізіп… — у далада йрыты айдан алып жр? — деді Перовский, — лде бл арада ел бар ма? — Жо. Олар жз ата жз ой таып алып жріпті… Содан Бетпадаланы кктей жз жиырма шаырымдай жер ткенде клденедей кездесетін Шу зеніні Беслан деп аталатын ткеліне келіп тотапты. Ар жаында Сырдария жері. Біра лі де м, лі де таыр. Суы ащы, шбі аз. Бесланнан он алты шаырымдай жерде Ажайытан клі бар. Б да ащы кл. Одан Иней мен лан аба адырларын басып отырып он жеті — он сегіз шаырымдай жердегі мына осдыа келесі. Бны да суы ащы, шбі мардымсыз. осдытан отыз шаырым барханды мды басып отырып, мына сусыз Шбар деген сайды бойындаы Жамандыа жетесі. Бны суы сл тщылау, біра тйе болмаса жылы ішуге келмейді. Бдан жиырма бес шаырымдай жерде Берді би моласы бар. Бл арада тщы сулы кішкентай сай бар. Жаасында азын-аула сімдік те жо емес. Кенесары олы Беслан ткелінен кейін кідірмей жріп отырып, тосан шаырым мды, шлді жерді кнні ыстыына арамай бір-а кнде алан. Осы кейде Берді би моласы, кейде л деп аталатын сайда ат шалдырып, здері тні бойы тыныып, та ата ар жаында жиырма бес шаырым жердегі Созаты тбінен бір-а шыан. Кн шыпай бекіністі оршап алыпты. Соза датасы Бабажан тіпті аннен-аперсіз жатса керек, бір нкері келіп «жау келіп алды, трыыз!» десе, «Созаа Кенесарыдан бтен жан бата алмайды. Кенесары айда, Соза айда!» деп жауап беріпті. Нкері: «Келген сол Кенесарыны зі!» — десе, «Шыраым, жылаысы келген бала кесіні саалымен ойнайды. лытауда хандыын тойлап жатан Кенесары с болып шып келмесе, айдан келеді, ойыныды ой!» — деп аырыпты. Перовский езу тартып клді. — лытаудан Созаа дейін алты жз шаырымдай мды, шлді жерді бес кнде тіпті деген сзге Бабажан тгіл, мен де сенбес едім. Тек мндай жріске кніне жз жиырма шаырым жер алатын аза аты ана жарайды. — аза жігіттері ше? — Генс те клді. — Алашы саяхатымда салт ата мінемін деп мені де артым ойылып алан. — Генерал-майор азір аза лкесін отарлауа келген жан секілді емес, аза жерін зерттеуге келген арапайым алым трізді. — Біра сол жолы мен бл халыты кп этнографиялы материалдарын, ертегі, дастандарын те кп жазып алдым… — Кенет ол Перовскийге клімсірей арады, — сіз Шу зеніні мына ткелін Беслан, ал мына тбелерді Иней, абан деп неге атайтынын естігенііз бар ма? Орынбор шекара басармасыны бастыы генерал-майор Генсті соыстан крі, тарихи, этнографиялы жадайды сйе гіме ететінін білетін Перовский, іс жайында сйлесуге асыып трса да, оны кілін алдырысы келмей: — Білмеймін, — деді, — біра білетін адамны сзін тыдауа бармын… азір аызын тыдауа ыылас ойып тран осы жмса мінезді крінген граф Перовскийді, осыдан он екі жыл ткеннен кейін, алы олмен келіп, аза даласын ана батырып Амешітті алатынын кім білген! Генс жолдасыны ыыласына риза болып Беслан туралы бдан отыз жыл брын жазып алан аызын айтып берді. — Алашаханны жасы кретін баласын таы лан йірі басып лтіріпті, — деді Генс аызды есіне тсіре, — атты апаланан рі мейлінше ашуланан хан, лан біткенді ыруды бйырады. Кімде-кім оларды ырып бітірсе соан ажайып кп сыйлы пен е слу кіші ызын бермекші болады. Домбыла деген батыр ханны тілегін орындаймын деп уде береді. зіні Иней, абан деген жйрік аттарын мініп ландарды уады, айда ашса да оймай бейшараларды ырады. Аырында бес-а лан алады. Олар Шу зенінен тіп ма ашады. Осы ландарды Шудан ткен жерін Беслан дейді. ма уып шыан батырды аттарыны жете алмай зорыып лген жерлерін Иней, абан деп атапты. Ханны ызын алам деп м арасында аып лген Домбыла батырды моласы деп азатар Шуды теріскей жаындаы моланы крсетеді… Расында да бл мола тым кне… Оан сенуге де болады. — аза жерінде не кп, мола кп. Жне бріні де аты бар. Жасы крген адамын атаусыз тастамайды, — деді Перовский, — лген со бізге де жер атын ояр ма екен? — Кенет ол олын сілтеді, — мейлі, лгеннен кейін не десе о десін… Ал зірге… тірі жрген кезімізде патша азам алдындаы борышымызды дрыс атаралы. — Енді Перовский сзін тжыра сйледі, — е алдымен Бхар ханы мен оан ханыны арасындаы соыса неге кірісті, сол жайында Кенесарыдан тсінік сраыз. Ал Кенесарыны бл ісі Россия империясыны отстіктегі сауда-сатты жмысына орасан зиян келтіреді. Сондытан бізді хатымызды алысымен оан хандыына арсы рысын тыйып, Россия жеріне тез айтатын болсын. — Бан Кенесары слтан ренжімей ме? «з бетіммен имылдауа ммкіндік бергілері келмейді екен», деп ойлап алмай ма? — Ойласа ойласын. Бйту е алдымен Кенесарыны з басы шін керек. Россия патшалыына з еркімен баыну деген сз, з еркіменен жауларынан кек алу деген сз емес. Россия патшалыына баыну, тек Россия мддесін ана кздеп ана мір сру. Мны Кенесары дадай жаттап алуа тиісті. — Жасы. Генс сл ойланып трды да, стол стінде жатан зіні папкасынан бір аазды алып Перовскийге сынды. — Бл не? — Мені хатыма Кенесарыны жауабы. Перовский мен Кенесарыны бітімге келгенін естісе де Батыс Сібір генерал-губернаторы шекарадаы Кенесарыа жататын ауылдарды шабуын тотатпаан. «асым тре арашылары Россияа баындым деп р алдап жр, ал дрысында патшаа арсы рекетін кшейтуде», — деп соыс министрі Чернышевке арыз да еткен. бден ызаланан Горчаков зіні бір хатында Перовскийге: «Кенесарыны Сібір шекаралыынан млдем алып кет, не болмаса маан оны зіні ясында ртуа рсат ет», — деп жазан. Бан Перовский: «Слтанды кінлі деген орытындыа келе алмаймын, йткені ол Орынбора арааннан бері, ол астымдаы жртты ашуландырар ешбір іс істеп жрген жо. Оны ел тонады деген сз бір-екі казакты крсетуіне ана негізделген. Бл ддамал куліктер Кенесарыны айыпты екенін длелдей алмайды» — деп жауап берген. Біра Орынбор шекара комиссиясыны председателі генерал Генс аныына жеткісі келіп, «Горчаковты сізге таып отыран кінсі рас па?» — деп Кенесарыа тсінік беруін срап арнаулы хат жіберген. азір Генсті Перовскийге берген аазы сол хата айтаран слтанны жауабы еді. Перовский аазды алып даусын шыара ои бастады: — «Патша азам берген манифестен кейін мен Россияа арсы ол ктерген емеспін. Б жаынан адал екеніме бір дайды зі ку. Жауларым мені сізді алдыызда аралаылары келеді. Егер керек десеіздер, кімет алдында зімні тіпті кінсіз екенімді длелдеп шыуа бармын. Жауларым мені те жек креді, мені сіздермен тату боланымды кргілері келмейді», — Перовский аазды Генске айтарып берді, Кенесары шынын айтып траны сзсіз. Біра жауы тым кп… Тбі оны жазыы болмаса да жазыты етеді. Бны тек князь Горчаков ана емес, е алдымен аза слтандарыны здері-а атарып шыады. — Сондытан да Кенесары сегіз адамды зіне те ас санайды. Алашы жазан хаттарыны бірінде солай деген.. — Кім-кім сонда олар? — Батыс Сібір генерал-губернаторлыына жататын дайменді лы оырлжа, Кшік лы лжан, Кішкентай лы Аошар, Жауашар, бізді Орынбор губерниясына жататын Жантре лы Ахмет, Жаппасты биі хорунжий Жанабыл, Жаалбайлы биі Ккір, Соза датасы Бабажан… Бларды ол тек азаты Россия мен оана сатты деп жек крмейді, з бастарыны амы шін елге тым аталдытарын да еске алады. Жне зге слтандардай, байлардай бл сегізі Кенесары жаына шыып крген емес, ктерілісшілерді шЇу дегеннен-а табан тірескен жаулары. сіресе оырлжа мен Ахмет. — Бл екеуіні жан аяспас жау болатындары да тсінікті, Кенесары Батыс Сібірдегі ереуілін оырлжа аа слтан болып отыран Амола приказын шабудан бастаса, Орынбор жерінде слтан-правитель Ахмет Жантринні еншісіне тиген Торай, Ырыз зендеріні бойына туын тігіп отыр. — Кенесарыны да тістескен жауы осы екеуі. зге слтандарды жек крсе де, ел бірлігін сатаймын деп, немесе з жаына тартуа тырысып онша тие оймайды. Ал бл екеуіні атын естігенде… — Генс сл езу тартты, — Кенесары з ордасында отыранны зінде де, ылышын ынабынан суырып алады деседі крген жрт. — Тым ашулы екен. Тбі Кенесары бл екеуіні басын жтпай тынбас! — Ммкін бл екеуі Кенесарыны басын жтар? — Ол ммкін емес. Кенесары лсе, бізді олымыздан, не оан, Хиуа хандыы секілді бтен жртты олынан леді. ара аза азаты Россияа баынаны тиімді екенін, тбі бны прогрестік маызы бар іс екенін айдан білсін, туелсіздігімізді, елдігімізді ртты, жерімізді алып жатыр деп ана ады. Кімде-кім оны сол туелсіздігін, жерін Россияа, немесе оан, Хиуаа перуге кмектессе, сол — ара халыты жауы. оырлжа мен Ахмет сол жауыны е бастылары, реті келсе азаты екі жігітіні бірі оларды бауыздай салудан тайынбайды. Осы Ахметті кесі Жантрені бір мы сегіз жз он тртінші жылы Ктібар батыр бастаан ктерілісте, зіні артында келе жатан арадан шыан кзетшісі найзамен тйреп лтірген. — Перовский сл ойланды да айта сйледі, — ал Кенесары сол ара халыты кбіні тсінігінше еліні, жеріні ораны. Оны кзіні арашыындай сатайды. Сондытан да ашын башрт Кенесары арауылыны бастыы… Перовский оны атын есіне тсіре алмай сл кідірді. — Батырмратты айтасыз ба? — И. Сол Батырмратты слтана тніп келген ылышты жалааш олымен стай алуы — наыз ерлік емес пе?! Бндай жаниярлы тек шын берілген адамнан шыады. Ал мылау лы аралек Кенесарыны жауырынына рмелеп шыып алан жыланды жалааш олымен латырып жіберем деп, кптей боп ісіп кетіп, бір жеті жатыпты. Бір білгір балгерді емдеуіні арасында зер тірі алыпты. — Перовский басын шайады, — жо, Кенесарыдай батыр, Махамбеттей аын адамын халы слтандарына оп-оай бере оймайды. Егер Кенесары жау олынан аза табар болса, оны ажалы баса лттан келеді. Осы кезде Перовскийді адъютанты есіктен кіріп: — Слтан-правитель Ахмет Жантрин, — деді, — сізді шаыруыызбен келіп тр. Орынбор скери губернаторлыына жататын Жайыты кншыыс жаын басаратын Жантре лы Ахмет, Жантре лы Арыстан, Айшуа лы Баймхамед слтан-правитель Перовскиймен ауыз жаласан дос. Олар «Кенесарыны Орынбор жерінен уу керек, егер зіізді скерііз жетпейтін болса, біз жрдемдесейік» деп сан айтан. Біра бан Перовский кнбеген. Орынбор маындаы мжытар ктерілген аласапыран кезде, азатармен ырылысуды дрыс крмеген. «Россия империясына араан азатарды, Ахмет пе, Арыстан ба, Кенесары ма, ай слтан басарса да, брібір, тек бізге баынып тыныш жрсе боланы емес пе», — деп ойлаан. Патша азам сзінен кейін Перовский кеше ш слтан-правительді шаыруа мжбр болды. андай генерал боланмен патша азамны жарлыын орындамайтын діреті айсы, егер соыс министрі Чернышев «Горчаковпен осылып Кенесарыны ртыдар» деп шын бйры беріп алса, олында сол бйрыты орындарлы андай кш барын білгісі келген. Слтан-правительді шаырылан себептері де осы еді. — Арыстан мен Баймхамед слтандар келген жо па? — зір келген жо. — Онда Ахмет Жантрин кірсін. йге Ахмет кірді. Бл бойшадау келген, ке танау, сзеген баны кзіндей шатынаан лкен кзді, ара ср, орта жастан асыырап бара жат- ан кісі. Иыында Россия скеріні подполковниктік погоны бар. Орысша оыан, кезінде Орынбордаы Неплюевты скери училищесін бітірген. Ол скерше амандасып, олын ктеріп есік алдында тра алды. — Подполковник Жантрин сізді шаыруыызбен келді, генерал мырза. — Жоары шыыыз, слтан-правитель. Блар ол алысып амандасаннан кейін, Перовский бірден шаыран шар-уасына кірісті. — Слтан Ахмет, сіз Кенесарыны азір оан жерінде соысып жатанын білесіз ой? — рине. — Кенесары оан ханымен неге соысып жатыр? Сіз бл жайында не естідііз? Ммкін, Хиуа ханыны тінішін орындап, Бхар ханын жеіп бер- мек пе? — Кенесары ондай аыма емес. Мделіханды лтіріп Нрасулла оанды зіне баындыраннан кейін Кенесары Хиуа ханымен оандаы аза жерін саан алып беремін деп астыртын сз жргізген. Ондаы ойы Бхар ханы Нрасулла тым кшейіп кетпес шін Бхар мен Хиуа арасын шатыстыру. Кенесарыа тартуа кміс ер-тоымды арыма пен он бес мылты жіберген Хиуа ханы Аллал, Кенесары мені жаымда болады екен деп Бхара арсы соыс ашты. Біра бл соысты ызыын оан крді, Хиуа мен Бхар ырылысып жатанда, биыл оан аласыны адамдары ктеріліске шыып, оаннан бхарлытарды уып, Мделіханны туысы Шерліні хан етіп ктерді. Мны крген Кенесары оан хандыын айтадан кшейіп кеткенше, Ташкент шбегісіні арамаындаы жеті мы шаыра аза аулын зіме осып алайын деп, осы айды он бесінде трт мы олмен Ташкентке арай аттанды. Мені хабаршымны айтуы бойынша, Кенесары азірді зінде-а Жааоран, Жлек, Амешітті басып алан крінеді. Б кнде рыс Созата жріп жатыр деседі. Кенесары босатан кей аза ауылдары бері арай кше бастаан трізді. — Бдан бізге келер андай зиян бар? — деді Перовский Генске арап, — бір мы сегіз жз отыз тртінші жылы асым трені баласы Саржан Россия империясы арамаынан ыры мы йлік ыруар елді алып ашса, бгін асым трені екінші баласы Кенесары слтан сол ыры мынан оан хандыыны арамаында алан жеті мы йді кейін айтарамын деп соыс ашуда. Бл Россия империясыны жеісі емес пе? — Жо, бл Кенесары слтанны жеісі, — деді кенет тнжырап кеткен Ахмет, — азір оны арамаында Найман, Бааналы, Арын, Табын, Тама, Шекті, Шмекей, Байбаты, ыпша рулары бес мы ауыл, яки екі жз елу мы шаыра болса, оан оан хандыынан жеті мы шаыра кшіп келіп таы осылса анша кш жиналаны? Ал, Кенесары тірі транында Россияа дос болмайды. — Неге? — Оны кксегені Абылайды заманы. Бар азаа зі хан болма!… — Жарайды, — деді Генс, — Кенесары хандыты кксесін, ал сонда… — генерал-майор абаын сл шытты, — жаа зі айтты ой, оны арамаында екі жз елу мы й бар деп, р йде трт адамнан болсын… Сонда бір миллиондай кісі бір Кенесарыны хан етеміз деп бізбен креске шыып жр ме? Осыншама адамды орытып соынан ергізе алмайсы. Жо, Ахмет слтан, мндаы гіме лдеайда тереде. лгі миллион адамны а патшаа арсы наразылыы мен Кенесарыны хан болсам деген арманы штасып жатыр. Мндай жадайда біз Кенесарыны емес, лде адасып, лде шауып алады деп орып сол слтанны соынан еріп жрген жртты еске алуа тиістіміз. Кенесарыны ртамыз деп миллион адамды ртуа болады ма? — Болады! Неге болмайды?! — деді кенет Ахмет аттыра дауыстап жіберіп. — зімен бір туан азаы болса да ма? — Мейлі. азаым болсын, шршітім болсын. Айтаныма кніп, айдааныма жрмейді екен, ырып тастау керек!. Генс оан ренжи арады. Алдында тран адам, кенет генерала адам емес, ан мар орау секілді болып крініп кетті. «Халыты боса ырмау керек» деп лтымыз блек біз ара тскіміз келеді, ал мынау… Генс кенет Ахметке «Халы сендей слтандарды неге жек кретіні енді тсінікті болды. ке Айшуа ханны баласы Жантрені халы лтіріп еді. Байа, Ахмет, сені де ажалы халы аарынан келмесін!» — дегісі келіп кетті. Біра Перовский брыныра: — Жарайды, біз мына генерал мырза екеуміз Кенесарыны зімізге ан ткпей баындыруды жн кріп едік, — деді. — Егер ондай ммкіншілік болмайды екен, — кш жмсауа да бармыз. Сонда Кенесары жасаын таландауа лдері жете ме? уананнан Ахметті кзі жар ете алды. — бден жетеді. Кенесарыда азір сегіз мыдай атты скер болса, мына біз Жантрені слтан-правитель екі баласы Ахмет пен Арыстан ш мы жауынгер арсы оя аламыз. Жантрені інісі слтан-правитель Баймхамед екі мы адам береді. Жаппас лы Жанабылдан, Кенесарыа осылмай алан Ор бойындаы Тртара, Жаалбайлы руларыны биі Ккір, Биажаннан мы адамнан шыады. Кенесарыны асы ыпша биі Жабыршыны Баложасы мы сыпай берсе… Сонда анша болды? Тоыз мы ба? Бан Орынбор скери губернаторы екі мы солдат осса, лшынып отыран Батыс Сібір скерісіз-а Кенесарыны биыл кзде жо етуге болады. Тек рсат етілсін. — Жасы, — деді кенет Перовский, — зге слтандар келсін. Кешке кееселік. Жолдан шаршаан шыарсыз, зірге тыныа трыыз. Ахмет шыып кеткеннен кейін Перовский: — Крді бе, мртебелі досым, — деді Генске, — аза жерінде феодалды, рулы дстрді андай мыты екенін? р слтан, би арамаындаы руластарыны жігітін з солдаттарындай жмсай алады. аза та бір, ой да бір, тек алдарына тсетін серкесі болсын! — Жо, — деді Генс абаын сл шытып, — аза дарынды халы, батыр халы, тте баытсыз халы. Перовский жауап айыранша адъютант таы йге кірді. — Генерал мырза, — деді ол лденеге сл ызарып, — азаты тамаша екі слу ызы келіп тр. Кет десем, сізге кірмей кетпейміз дейді. Бірі орысша судай біледі. Перовский мен Генс біріне-бірі арады. аза ызыны орысша сйлеуі екеуіне де та дние. — Кірсін, — деді Василий Алексеевич. «ыз» деген сз жас кезінде бозбалашылыты басынан кп ткізген Перовскийге жылы тиді ме, ол еріксіз жаасын жндеп, тікірейген сарылт мртыны шын сл шиыршытай деміледі. Генс пен Перовский біріне-бірі арап кліп жіберді. Жйрік ат шаппаса да ырындайды деген. Осы кезде йге сндене киінген екі ыз кірді. Біріні басында сукеле, сонысына араанда жас тскен келіншек секілді. стеріндегі киімдері бай ыздарынікіндей тора мен дрия болмаса да, кз тартарлытай демі. ызыл шибарыт амзол, аятарында ызылт кким етік, а патсайы шытырман кйлек. Келіншекті асындаы ызды басында ызыл тлкі кілі брік, белдеріндегі кміс белбеу бларды Арадан шыандарын аартады. — Сау саламатсыздар ма, мртебелі генерал мырзалар, — деді сукелелі, шашы жерге тскен келіншек. асындаы ыз орысша білмегендіктен ескі Ара дстріменен екі олын кеудесіне апарып, басын иді. — здерііз де амансыздар ма, аратарым? — Генс бірінші болып аман- дасты. — айдан жрсідер! Аттары кім? — Мені атым — Алтыншаш, жанымдаы ызды аты Кміс. Кенесары аулынанбыз, — келіншек орысты таза тілімен тсінік берді. аза ызыны орысша осыншама демі сйлегеніне та алан Генс: — Орысшаны айдан йренді? — деді. Алтыншаш кесі Тайжанды атаннан кейін алай орыс арасына тскенінен бастап, е аыры Кенесары батыры Байтабына ерге шыанына шейін жасырмай, бар мірбаянын демі орыс тілімен айтып берді. Орысша сйлеп тран кімні ызы екенін енді ан Перовский; — Бізде андай шаруа бар? — деп срады. — рметті генерал, сізді ділетті жан деген со келіп трмын, — деді ол кенет кзіне келген жасын сртіп, — ткен жылы Кенесары слтанны айдалып кеткен бар туыс-жаынына патша азамны амнистиясын алып бердііз… Мені ондай лкен тілекті сізден талап етер аым жо, тек аяыз деп тінемін… Е болмаса Туринскіге жер аударылан аа-інілерім мен апа-сілілерімні амандыын білдіріп берііз… Генс кзінен жасы соралап тран келіншекті аяп, теріс брылып кетті. Ал Перовский: — Жаныдаы баланы андай шаруасы бар? — деді Алтыншашты тінішіне бірден жауап бере оймай, сылтауратып. Алтыншаш Кмісті де басынан ткен уаианы жасырмай тегіс айтып кел- ді де: — Б да сіздерді делетті дегенге, оырлжа аа слтанны стінен шаым айтып келіп тр. Осындай озбырлы істеген адам ешбір жаза тартпай кете бере ме дейді. кесі бдіуаитты да сол оырлжа сыпайлары лтірді. — андай айуанды! — деді Генс Кмісті аяп кетіп француз тілінде. — И, дала заы айуандыпен шектес келеді! — деді Перовский де французша жауап айырып. Алтыншаш еле ете алды. Ол французша да білетін. Алтыншашты ызметші ыз етіп йіне алан генерал-майор Фондерсон орысты асйектерінен болатын. Олар й-іштері боп кбінесе французша сйлесетін. Жетім ыз Алтын- шаша бес жылды ішінде амал жо, жат тілді де йренуге тура келген. Алтыншашты еле еткенін аарып алан Перовский: — Сен немене, француз тілін де білесі бе? — деді. Алтыншаш генералдарды зара сздеріні кусі болысы келмеді. — Жо… — деп тмен арады… — Онда неге еле ете алды? — Сздеріізге тсінбеген со тадананым ой… — … Француз тілін білмеймін дегенінен Алтыншаш соынан кп пайда крді. Генералдарды сан пия сырларын естіп, Кенесарыа арсы олданылмашы шараларды кні брын біліп отырды. — Бларды тінішіне андай жауап беруге болады? — деді Генс Перовскийге таы да француз тілінде. — Мына келіншекті кесі жнінде патша азама жазып, не болмаса соыс министрі Чернышев арылы бірдеме білуге болар. Ал оырлжаа не істейсі? Ол Горчаковты арамаындаы адам ой… ысасы, тініштеріді аылдасып крерміз деп шыарып салу керек. — Блар екінші рет айта келе ала ма?.. Біздерді де алдамшы жандар екен ой деген ойда мір-баи кетпей ме. — Алдамшы жандар екенімізді бірден білгеннен крі, соынан білгендері дрыс емеc пе? — Перовский езу тартып клді. — йткені бізге де, олара да жеіл тиеді. — Жо, — деді Генс, — Блар екеумізді орыс генералдары деп сенім ттып келіп тр. Мен бларды сіз айтандай алдап шыара сала алмаймын… — Сонда не істемексіз? — Азия ісі департаменті арылы мына ызды туыстарыны айда екенін білуге тырысамын, ал оырлжаны жауапа тартуларын талап етем. Перовский таы да клді. — Россия кеселеріні мндай істе асыпайтынына лі кзі жеткен жо па еді? Бл ыздар сенен жауап келгенше ауылдарында артайып та лер… — Ауыла бараннан кейін бл ыздарды айтып келуі екіталай… Кнсе осы жерде алуларын сраймын. Жауабын тездетуге тырысамын. Оны стіне бл екеуі де мені жетімханама керек. Генс йінде азаты жетім балаларына арналан баспана ашан. Олара орысша-азаша сйлей білетін трбиеші алуды кптен бері ойлап жр еді. Генерал-майорды ойына тсінген Перовский: — Мейлі, зі біл, — деп клді. Генс ыздара арап: — тініштері туралы тиісті кісілермен хабарласалы. Жауап келгенше ыайлы крседер мені йімде болыдар. аза балаларына ашан жетімхана бар, сонда ызмет істедер, — деді. Алтыншаш сл ойланды да, бірдемеге бел буандай бірден: — Жасы, — деп жауап берді. Келіншекті неге тез кне аланын Генс те, Перовский де тсіне ойан жо. Оны ойын жанындаы Кміс те аармады. Біра ол біраздан бері сырлас болып алан рбысыны кілін жыысы келмеді. Аз уаыт Орынборда бола труды теріс крмеді. Сол кні Генс ыздарды з йіне кеп жетім балалармен таныстырды, кешке таман бларды ісі жайында департаментке хат жазды. Жне Перовскийді тапсыруы бойынша Кенесарыа да «оан хандыына арсы соысты тотатып, Орынбор шекарасына айтып келідер» деген бйры жіберді. Кенесары бл хатты он сегіз кн соысып Созаа кірген кні алды. Ол келесі аптада алы олымен Ташкентке аттанбашы еді. Амал жо, айтандарыа кнем деген Орынбор бастытарына удесі бар сол себепті оан хандыымен бітім жасап, кейін айтуа мжбр болды. Біра Кенесары кейін айтуын айтса да, зіні енді ештееге еркіні жотыына іштей кйініп, патша генералдарына кектене алды. ІІ Зиректік, ойшылды, сезімталды — ана стімен бірге бітетін асиеттер. Мны адам сатып ала алмайды, егер жрегінде осы бір асиеттерді шындары болса ана мір, оршаан оам оны не лайта тседі, не шіреді. Жасынан нер мен ылымды неге еткен Есіркеген трт жыл Семейде орысша оыанда кп жадайды тсінді… сіресе туан ел-жртты надандыы, аморсыздыы жрегіне шо тастап, мазасын ала берді. Бл жйттер Есіркегенді р айы, шерге блеп ана оймай, еліне аморлы етерлік жол іздетті. Енді ол орыс халыны тарихына, мдениетіне, су жолына іле арады. з еліні бл халытан аншалы кейін аланын ойлана тсті. Ойланан сайын, ортаасырлы мешеуліктен ол созуы ажетін, ыс атты болан бір жттан со-а дулеті сарылып шыа беретін, мал соында ткен кшпенділік трмыс-тан грі егіс салатын отырышылы мірге арай икемденуі керектігіне кзі жете тсті. Есіркеген з сана-сезіміне азы болар таы да бір сырлы дние ашты. Ол сонау Орталы Россиядан аза жеріне жаа оныса кшіп келген орысты арашекпен мжытары мен а патшаа арсы ол ктергені шін Семей секілді алыс бекініске жер аударылан декабристер — орыс офицерлері мен оымысты адамдарыны аза халына деген жанашырлы, досты кз арастары еді. Халы пен халыты еш уаытта жауласпайтынын, оларды араздастыратын тек стем тапты анаушылы саясаты екенін тсініп, оны жрегіні ткпірінде орыс халына деген бір демі жылы сезім туа бастаан. «Халы пен халы тату болса, а патша не істейді? Ал ытай, оан, Хиуа, Бхардан орлы кріп басы осылмай жрген алы азаа тбі тадыры да, айы, уанышы да бір, сйеніш болар ел керек. Оан орыс жртшылыынан жаын кім бар? рі мдениетті, рі уатты. Достасса оран бола алады? Біра сонда елімізді туелсіздігі не кйге шырайды. Ммкін ел туелсіздігі де саталар. Кенесары, Аыбайларды тсінбей жргендері бар шыар. Жо, сан айастан ткен бл батырларды ел кйін тсінбей жр деуге мені андай аым бар?.. Бл бір аыла салатын жадай». Осындай кйде жргенде Есіркеген Семейдегі орыс мектебін бітіріп, ыс келе Петербург кадет корпусына тсетін болды. Бл бір мы сегіз жз ыры бірінші, азаша Сиыр жылы еді. Оуа ар жауа баратындытан ол жаз шыа з аулына келген. Жрегін ккейкесті арман торлаан, ел амын ойлар жігіт — ойпат стінде ерте шыып, ерте солатын саралда гл трізді, ерте пісіп, ерте артаяды. Сексеннен аттап селкілдей бастаан Масан арт жиырмаа жаа ілінген немересіні ой соран бозылт жзіне арап, оны жанын жеген бір кеселді бар екенін бірден ты. Біра келген беттен тіс жарып блендей де- меген. Немересі туан жеріні жасыл шалынына бден аунап-унап мауын басып, рбы-достарымен біраз ойын-сауы рып, бабына келгендей кезде ана бір кні оашада: — араым, іште жатан айы Ескендірді ос мйізі трізді, сыртыа шыармаса кеселге айналдырады, — деді байсалды нмен, — абаыны шырынан ішіе бір сарсуды байлананын аарамын… Кріге айтылатын сыр болса жасырма, олымнан іс келмесе, тілімнен аыл келер… аянбан. Кпті крген арт атамен зіні де сйлескісі келіп жр еді. Есіркеген бірден атарыла алды. — айым бар екені рас, ата. з айым емес, ел айысы. — Ел айысы! Лебізі жылы тиді. Ел амын ойлар артымда тяым жо па деп ынжылатын едім. дай таала, мсіркеген екен. Мныа да шкір. Ал сйле. — Трт жыл алада оыдым, ата. Жас адама трт жыл трт кнмен те ой… Ал маан… лде мен сондай сарыуайымшыл болып тудым ба, трт жылым трт жз жылдай за соты… Егер адам ойы теізге айналар болса, мені ойымнан бкіл дниені оршаан тірі пенде жзіп те алмас мхит пайда болар еді… — И, айта бер… сонша шан теіз мхитта жзіп не крді… — Халымны сол мхит суына парапар кз жасын крдім. — Халыны кз жасын кру ажап іс емес. Мен оны ес білгелі кріп келе жатырмын. Кру бар да, кмек беру бар. Сол кз жасты ратар не жол тапты? — Жол біреу-а трізді. Тіл мен діні блек боланмен, жері мен тадыры бір орыс жртшылыымен бірлеспей бізге жары суле жо секілді. Сары далаа ие екенмін деп таы ландай ысы-жазы кшіп жре бергенмен ештее оар емес. Бйте берсе тбі наданды жееді. Біз де мдениетке лаш руымыз керек. Ал мдениет орыс жртшылыында. — Оларда р ана мдениет емес, иянат та бар ой, лым… — арияны кзі кенет жар етіп бір шын крсетті де, айта сне алды. Ол енді ждей, ойлана сйледі, — р жыраны зіні бір кйкентайы болады. Срия заман бізді осылай срия ойлы етіп жаратан шыар. Асыл тастан, аыл жастан, ммкін сені айтып отыраны дрыс болар, біра ел-жрты не дейді? Крі ыран кре алмаанды, жас ыран іледі, тек айтарым: анына тартпаанны ары сынсын дейді аза. Ашы уан киіктей, см тадырдан зресі шан азантай халы бар, тек соны арысына алма… — Халы кейде тсінбей де арамай ма? Кенесарыны біреу арайды, біреу ардатайды… — Дрыс айтасы. Кенесарыны жауы да кп, досы да аз емес. Кейде оны ылыына мен де тсінбеймін. Ал саан тсіну тіпті иын. — йтсе де сол Кенесары ойына мен тсінгім келеді. — Есіркеген сл ндемей алды да айтадан сйлеп кетті. — Жаз аяталып келеді, ар тсе Петерборда болуым керек, — деді ол жерді шылай отырып, — Петербора Омбы арылы баруа да болады… Орынбор жаымен де жететін жол бар… — Сонда осы арадан Орынбор аттанбасы ба? — И, араткел дуанынан Атбасара тсіп, ар жаында араойын ашырлы арылы Ырыз ласам… Жолай Кенекее жататын елдерді басып, ондаы жртты андай кйде екенін з кзіммен крсем… — Ел кйінен ер арманын білу иын емес. Біра бл жолы тым ауіпті жол. Петербора оуа бара жатан Жамантай аа слтанны жігіті екеніді сезіп алса, Кенесары адамдары сені тірі жіберері екіталай. — Ол ауіпті зім де тсінемін, біра з жолыды тадау шін, р тайпаны кіл мын аны білген жн ой деймін… — лбетте. Орынбора Кенесары ауылдары арылы жруді Есіркеген оуа барам деген кннен-а шешкен. Бл жолды тадауында ел кйін білуден зге бір арманы бар. Ол арманы — Кміс. бдіуаитты й ішіні ол Кенесары жаына шыып кеткенін сол жазда-а естіген. Біра олар тірі ме, лі ме хабардар емес-ті. сіресе Кміс жайын те білгісі келетін. оырлжаа ойда жотан ойыншы болан осы бір аяулы замандаса деген аяныш йтеуір кіліне маза бермейтін. Кейде осы аяныш оны бір жылы ттті сезімдерге де жетелейтін. Кенесары ауылдары арылы жрсем, сол бдіуаит й іші туралы бір хабар естірмін деген міт, бліншілікшілерді олына тсіп алармын-ау деген ауіпке бой бермеді. Крі атасымен ел жайын, зіні келешек арман жайын за гіме ете отырып, аыры Петербора Орынбор арылы жрмек болып шешкен-ді. Енді міне, мынау сар даланы кезіп келе жатан ш салт аттыны ортасындаы аба жігіт осы Есіркеген. Астында отаудай боп жараан кзен кре. Басын шлып тастап, жіті басып аядаанда, екі жаындаы — шабдар байтал мен крта тартан аракк ат — желе тсіп, зер еріп келеді. Есіркеген ауыл жігіттерінше киінген. Басындаы пшпа бркі мен стіндегі блын жаалы лпан шапаны ауатты йден шыанын аартандай. Жанындаы пшы сары мен денелі ат жаты ара ср жігітті стінде кедей олы жпыны киім. Ке жеді кне шекпен, ырыла бастаан жеіл елтірі тыма пен кне далбаай. Екеуіні сырт бейнесі, ортадаы ауатты жігітті жай атосшы серіктері екенін сездіреді. Бл шеуі ауылдан шыпай жатып, Кенесары жасаы кездесіп алса, сонау лытау бойындаы Найман руындаы наашыларына бара жатырмыз деп айтуды келіскен. Есіркегенні жанындаы жігіттерді сырт пішіндері блендей кзге тсер болмаанмен екеуі де нері асан жандар. Пшы сары даусы кернейді ніндей созылан нші, ара сры жамбасы жерге тимеген балуан. Екеуіні борышы біреу-а Есіркегенді сау-саламат Орынбора жеткізіп салып, ыс тспей араралыа айта оралу. араралы жатан шыандарына бір аптадан асып кеткен. она десе шаын жая тсетін аза ауылдары, алыс жатан «наашылап» бара жатан жігіттерден онаасын аяр емес, бір ауыла тстенсе, бір ауыла онып, Арынаты баурын да кмкерлеп алды. Жол енді осы арадан кнбатыса кілт брылады. Енді жігіттерге «наашыларымыз» Жем, Ырыз бойындаы Тама руы деуге тура келді. Тотаан ауылдары бан сенеді. йткені трлері де, астарындаы аттары да ры-арыа самайды жне аайын уып жре беретін азаа «Жем, Ырызда наашымыз бар еді», — деген сз майдай жаады. «Пле, жиен болсадар, осындай алыстан іздейтін болыдар», — деп оларды ошеметтей тседі. Жол кнбатыса арай брылысымен-а бірден згере бастады, жаз аяталып, сарылт тартып алан. Араны кк шалыныны орнына уа тартан бидайы пен боза шп, ши мен шіле жиі кездеседі. Кн райы да згеріп, енді жолаушыларды беттерін салын жел бетін болды. Біра даусы арлыпайтын пшы сары жол ысарсын дегендей жаы бір тынбайды. Біресе клдіргі ле айтады, біресе айылы зар тгеді. Ал Есіркеген ле айтан сайын атын тотатып ойып, алтасынан ойын дптерін алып р лені сздерін, кім шыаранын, андай жадайда айтыланын жазып алады. — айтесі пшы сарыны айтаныны брін ааза тсіріп, — дейді о жаындаы ара ср, — бда не кп, ле кп… — рім-бтаа керек, — дейді Есіркеген, — халы мрасынан ымбат азына жо, брі ааз бетіне тсірілуі ажет. Пшы сары Есіркегенні сзінен анаттанып кетіп, кенет ер стіне бір жамбастай оилана отырып алды да, таы да бір нді шырап кетті. Блдірді ала ауызды ел арасын, Найза мен сойыл шешті дау таласын. Соншама штескенде, бауырларым, Тозудан, айтшы, баса не табасы? Ат тбеліндей аз аза Бір-біріді ыранда ай мрата жетесі?! Мойныа бау онсыз-а Тсейін деп транда. Кімге ерлік етесі? Еcіркеген леді естігенде тсі бір трлі уылданып згере алды. — Бл кімні леі? — Атыай Ырым аынны. — ай жадайда шыаран? — Ана жылы Атыай арауыл мен Алтын, Тоа жерге таласып кп жігіттер сойыла жыыланда… Есіркеген одан рі ештее сраан жо. леді жазып та алмады. Кенет алы ойа шомды. «Ырым аын?.. Мен естімеген аын екен… Сір, бай мен батырды, би мен слтанды, ру бастытарын матап кн крмейтін жан болуы керек. Ел арасында жріп айтыса тсіп жлде алудан да алыс болар… азаты ала ауызды зиян екенін тсінетін мндай сз шыаны бір жасы ырым екен… Осылай жртты оята беру керек. Бар келешек халымызды оянуында. Бар нерді соан салу дрыс жол. Ел бірлігі — ел тедігі. Біра «Мойныа бау онсыз да тсейін деп транда…» деген сзінде бір лкен сыр жатыр-ау. Бл сзімен нені айтпа? Ел болып бірігіп Кенесарыа осылып, Россия патшасына арсы шы демек пе?.. И, солай сынды. Бейшара, бізді келешегіміз Россияа осылуда екенін білмей ме?» Сары пшы кенет Есіркегенні ойын бліп жіберді. — Мінекей ауыла да жетіп алды, — деді ол дауыстап жіберіп — бгін осында тнеп шыалы. Ауыл дегендері ылдидаы кл жаасында отыран отыз шаты й болып шыты. Табын руыны бір блегі екен. Жаз сонау Атырау теізіне дейін кшіп, ыс осы мады ыстайды екен. Биыл алыса кше алмай, Кіші жз бен Орта жз жеріні ортасындаы ызыл дігек маайын жайлап алыпты. Себебін сраанда, онып жатан йлеріні иесі аба саалды ара шал: — Былтыр жаз мда кшіп жргенімізде малымызды те жартысын Хиуа ханыны сарбаздары барымталап кетті. алан жартысын ыс тсе осы арадан оан сыпайлары шауып алды. Осы ауылда тіпті тігерге тя алмаан йлер бар, алыса кшуге бізде азір жадай жо, — деді. Сйтті де зіні онатарына айран мен ірімшіктен баса онаасы бере алмай отыранына ысыландай тмен арап, — бл йде де бір сиыр мен ш ешкі ана алды. Алыстан келе жатан жолаушылар екенсідер, ой сою керек еді, — деп мігірледі. Есіркеген шалды аяп кетті. — ысылмаыз, отаасы, бара мзір, жоа зір… Біз ыыласыыза да ризамыз… — И, жоа жйрік жете ме, — деп шал ауыр крсінді, — ренжімеседер боланы… Шабыншылытан кейін бл ауылдарды ктерілуі де оай болмас… Амал не, баса тскен басбашыл, дай тн бергенге дн берем деген екен, бізді де лтірмес. Таерте ертемен Есіркегендер жрер алдында шал таы да: — Дрыстап онаасы бере алмаандарымыза кпелемедер, аратарым, заман солай болан со істері бар ма, — деді майып, — жедел жріп отырсадар сске болмай аражыылдаы Алтай руыны бай ауылдарыны біріне жетіп аларсыдар, біз бере алмаан онаасыны сол ауылдан ішерсідер. Есіркегендер жпыны ауылды сырттай жріп келеді. Кеше ымырт йіріле жеткендіктен байамаан екен, кл жаасында отыран осынау отыз йді, ауыл деген р аты екен. Бір-екі тйе, он шаты сиыр болмаса, кзге тсер мал жо. Ауыл иттеріні йрыы айы болушы еді, бларды иттеріні де жні жыылып, йрытары салбырап кеткен. Есіркегенні іші удай ашыды. «Сір балы аулап кн креді-ау бл ауыл», — деді ол ойа шома беріп. артты тндегі сзін естігеннен кейін, ол тні бойы кз ілмей шыан. азір де сол ой шумаын жалай тсті. «Жо, жо, айткенмен де Россия ол астына тезірек кіру керек. Сонда ана бл халыты жаны алады. Хиуа, оан р малын ана талайды ой, ал ытай ауына ілігер болса, еліді біржолата ртып жібереді. Есіркеген енді тариха кз жібере ойланды. — Бір мы жеті жз елу алтыншы жылы еді ой, зіме арсы бас ктерді деп ытай бодыханы рі айбынды, рі айбарлы мемлекет рып, бкіл Жоар лкесін билеп отыран Торауыттарды миллиондай халын ырып, Жоар мемлекетін тарихтан мгі ртып жіберген жо па еді. Сондай хал азаа келмесін кім біледі? Ежелден штескен ытай бодыхандары, з елін аямаанда бізді аяр ма? Жо, жо, Россияа бас ию керек, сонда ана зге ел жандары бізді тонауды ояды». Бл кезде кн де ккжиектен ктеріле бастады. шы-иыры жо ау жапан ке далада шан с, жгірген а крінбейді, тек кде шпті уалай бірен-саран бдене жоралап, кн шыана уанандай шегірткелер ана шырылдайды. Сске кезінде была жатан жел трды. Жолаушыларды мрындарына бір жылымшы иіс келді. — Бл не? — деді ара ср жігіт, — мал ырып жатыр ма біреу? ан иісі трізді ой мынау иіс… Есіркеген жауап айыран жо, атын тебініп ап, алдындаы адыра арай шаба жнелді. Серіктері де аттарына амшы басты. Блар адыр басына шыа келді де, алдарында пайда болан кріністен шошып кетіп, кілт тотай алды. Дл адырды етегінде шие кмкерген тулай аан жіішке зен жаасында а боз йі аралас алы ауыл отыр екен… Біра ауылды сиынан жан шошырлы. Дауыл соып латандай жапырая алан лашы, крке. Шаыраы жерге тскен а отау, араша йлер. р жерде слаан лік, оны оршап жотау салан топ-топ йелдер… Жылаан бала, лыан ит. Бір топтан екінші топа арай лікті басына ран оуа бара жатан бірді-екілі а слделі молдалар кзге тседі. Ауыл шетінде бір ауым топ крекпен зират азып жатыр. Крі-жасы аралас. аза аулына таянаннан-а елді кркі боп кзге тсетін кілі ыз, сукелелі жас келіншекті бірде-бірі крінбейді… Осыншама алы елді маында мал дейтін мал да жо. Бірен-саран клге аунап шгіп жатан тйелер мен бзауларын ерткен он шаты сиыр жр. Ері мойнына кеткен екі-ш шідерлі ат оттауа арай шоадап барады. Ауылды жалпы крінісі тнде ана жау шауып кеткенін аартады. — Япырмай, бл не смды, — деді пшы сары ішегін тартып, — мына ауылды да жау шапандай ой. — И, — деді ара ср крсініп, — бл ауыл да босаасы босаан ауыл болды ой. — Жо, шаыраы лап жерге тскен ауыл деіз! — деді Есіркеген кзіне келіп алан жасын серіктерінен жасырмай алааныны сыртымен сртіп, сйтті де кенет атын тебініп ап, азаты ескі дстрімен «ой, бауырымдап!» ауыла арай шаба жнелді. Серіктері де «ой, бауырыма!» басып соынан ерді. Есіркегендер бл ауылда бір кн болды. ліктерін ойысып келесі кні жріп кетті. Ауыл асаалы обызшы Крібай деген шал блар келісімен болан уаианы айтып берді. Бл — Алтай руыны Кенесарыа еріп Арадан кшіп келген бір аулы боп шыты. Брын кзіргі Атбасар дуаны салынып жатан Есілге ятын Жабайы зеніні маын оныс етіп келген екен. Ол араа бекініс салына бастааннан кейін оныс іздеп амалсыз Кенесарыа еріп, осынау ыпша жеріні шетіне кшіпті. Кенесарыа ерді деген аты болмаса оан блендей жрдем бермепті. Тек ол шынан жаласып, скеріне ыс соымдарын, жаз ару-жараа деген салыын тлеп трыпты. Биыл ана біраз жігіттері Кенесары сарбаздарына осылыпты. Соан шіккен бе, лде осы ауыл Кенесарыны иек тірер тілектесі деп біреу-міреу крсетті ме, йтеуір Ор аласынан шыан а патшаны бір топ «крі ылыш» жендеттері кеше кн бата кеп ауылды шауыпты. аннен-аперсіз жатан ел, ауыл стінен грсілдей атылан мылтытан шошып, арсыласа алмай алыпты. Жендеттерді здері екі жздей адам екен, тні бойы істемегені болмапты. жетке жарайтын ыз балаларды брін шетінен абыройын айрандай тгіп, осы ажарлы-ау деген жас йел, келіншектерді бірде-бірін сау тастамапты. Кеудесінде намысы бар арашаа тскен жігіттер мен «ау, блары не?» деп аыла салам деген асаал, арасаал біткенні брін бкіл жртты кз алдында оа байлапты, кейбіреулерін ылышпен шауып лтіріпті. Мндай аза болан жанны саны отыза жуы крінеді. ан ішер жендеттер тні бойы дрменсіз елге істерін істеп, тек бгін кн шыа ана жріп кетіпті. Біра р кетпепті, ауылды слу ыз-келіншегі мен тбекте жатан бар малын айдап кетіпті. «Барлы Кенесары жаына шыандарды кретін кні осы. Бл бл ма, бйте берседер ендігі жолы біріді алдырмай ырып тастаймыз», — деп кетіпті. — Бл уаианы Кенесарыа естірте алдыдар ма? — деді ара ср анын ішіне тартып. — Тнде ауылды шауып жатанда кісі жібергенбіз. Жер арасы шалай, егер шабарманымыз ола тсіп алмаса слтан аулына таяп алан шыар, — деді Крібай шал, — біра оны олынан не келеді?.. «Крі ылыш» жендеттері Ора арай беттеді ой, кездесе алмас… Тек Жантре рім-бтаыны ауылын бктерлей уса шырасулары ммкін. — Шал таы крсінді, — ой, білмеймін, шыраса ояр ма екен… Тым иыс жатыр ой… Жне ол тстаы ел Кенесарыа арсы, жн сілтемес. ліктерін ойысып ауылдан шыысымен, тні бойы йы крмеген Есіркегендер бір сайа тсіп, аттарын тсап ота жіберіп, здері оржындарындаы азын-аула астарымен зек жалап, кн тс боланша йытап тыныып алды. Енді олар Солтстікке арай брыла тсіп Орынбора Кенесарыны арамаына жатпайтын ауылдарды стімен жрмек болды. Есіркеген ата онысымен-а таы сазара ойа шомды. Жанындаы серіктерінде де н жо. алай ндесін, баанаы ауылдаы крген кріністері екі иіндерінен сегіз батпан ауыр жктей жерге жанши тсіп, бастарын ктертер емес. сіресе Есіркегенні абаынан ан жауан. «Россияа баыну керек деймін. Ондаы ойым лы халы, мдениетті халы, зімен бірге мрата жеткізеді деп сенуімнен шыан арман. Ал баанаы ауыла істегені не? Ммкін мен ештееге тсінбейтін болармын, а патшаны да, оны арапайым солдаттарыны да арманы біреу-а шыар. Тезірек азаты ртып, жерін емін-еркін пайдалануа асыатын болар. Біра бір олдаы бес саусаы да бірдей емес ой. Бір Абылайдан шыан екі рпа — екі блек жол стаан жо па? Улиге арсы асым шыса, Улиді баласы Шыыса асымны баласы Кенесары арсы келіп отыран жо па? Сол трізді бір Россия патшасына баынатын жртта екі трлі ой болуы ммкін ой»… рине, Есіркеген зіні осы ойынан кейін жиырма жылдай шамасында тариха келген Шыысты баласы Шоан мен Кенесарыны баласы Сыздыты да біріне бірі арсы соысатынын білмеді. Шоан — орыс генералы Черняев жаында, ал Сызды оан хандыын орап шыатыны оны тіпті ш йытаса тсіне де кірмейтін жйт. Сондай-а зі секілді Шоанны да Россия мдениетіне анат аып, туан халын сол Россияа тартанын, біра артынан генерал Черняевті скері сол халыты Россия патшасына отар етемін деп ыранда, не істерін білмей, ызметін тастап Тезек трені аулына ашатынын айдан білсін. Есіркеген азір шым-шытыры жмба ойды шешуін таба алмай шатасуда еді. «Расымен мен ателесіп жрмін бе? Тбі жауынан тыла алмайтынын білген жаралы жолбарыс трізді не болса да айасып лем деген Кенесарыныкі дрыс па? Мдениет, прогресс, Россиямен біріксек жары кніміз шыады деп жргенде, халымызды еркіндігі тгіл, зінен айырылып алмаймыз ба? Егер азаты зіне осу деті, немі лгі ауыла істегеніндей бола берсе йткен мдениеті де, келешегі де рсын!.. Онда су ішсем де, суан ішсем де халыммен бірге боламын. Тек соны кні ккте жзсін, соны ана сулесі жарырай тссін». Осындай шым-шытыры ойда келе жатан Есіркеген кнні екіндіге таяп аланын жаа аарды. Ол енді брылып жан-жаына арады. лі шы-иыры жо ке дала, ау басын аырын сипай ескен салын жел, басты шырмаан смды ой… — Кн екейіп кетті, осы бір тста ауыл болса керек еді ой, — деді сары пшы сол жатарындаы кгілдір дестерден асыра нсап, — аттар да болдыруа айналды. — р ана аттар ма, жаны рыр да болдыран секілді-ау. Бл Есіркегенні жолдастарына ата оналы айтан е алашы сзі еді. Серіктері тіл атан жо. Жас жігітті жрегінде андай ауыр кеселді жатанын тсінгендей аырын крсінді де ойды. Блар енді сола, пшы сары крсеткен кгілдір дестерге арай брылды? рі-бері жрген со кн бата, адыр-д оршай біткен жазы далада, арасуды жаалай онып отыран ауылды крді. Бл ауылды да сиы та аларлы. Осы араа не жаа келіп онан, не болмаса йлерін жыып кшуге ыайланып жатан трізді. йтеуір тйелі жкті жанында бігерленген жрт. Тек лгі жыылмаан (лде жаа ана тігіп лгірген) лкен ш а орданы есігіні алдында бл йлерде лік бар екеніні белгісі ат йрыына жалау байлаан сойылдар мен й стін айыш-йыш етіп таан ара басрлар крінеді (лік бар йді блай білдіру кей руларыны ежелгі дстрі). рген ит, рген мал кзге тспейді. Тек кшке арналан тйе мен бірен-саран ырдуан, пуеске байалады. Біра ауыл іші жыпырлаан адам. Ауылды оршай кп салт атты жне тр. олдарында найза, сойыл, шопар… — Бл ауылда да бір блік бар секілді, — деді ара ср, — брылып кетелік. — з еліні блігінен брыланда айда барасы? — деді Есіркеген. — Туекел, не болса да бара крелік. Блар ауылды оршаан сыпайлара таяанда алдарына егезердей ара мртты жігіт згелерден блініп шыа берді. — Ей, кімсідер? — деді ол астындаы абоз атын ршытай айналдыра ойнатып, аналарды слемін алмай. — зіміз ой, — деді Есіркеген, ананы кеудесіне таан кк ша белгісінен Кенесары скері екенін біліп. — Крмей трсыз ба? — Кргеніме крімдік берейін бе? — жігіт ні грілдей шыты, ашулы жан екенін бірден сездіріп алды, — зіміз дейтін мені екі туып бір аланым ба еді? амшы кргі келмесе, одан да тезірек жніді айт. — Аманды жо, саулы жо, берген слемімізді алмай жатып, мншама тйілгенііз не, аасы, — деді Есіркеген биязы нмен, — Арадан келе жатан жолаушымыз, Ырыз бойындаы Табына наашылап барамыз. Араны ай тсынан боласыдар? — араралы жаынан. — аракесексідер ме? — И… — Кесіп алса ан шыпас, ел билейтін жан шыпас дейтін аракесек екенсідер ой. Есіркеген, шамдана алды, біра зін зі стап сыр бермей таы да биязы нмен: — аз дауысты азыбекті естімеген азата да жан болады екен-ау! — деді кекесін клкісін жасыра алжыдаан болып. ара мрт бл жолы Есіркегенге зілдене арады. — аракесек ділмр келетін еді, сен де ділмр екенсі. Сір, сол азыбек биді рпаы болмаса нетсін… — Жо, азыбек биді емес, Масан биді немересімін. — лгі Жамантай аа слтанны аылгйі Масан биді бе? — И, дл соны! — арма салып ала алмай жрген алабам, аузыма зі келіп тскен екенсі, жр олай болса! Мрттыны даусы бл жолы ктем шыты. Кенесары еліні Жамантайа деген асты кз арасты енді зіне ауанын Есіркеген бірден сезінді, біра ара мртпен сз таластырмады. Найзаларын олдарына клдене стаан он шаты салт атты жаяу ш жолаушыны оршай, ауыл ортасына арай жрді. Блар ауыла кіре шеткі араша йден арлыан крі дауысты жотау естіді. лік бар жерде бата оымай тпейтін азаты ескі дстрі, Есіркеген араша йге арай беттеді. асындаы жендеттері де арсы болан жо, сыртта трып алды. Ол йге кіріп келгенде е алдымен кргені шопыт тыма, жырты шекпен, жылап-сытап отыран кіле кедей болды. Сол жата слайып ыр мрынды, мрты жаа тебіндей шыып келе жатан жас жігіт жатыр. Трі лген адам трізді емес жаа ана йытап кеткен секілді. Басында екі бйірін таянып, а шашын жайып; крі шандыр бетін жоса-жоса ылып тырнап тастаан шйкедей ара кемпір: Атаа нлет хан Кене, Басыа тссін ойран-ай, Суалдырды кзімні, арашыын, ойбай-ай! — деп арлыан дауыспен зар еірейді. лікті кеуде тсында арындасы ма, лде жбайы ма, бір келіншек отыр. Жзі а шберектей, жаса толы тостаандай ара кзі шарасынан шыардай боп керегеге арап атып алан. Есіркеген бата оыды да шыып кетті. Біра лгі сурет кз алдында трды да ойды. Аздан кейін бны ара мрт ауыл ортасындаы алты анат а йге алып келді. Белдеуде кіші-гірім атан тйедей абоз ат тр. Брі йге кірді. Тр алдында жатан оыр киінген, зор денелі кісі басын жастытан сл озады. — Аыбай аа, — деді ара мрт, — мына жігіттерді ауыл стінен стап алды. Жамантай аа слтанны елінен крінеді, Ырыз маындаы наашыларымыза бара жатырмыз дейді. апсаай оыр еле етіп басын ктеріп алды. й ішінде клбей жатуына да себеп бар екен, енді ол малдас рып отырып еді, басы керегені шына тиер-тиместей зор денелі бір алып екен. Адамнан грі, ертегіде кездесетін дулер трізді. Тек жалыз кзді емес, екі кзді жне сонау тас абаты оырай ссты тсінде бір жылы шырайды сазы білінеді. Бл Кенесарыны бас батырыны бірі Аыбайды зі еді «Аыбай бл жата айдан жр» деді Есіркеген ішінен. Бл ма Кенесарыа арсы жаты жері емес пе еді?» йтсе де бала жастан лкенді рметтеп скен жас жігіт, сонау трде отыран шірек кзді алыпты мысы жегендей, иіліп слем берді. — Ассалаумаалейкм. — Алликімассалам, балам. — Аыбай жас жігітке тесіле арады. — анды бала см Жамантайды кімі боласы? «, Аыбайды Жамантайа деген бітпес ші бар деуші еді, рас екен. нінде атарда атан мздай бір мызымас ызар жатыр-ау!» — Жамантай аа слтанны арамаындаы елді жігіттеріміз. зім Масан биді немересімін, мына жігіттер ауылдан ертіп шыан серіктерім. — -. Баы бар бала екенсі. Жамантайды жаыны боланыда бір жамандыа шырауы кміл еді. — Аыбай енді тксиген абаын сл ашты, — Масан арт лі тірі ме? А патшаны олтыына кіріп алдыдар ой, ауыл-айматары кйлі шыар? — Кйсіз емес. Атам лі тірі. — И, солай болар, — Аыбай лденеге кінгендей ауыр крсінді, — отыран ел отырып алды ой… Жем іздеген аш асырдай тек мына біздерміз ой сар даланы сары бауыр етіп кезіп жрген… — Сіздерге де кшпеу керек еді. Аыбайды абаы жауар блттай жабыла алды. — Сонда Жамантайша а патшаны лы бол демексі бе? Масан артты немересімін дегенге асылды рпаы ма деп алып едім, алыса ша алмайтын сауысан боп шыайын деп трсы ба, алай? — Аыбай тез ашуланса да, тез айтты. — Ж, ышымаан жерімді асымай жайыа отыр!.. Ал отан адыан ялы брідей, тізе осып айда бара жатырсыдар? — Масан атам Бкей тымымен дандал ой. Ырыз бойындаы наашыларымыза бара жатырмыз… — рине, атаны слтан тымымен ілік-шатыс боланына сен кінлі емессі, — деп келе жатты да Аыбай кенет сзін баса жаа брып жіберді. — Жолай Крібай артты аулына соты ба? — Сотым. — Соса, болан анды уаианы крген шыарса? — Крдім. — Крсе… Ол сені Жамантайлары секілділерді ісі. — алайша? Ол ауылды шапан Ордан шыан «крі ылыш» тобы деп еді ой. — Сонда жендеттерге жол сілтеген кім? Жамантай трізді елін сатан Ахмет правительді адамдары. Осы ауылды би, асаалдары. Аздан кейін Аыбай батырды сзінен Есіркегенні тсінгені мынау болды: Кенесары Ор аласынан войсковой старшина Лебедев бір мы тоыз жз солдатпен Торай бойына шыуа дайындалып жатыр деген хабар алады. Кп кешікпей слтана тышылары арылы Сібір мен Орынбор губернаторларыны шекарасында отыран Кенесарыа тілектес ауылдара екі жз солдат шыты деген суы сз жетеді. Кенесары «солдаттар осы арадан теді-ау» деген ауылдара «егер олар крінсе бізге хабар берідер», — деп кісілерін шаптырады. азір здері отыран ауыл, стерінен Крібай артты жайлауларына арай ткен ол туралы Кенесарыа хабар бермек тгіл, кп солдат айта оралып осы ауылда тыныып жатандарында «солдаттарды крген жопыз» деп бларды алдайды. Артынан аныын естіген Кенесары аарына мініп, бес жз сыпайын зі бастап келіп, осы ауылды шабады. «Блары не, й?» — деп йден жгіріп шыан лгі бала жігіт, ат аып кетіп леді. Ал Кенесары орасан атігездік істейді. Ауылды бас ктерер сегіз асаал билерін ат бауырынан ткізіп рып лтіреді. Бар малдары мен отыза таяу ыз-келіншектерін, елуге жуы жігіттерін байлап-матап алып кеше зіні ордасына жріп кетеді. Кектескен слтан, Аыбай басаран екі жз сыпайына ауылды алан атын-алашын, шал-кемпірін тегіс осы арадан кшіріп зіні арамаына айдап келуді бйырады. йлерін жыып, жртты кшуге ыайланып жатаны осы бйрыты орындау рекеті болып шыады. Есіркегенні жрегі таы да удай ашып кетті. Оны кз алдына жааы араша йдегі сурет елестей алды. Хиуа, оан хандарынан, патша жендеттерінен шабылып, ан жылаан халын кріп жрегі бір ртенсе, аны бір азатан ан асаан халын таы кріп, жрегі екі ртенді. — Кенекее хабар бермеген ел билеген асаалдар делік, — деді ол даусы кенет дірілдеп кетіп, — оларды жазалау бір ретте дрыс та шыар. Біра, осыншама зар жылатар зге арапайым жртты андай жазыы бар?.. — Кенеке олай ойламайды, — деді Аыбай тмен арап. — Бауырлас азаын ыруа тіп бара жатан «крі ылышты» кре тра бкіл ауылдан хабар берер бір еркек кіндікті шыпаанына сенгісі келмейді. Бкіл ауылды зіне ас креді. Сондытан Крібай артты шін Ахмет правительді наашы жртынан алып отыр. Мен бларды осылай шапсам, зге жрт крімнен ор- ып екіншілей мндай іс істемейді дейді. — Сонда айда барса да ырылатын бір аза екенін Кенеке ойламааны ма? Бл ел амын аыла салар кемегерді ісі ме? — Кенеке жау азаты ырыланын жау солдаттарды ырыланымен те креді. — зііз де солай ойлайсыз ба? — з басым ан майданда бетпе-бет келмесе арапайым елге амшы ктеріп кргем жо. Ал бай тымы мен тре тымына деген мгілік шпес шім бар. — Кенеке де тре тымы емес пе? Оан да шііз бар ма? — Ж-о, — деді Аыбай сзін созып. — Кенеке ел амын ойлаан адам, оны тре тымы деп санауа болмайды. Ол жалпы азаты жотаушысы. — Жотаушысы болса мына жазыы жо жрта істеп отыран иянатына жол болсын! — Есіркегенні кз алдына таы да араша йдегі сурет елестеп кетті. Аыбай тнжырай алды. зіне ермеген елге деген Кенесарыны аталдыы бан да, Байтабына да бататын. Біра серіктікке опалы батыр «ісі иындалып транында ала ауызды крсетуім скет болар» деп слтанны ай ылыына болса да кніп баан. Ал Байтабын сырын білдіріп алан. Мндайды кешпейтін Кенесарыны атыгездігі зіне аян. Аыбай жас батыр шін обалжуда еді. Есіркегенні сзі бітеу жарасыны дл стінен басты. — Шыраым, — деді ол кенет крсініп, — сен бір иын сыр озады ой… — Баланы сзі дрыс, хабар бермедідер деп бл ауыла бізді істегеніміз атыгездік, — деді бір бйірден сл оырай дауыс, — ммкін хабар бергілері келген де болар, біра орыан шыар? Кенекенен лді не, з билерінен лді не, ажалды аты ажал, кімге болса да орынышты. Есіркеген дауыс шыан жаа жалт арады. Ол енді ана сол жаындаы кгілдір кзді а сары жігітті крді. Киімі азаша боланмен трі орыса тым сас. Бл Жсіп-Иосиф Гербурт еді. Есіркеген Кенесары скерінде азатан баса орыс, башрт, татар секілді бтен лтты адамдары да бар деген сзге брыннан аны болатын. Сондытан ол: — Сіз орыссыз ба? — деп срады таза орыс тілімен. Ауыл жігітіні орысша таза сйлегеніне енді Иосиф Гербурт таданды. — Орыспен бауырлас лттанмын, — деді ол клімсірей. — афу етііз, — деді Есіркеген зін зі стай алмай, — егер пия болмаса, аза арасында айдан жрсіз? лде ттын болып ола тстііз бе? Гербурт жымия клімсіреді. — Жо. Мені аза арасына з лтымдаыдай лтты бостанды арманы келді. й іші аза жігітіні Жсіппен баса тілде сйлеп кеткеніне а-та. Аыбай ішінен: «Бсе, Масан артты орысша оып жатан бір немересі бар деуші еді, мынау сол болды. Ду де болса тегін жрген жо, стап алып зін Кенекее алып барайын ба?» — деді ол бір реттен, біра бл ойынан тез айт- ты. «Жо, жо, йтуім аатты болар. Жрт сыйлайтын Масанны немересін стааннан жасы ат алмаспын. Алдынан жарыласын, оя берейін», — деп шешті. Аыбай босатанмен Есіркеген бірден жріп кетпеді. Жааы орыс пішіндес жігітпен тілдескісі келді. Иосиф Гербурт та мнымен сйлесуге мар екен. Жолаушылар ас ішіп отырандарында зі келіп Есіркегенді ертіп, ауыл сыртына шыып кетті. за сйлесті. Бірімен бірі бден танысты. Тек Иосиф Гербурт зіні кім екенін айтан жо, біра аза еліні шын досы екенін жасырмады. Есіркегенні жолай кргенін естігенде, оны ам кілін жбатып: — аза халыны зін зі сатап алуда жалыз ана жолы бар. Ол Россияа осылу, — деді. — Сені кргені Россия патшасыны отаршылы саясатын жзеге асыруа шыан генералдарды ісі. Россияда тек ана а патша генералдары емес, сол а патшадан зорлы, зомбылы крген аза халы секілді лы орыс халы бар. Тбі сол халыты дегені болады. Ал ол халы бостандыа мтылуда. Сондытан Россия жртымен бірігу бл лкен прогрестік жол. Есіркеген кенет Гербуртке брыла арады. — Осы айтандарыызды Кенесарыа айтып крдііз бе? Ол не дейді? — Шет жаалап айтып крдім. Мен оны алашыда шын лт кресіні ксемі ме деп ып едім. Сондай ойда келіп осылам. Біра слтанны ісі де, зі де маан кннен-кнге жмбаа айналып барады… Шамам келсе таы да бір рет сйлесем, орынсыз ан тгуді ате жол екенін тсіндірем… Ал алда-жалда айтанымды ар болмаса, амал не, жолымыз екі айырылады…. Есіркегендер Аыбай кші озалардан брын жріп кетті. Гербурт сзі ккейіне онандай боланмен де, кз алдынан оан мен Хиуа хандарыны барымталаан, а патшаны жендеттері талаан, Кенесары шапан ш ауылды ан жылаан суреттері кетпей ойды. Хиуа, оан, Россия а патшасы, аза слтаны — тртеуі трт жатан анды шопарларын басына ойнатан сорлы халыны рып кетуге таяу тран тадырын ойлаанда, н бойы ртеніп, ккірегі арс айрыла айы билеп, зін зі стай алмай толысып ат стінен лап кете жаздайды. «Бл дадарыстан тылар андай жол бар? Кім олын береді? Баанаы жігіт орыс халы дейді. Біра сол орыс хал- ы, сол жігітті зі айтанындай, тедікке жетіп ол шын бергенінше, крінген жендет топтар Крібай шалды аулындай шаба берсе сорлы азаты несі алады? Жары кнге жеткенше жалыны, тгіл, шоы да сніп бітпей ме?» Осындай ауыр оймен Орынбора жеткен Есіркеген, Кенесарыа осылып кеткен з руыны бір жігітінен Кмісті генерал Генсті йінде екенін естіді. — Бл жанаралды зі ызы адам крінеді, — деді лгі жігіт, — солдаттары ауылды шабады, ал зі жетім алан аза балаларын йінде асырап трбиелейді. Кміс соларды баташысы. Бл жігіт Таймасты Алтыншаша жіберген пия адамы болатын, Генсті йін жасы біледі екен, Есіркегенге жол сілтеп жіберді. Есіркеген келгенде Кміс йде жо екен. Алтыншаш екеуі жетім балаларды ертіп ала шетіндегі ормана серуенге кетіпті. Жас жігітті генералды зі арсы алды. Бны Петербургке оуа бара жатанын естіп, тіпті еркін, ашы сйлесті. — Оы. Білім алып тезірек айт, — деді ол бір сзінде Есіркегенге, — сендердей кзі ашы азаматын ктіп отыран елдері бар. — Петербург бізді кім етіп дайындайтынына кімні кзі жеткен, — деді Есіркеген генералды жылы сзі кілін тебірентіп, — ммкін менен де войсковой старшина Лебедев секілді орысты бір аншелек офицерін істер… — Жо, сен ондай жола тспе, — деді шын ойымен генерал Генс, — Петербургте демократшыл, аыл ой иесі кісілер кп. Солара жаындай біл. Олар сені анды жола салмайды… Есіркеген а-та. Орыс генералы. Айтып отыраны патша генералына жат ойлар. Оны есіне баанаы жігітті «бл жанаралды зі ызы адам…» деген сзі тсті. «Рас ызы адам болуы керек… Бір ретте шын а жрек жан… лде менімен жай алжыдасып отыр ма? Солай секілді… А жрек адам болса, Крібай шалды аулын неге шаптырды? Сондаы жазысыз тгілген анда мны да лесі бар емес пе?!» Крібай шалды аулындаы крініс кз алдына елестеп кеткенде Есіркеген зін зі стай алмады. Болан уаианы генерала тегіс айтып беріп, «бан кім айыпты?» дегендей Генсті бетіне арады. Генерал н-тнсіз за отырды да, лден уаытта барып: — Мексика, Перу жерлерін испандытарды алай билеп аланын естігені бар ма? — деді. Конкистадорлар жергілікті жртты бірін алдырмай ырма болан. Тіпті азіргі Америка, Англия отаршылдарыны саясатын алса онда да сол иянат. Блар да бір индеец, бір негр алдырмай дниеден жо етуге дайын… Индеец пен негрді біржолата ртып жіберуге тек ара жмыса, плантациялара тегін пайдаланатын кш керек… сондытан ана оларды л ретінде резервацияларда амалсыз стауда… Егер орысты Горчаков, Скоблев секілді генералдарына салса осынау ке далада бірде-бір аза алдырмауа бар. Біра блар орыс халы емес, орыс халы тгіл саналы оыандарына да жатпайды, блар Николай Палкин секілді отаршыл патшаны ауыр кржілері. аза басына тнген осындай ауыр кржілерді біз шамамыз келгенше жеілдетуге тырысудамыз. Біра бірден бар ойыды іске асыра алмайсы, — ол сл тотап айта сйледі. — зірге біз азбыз, олар кп. Халы лі оянбай жатыр. Сондытан мндай лкен кресте жааы сен айтандай уаиалар болып трады. Біра азата маал бар ой: «Битке кпелеп, тоныды ота салма» деген, а патшаа кпелеймін деп орысты демократшыл адамдарынан безуге болмайды. Сен де безбе, йткені олар аза секілді кішкентай лтты лкен айысына орта. Есіркеген генерал сзінен лкен сер алса да ндемеді, ауыр жарасына шипа тапандай, тыдаан стіне тыдай бергісі келді. — Тбі, — деді генерал Генс, — аза халы орыс халымен достасады… Ал оан дейін патша азамны дегені болады. аза жерінде оны отаршылы саясаты рі кеткенде енді бір жиырма жылды ішінде аяталады. Кш азір Россия патшасыны жаында. Россия отаршылы саясаты дегеніне жетпей тотамайды. Ал з масатына жету шін а патша аянбай ан тгуге бар. Сондытан осы жиырма жылды ішінде ан нерлым аз тгілсе, сорлым бл иянат аза халына жеіл тседі. Біра мны басы Кенесары боп пайды. Оларды имылы пілге рген анден кшікпен те… Дл осы кезде Алтыншаш пен Кміс келіп сз блініп кетті, біра Генсті айтандары Есіркегенні жрегінде ран сзіндей жатталып алды. Кміс Есіркегенді туан аасын кргендей кзінен жасы парлап, шаын жая амандасты. Амал не, за сйлесуге ммкіншіліктері болмады. Есіркеген ертеіне Петебургке жедел баратын жмшіктермен бірге жріп кетті. Тіл шында айтылмаан сыр, кілде шешілмеген жмбатар кете барды. ІІІ Бір мы сегіз жз ыры бірінші, азаша Сиыр жылы, ыркйекті жетісі кні, Алашаханны бейітіні басында ш жзді асаал, билері жиналып Кенесарыны а кигізге салып, хан ктерді. Бл кезде Иосиф Гербурт-Жсіп Тор- айда еді. Кенесары хан болды дегенді естігеннен-а Жсіп атты ренжіді. аза еліні патша отаршылы саясатына арсы кресін Кенесары з арманына жетуге пайдалананын енді тсініп, ктерілісті келешегіне ауіптене арады. «Кенесарыны хан болуы, оны з арманына жеткен жері, біра бл халы ереуіліні біткен жері. Енді жрт зіні бостандыы, жері шін емес, Кенесары ктерген жасыл тулы хандыты ораймын деп алысуа мжбр болады. Бдан рі соынан ерген ел кннен-кнге азая тседі. Аырында ккейкесті тілегіне жете алмайтынын ан халы одан біржолата безеді. Бара жрта бдан былай арай Кенесарыа еріп ырыланша, жан сатау шін Россия империясыны ол астына кірген жн. Брібір Россия империясы Кенесарыны хан етіп оймайды. Ерте алы олмен шабады. Халы мны нерлым тез тсінсе, оан Россия патшалыына сорлым баыну тиімді. Біра осыны халы тез тсінер ме». Халы ктерілісіні тбі барып феодалды, ханды тартыса айналанын крген Иосиф Гербурт-Жсіп енді Кенесары ордасынан кетпек болды. Біра он жыл мірі ткен, жанындай жасы крген аза елін басына атерлі кн туан кезде тастап кетуді ретін таба алмады. «Хан болып шыан биігі — лаан зы екенін Кенесарыны зі тсінбеген кнде де оны жанында Таймас, Сида ожа секілді аылды адамдар бар емес пе, олар неге тсінбейді? Е болмаса солармен сйлесейін, содарынан елін, жерін орап ерген алы бара Кенесарыны алдаанына кзі жеткенде блардан ол зетінін айтайын. Ммкін аыл айтар треге», — деді ол ішінен. Біра Жсіп екі жадайды еске алмады. Бірі Кенесары бес жыл рыс-айасты ішінде, з маына тар жол, тайа кешу кн туса тастап кетпейтін, йгілі батырлардан, тре тымы туан-туысандарынан табанды серіктер жинап, оларды жмылан жмырытай, тастай етіп стай білді, Бл батыр, слтан, билерді райсысыны соында аз болсын, кп болсын жеке ауылы, руы бар. Рушылы бден анына сіген аза батыры, биі айда бастаса сонда барады. Кенесарыны асында мндай серіктері бар деген сз — елі бар деген сзбен тедес. Хандыа, мансапа, баа таласатын адамдарды е алдымен маайына зін сатпайтын табанды кісілерді жинап алуы ежелгі деттері. Мндай тіректерсіз андай аылды айраткер болса да ойлаан масатына жете алмайды. Кенесары да бл дісті жасы пайдалана білген адам. Оны бір мытылыыны зі де осында еді. «Тек Байтабын батыр ана ши шыаралы жр ме, алай дейді ішінен слтан, егер кзім шын жетсе…» Екіншісі: брын баса лгіде мемлекет болып крмеген, лі де феодалды, рушылы сатыда жрген аза еліне ханды деген ым — жеке ел болып, зіні жерін, еркіншілігін сатау деген ыммен бір. алы бараа хан сайлау деген ым, оны жеке ел болып ксемімізді сайлады деген ыммен штасып жатады. Осындай тсініктегі алы бара, алашы кезде зіні Россия патшасыны отаршылы саясатына арсы бас ктерген имылын аырында кеп бостандытары шін емес, Кенесарыны хандыы шін кресіне айналып кеткенін аармады. Шынында да Россия патшалыына баындым деп бітім істей трып Кенесарыны зін хан ктертуі, ел амын емес, з амын ойлауы еді. Бл бамар слтанны ана трагедиясы емес, бостандыты кксеп алданан халыты да трагедиясы еді. Осы трагедиясын тсінбеген ел Кенесарыны соына еріп таы да бес жыл кресті, аырында ана батып ырылды… Кенесары озалысыны енді халыа аншалы ауіпті екенін тсінген Гербурт-Жсіп асым баласыны андай кшті адам екенін де енді ана ты. «Тарихты р сатысында, халы арманыны бір тоысан тйінді кездерінде осындай адамдар туады. Олар здеріні масаттарына жету шін халыты да, тарихты да, брін де пайдалана біледі. Бларда да р ана аныпезерлік, адамды аямасты ана емес, аыл да, амал да мол келеді. Кенесары да соны бірі. Егер осындай адам миллиондаан халы бар лкен елге жаратылса айтер еді? Азантай аза халын анша ана батырса, лкен елді де сонша ана батырар еді. Онда Кенесары озалысы кішкентай ел емес, лкен ел трагедиясы болар еді. Халыны кішкентайлыынан бл елді лкен трагедиясы зге жртты кзіне кішкентай трагедия болып крінеді. Сондытан да кейде «Европа хабаршысында» ана аза озалысы туралы ыса-ыса хабарлар шыады. Россияны шыыс брышында андай айастар болып жатанын Европа елдері тіпті білмейді. Ал тсінген адама бл — кішкентай елді трагедиясы. аза жеріне енді брыныдан да лкен айы келді. Ол айы кзден жас, жректен ан боп аады. Кенесары жртты Россия отаршылды саясатына арсы ктеріп, аырында зі хан болды. Енді сол таымнан тспеймін деп халыты ажала арсы айдап салады. Ал оны лі кнге дейін еліні амын ойлаан кемегер деп тсінетін жрт мны соынан таы ере тседі. Мндай жадайды тарихта жалыз Кенесары пайдалана білген бе? Жо, бл талай аармандарды айылы лесі. Наполеон да жаанкездік ісін осылай бастаан жо па еді. Франция халыны революциялы рухын пайдаланып, Бурбондарды ртты, роялистерді Франция жерінен уды. Бдан арты сол кезде революциялы іс болар ма? Біра артынан зі император болды. зіне жол ашан революцияны з олымен тншытырды. Кенесары да сйтеді. Ерте аза жеріне шын маынада хан бола алса, Горчаков пен оырлжаны аза халына істегенін б да істейді. Сонда Кенесарыны озалысы андай озалыс? Россиядан азаты бліп алып, феодалды ханды ру шін крескен халы тілегіне сйкес емес кертартпа озалыс. Бдан аза еліне келер пайда жо. Одан да аза барасына Россия империясыны ол астына кіру керек. Россия ол астына кіру деген сз — орыс халымен бір болу деген сз. Келешегі де, айысы да, уанышы да бір. Патша ысымшылыына да арсы тізе осып бірге кресе алады. Мдениетке де бірге жетеді. Ал Кенесары болса зіні феодалды-ханды блшектенуімен аза елін орыс халынан за уаыта блгелі тр. Жо, бл жадайда санасы бар азаматтармен сйлесу керек. Ел басына келгелі тран апата араша тсу керек». Біра Гербурт-Жсіп Таймаспен де, білазымен де, Сида ожамен де тез кездесе алмады. Жо жерден Кенесарыны зімен сйлесуге мжбр болды. Блар бір мы сегіз жз ыры екінші, Барыс жылыны кктемінде кездесті. Кенесары ткен жылы ара суы кзде Перовскийді жарлыы бойынша оан жерінен айтып келген со, жылдаы деті бойынша алы скерін елді-еліне таратты. зі азантай тлегіт аулы мен трт жылдан бері бауыр басан Торай зеніні жоары саасындаы ыстауында ысты тыныш ткізіп шыты. Перовский мен Генске кпелегендіктен ыс ішінде олармен хабарласа оюды да жн крмеген. Біра осы Барыс жылыны басында Орынборда Генсті йінде жетім балалара трбиеші болып жрген Алтыншаша жолыып айтан Байтабын суы хабар келді. Патша азам жаында Перовскийді орнынан алып Орынбор скери губернаторы етіп генерал Обручевті таайындапты-мыс. Байтабын; «Сір, Генсті де босататын крінеді, ісін тексеруге жіберіпті», — деп келген. Бл хабарды естісімен ыстан тыныш шыуа айналан Кенесары тсінен шошып оянан адамдай обалжи бастаан. арамаындаы руларды басшыларына ат шаптырып «скерлерін жылдаыдан грі ертерек, ар кетісімен, кк шыуа арамай-а, ара Кегірдегі Алашахан моласыны жанына жеткізсін», — деп хабарландыран. зі де срапыл соарын сезген шааладай лденеге мазасы кетіп, біртрлі тынышсыздана тскен. йткені блармен тіл тауып, бітімге келгелі отыран Перовскийді патша азамны тегін тсірмегенін сезген… Жне астыртын Орынбора жіберген кісі арылы, Генсті йінде анда-санда бас осатын офицерлерді сздерінен «Обручевті Кенесарыа сенбейтінін» Алтыншаш та хабарлаан. Брын Перовскийді тк-тгімен зер жрген Горчаковты енді бан шабуыл жасайтынын Кенесары бірден ан. Осындай обалжуда ккек айы те бастаан кезде, Кенесары азыра бой сергітіп айтайын деп асына зіні батырларын ертіп Асаал тбедегі тоал йелі ыстауыны маындаы алы жыылды ырата а аулауа шыан. Блар жота, Батыс Сібір генерал-губернаторы жіберген есауыл Сотников басаран скер ара Торайда отыран Кнімжан аулын шабады. Біраз малы мен екі баласын оса, Кнімжанны зін бас етіп, он адамды стап алып кетеді. Бны естіген слтан анан айтып келіп, Кнімжанны аулын кім шапанын біле алмай уре болып жргенде, арасында он кн салмай, есауыл Сотников енді Асаал тбедегі Кенесары тоалы мен Есенгелді, Саржан ауылдарына тиеді. Абайсыз отыран елді ана бояп, жзге таяу адамды шауып лтіріп, мы тйе, ш мы бес жз жылы, он мы оймен бірге жиырма бес адамды ттын етіп айдап кетеді. Горчаковты бл ылыына Кенесары блан-талан болып ашуланады, зіе кісі ыру керек болса, мен де крсетейін деп ата мінеді. Міне осылай ызаа зер шыдап жрген кндерді бірінде, ордада ааз жазып отыран Жсіпке: — Ерте сарбаздарымыз бас осамыз деп уделескен Алашаханны моласына жреміз, барасы ба? — деді. — Барамын, — деп жауап берді анды оиаларды таяп келе жатанын онсыз да сезіп жрген Жсіп ойланбастан. Ертеіне зін орайтын Батырмрат басаран жасаымен Кенесары Алашахан зираты тран ара Кегірге бет алды. зге батырларына да тез жетсін деп хабар берді. Бл ккек айыны ая кезі еді. Жер жаа кеуіп, кгал шп жылдаысынан ерте ду ете алан. Арадаы лі бекініс салынып, мылты дауысы а-сын ркітпеген Арынаты, лытау, Кішітау, Айыртаулар алыстан мнарлана крініп, иялыды тербеткендей. Оны стіне ке дала биыл те-мте кркем еді. Жел соса лпыра тскен шалын. Иісі жпардай аиды. Бетінен сйген кктем желі. Ойында да, ырында да, клінде де, шлінде де сысыан с… Табиатты осыншама слу суретін кріп мас боландайсы. иялы кктем желіндей сар далады шарлай кезеді. Кенесары осы аламат жерден расымен айрылам ба дегендей жан-жаына айыра арап келе жатты. Екі баласы мен Кнімжаннан айырыланнан бері тіпті згеріп кеткен. Блтіріктерінен айрылан брідей бден анкзденіп алан. Жртпен де тіс жарып сйлеспейді. Бар зрін ішіне сатап бетінен ан-слі ашып, а сары жзі срлана тскен. имылы, жан-жаына адала кз тастаан келбеті, айыдан грі Кенесарыны жрегін ашу-ыза, кек билегендей. Кенесарыны жанындай жасы кретін йелі мен балаларынан айрыланынан да баса жрегін ртеген кйігі бар. Жсіп оны да біледі. Ол кйік — слтанны Ара мен Кіші жзді ел билеген кейбір би, асаалдарын зіне ерте алмаанынан туан кйік. Орынбор скери губернаторыны арамаындаы орыс станица, бекіністеріне тимегенмен Кенесары ереуіліне осылмаан ауылдарды шауып, малдарын айдап алуды тотатпаан. Ондаы ойы аыла кніп соынан ермеген жртты талаумен, сойылмен орытып ергізу болатын. «з еркімен тедігін, жерін бермеген аза ауылдарын орыс генералдары солдат шыарып, ырып-жойып, орытып тартып аланда, біз неге сйтпейміз», — деп ойлайтын ол. Кенесары осы орытуды зіні ел билеудегі бір ыайлы ралына айналдыран. «ора-ора батыр болды» дегендей, сойылы тым батан жртты тбі зіне жауа айналатынын ол ескермейтін. Ескергісі де келмейтін. Кенесарыа ермей жрген ел билеген адамдарды бірі Орта жзді биі Жабыршыны Баложасы еді. Ол зіне жаын жерде салынып жатан Торай бекінісіндегі солдаттара ара сйеп, слтанны бірігейік деген сзіне тіпті ла ілмей ойан. Осыан ызаланан Кенесары ткен жылы биді дейі орлаандай аулына арындасы Бопай батырмен ш жз сыпай жіберіп, Баложаны бар малын айдатып алан. Малын айтарып берсем Баложа енді соыма ерер деген Кенесары биыл оан кісі салан. Хатшысы Сида ожаны шаыртып алып, бір жаы бйры, бір жаы тініші етіп оан лемен хат жаздыран. Кенесары хатында Баложаны матай, тбі жеріді, еліді орыс патшасы алады деп орыта келіп: …Арын, ыпша аасы! Жыртылмасын, жарыным, Елімізді жаасы. анандай-а болды ой Бл азаты таласы, Ойда оан, ырда орыс, кім болды аласы. Кімнен тая жегендей Бізді аза баласы. Быт-шыт болып жргені — Аузыны аласы. Тізгін берсе Кенеге, анат осса жебеге, ырма тгіл жауыды Дал ылмаса немене! — деп зіне осылуа шаыран. Біра кш Кенесарыда емес, мол скерлі а патшада екенін білетін Баложа Кенесарыа осылысы келмейді. Аулын еркек емес, атын Бопай шапанына ызаланан би, тоналан малын садаа ылып, Кенесарыа улы тілді лемен ашулы жауап айтаран. Ол жауабыны бір жерінде: апияда кенеттен, Ора тсер боларсы, айтып шыпа зор болар. Сені, слтан, дшпаны Жалыз орыс емес-ті, айда барса алдыда рулы тран тор болар. Райынан айтпаса, Тбінде діл басы ор болар. Былай барса оан бар, оадаан ке бар. Былай барса йсін бар, йсін толан байсын бар, Жрекке тскен тйсін бар. Былай барса Бар бар, Жайын болып жтарлар, Тау жайлаан ырыз бар! Жрекке тскен бір мз бар, Артыда алан орыс бар, Байс-ау, мнда саан айда оныс бар!.. — деп Кенесарыа сен тбінде ор болып лесі деп орытан. атеді досынан асы креген. Бл хат Кенесарыны е жаралы жеріне тиген. Слтан бар смды салмаын салалы тран жан-жаын оршаан жауы барын Баложа бисіз де білетін. Кенесары бан ашуланан жо. Жауыны кп екеніне кне тра, бріне жалыз зі арсы шыан жо па? «Не ойлаан армана жету, немесе сол жолда рбан болу!» — Слтанда бтен шешім жо. Оны ашуландыран, ызаландыран — ел аасы деген Баложа би сияты адамдарды Кенесарыны осындай иын жадайында, ол шын бермегені, Кене хана бас иіп, Абылайды а туын ктерісуді орнына, іргесін млде аула салып, Россия патшалыына бет брып кетуі. «Жарайды, мені жанымды тбі орыс, оан, ырыз біреуі алады екен ой. Баложа би, сен соны дтке уат етіп уанады екенсі, оан дейін мен сені жаныды алайын!» деп Кенесары сол кні тнде биді аулын айта шауып, зін ат йрыына байлап лтіруге бес жз сарбазымен Жанайдар батырды аттандырды. Біра Жанайдар батыр слтанны арманын орындай алмады. Жорыа кетіп бара жатып, жолай ыз кнінен кілдес Бопай аулына бір тн тнеп, дер кезінде биді аулына жете алмады. Кенесары ордасымен жасырын хабардар болып отыран Баложа аулына Жанайдар батырды шыанын естіп, арамаындаы бес жз йді ертіп ктеріле кшіп, Ор аласыны ар жаына ашты. Биді жртын сипап алан Жанайдар батыр зіне арсы шыан Ахмет слтан-правительді солдаттарымен атысып, одан со Сыра арай кшіп келе жатан Ккір биді аулын шауып, кп малын олжа етіп айтты. Баложадан айрылып алуыны шын себебін білмейтін Кенесары Жанайдар батырды бл олжасына да риза болды. Біра жазан хат Кенесарыны есінен шыпай-а ойды. Слтанны соы кезде тым тнжырап кетуіне себеп болан осы хат екенін Жсіп-Гербурт те жасы білетін. Блар Алашахан моласы тран Кегір зеніні жазы беткейіне жеткенде баса жаты батырлары лі келмеген екен. Кенесары шатырларын тігіп, сарбаздарды осы жерде ктпек болды. Арада ш-трт кн тті. Азы-тлігін тйеге тедеп, скерлерін содарынан шбатып батырлар да келе бастады. Торайдан Иман батыр, Елек пен Ырызды ортасын жайлаан Табыннан Жоламан батыр, зіні зегілес серіктері Аыбай, Барбай, Жеке батыр, дайменді батырлар алдымен жетті. Кп кешікпей Жанайдар мен Бопай да келді. Біра Кенесары лі ешкіммен тіс жарып сйлескен емес. Жайшылытаы аылгйлері, соыс ісінде кеес беретін анды кйлек серіктері Таймас пен білазы да тіл атпай ойды. Екі кзі анталап, жа ернін тістеніп, жалыз сергелдеге тсуіне араанда ол енді бір батыл шешімге келген жан секілді. Сол шешімін орындауа тек ыайын ктіп іштен тынандай. Кенесары жасатарыны бас осар жері Алашахан бейітіні жаны. Бл ара, ш жзді азатарына те орталы. Есіл, Нра бойын жайлаан Орта жзге де, Елек, Жайы жаасындаы Кіші жзге де, Балаш пен Сыр, Жетісуды мекен еткен лы жзге де жер кіндігі. Оны стіне Алашаханды аза зіні е алашы ханы деп білетін. Сол себептен Кенесары Абылай атасыны сйегі жатан Тркістан кп руа ашы боландытан, елімізді ханды туын тіккен ортасы еді ой деп ырым кріп дейі осы араны алап алан. Алашаханны моласы аза еліні е алашы ханды туын тіккен он тртінші асырды аса бір крнекті ескерткіші. Жасыл тккен жазы далада кк отаудай алыстан кзге тседі. Бл — тана кзденген рнекті майт кірпіштен аланан, биіктігі мен клденеі бірдей, зулім тртпа мола. стінде кгілдір сырмен бояан лкен кмбезі бар. Кмбезді трт жаында, моланы трт брышына трызылан а кірпіштен аланан шекейлі трт шаын мнара… Кмбезді астына тас баспалдапен ктеріліп баратын ке далыз. Ал моланы зіні іші ке блме. Ортасында Алашаханны абірі. Томпиан абір топыраыны стіне ескі шберектерді иымдары мен жылыны уаран у бастарын, атты жал йрыын йіп тастаан. р жерінде ааш найзаны шы крінеді. Топыра стінде де бірнеше атам-заманы араай найзалар жатыр. Алашаханны жанында таы екі мола бар. Бірі биіктігі он лаштай, шым кірпіштен йан мбла ханны моласы, одан ріректе Алашаханны моласына саан, тек кішірек Жошы мазары. Бл шеуі де азаты е алашы ханды ран дуіріні мралары. шеуі жайында да сан трлі аыздар бар… Кенесары азір осы бейіттерді кнгей жаымен келе жатыр. Соынан ерген ит трізді анандай жерден аралекті салбыр бейнесі крінеді. Слтан ашулы. айда бара жатанын зі де аармайтындай, абаын арс жауып сылбыр аядайды. Кенесарыны азіргі ашуыны себебі бар. Осыдан он кн брын «Кенесары ккиыы» деп аталатын биікті останай жаындаы кл жаасындаы жайлауа кшкен Баложа биді аулына бір топ орыс балышылары шыты дегенді естіген. Орынбор губернаторын Баложа биге шіктіру шін жансыз барып балышы орыстарды ырып келідер», — деп бір топ жігітпен Байтабынды жіберген. Бгін сол Байтабын айтып келген. — Жарлыты орындады ба? — деген Кенесарыны сраына, Байтабын сазара трып «жо» деп жауап айыран. — Неге? — деп Кенесары айта сраан. — Хан ием, — деген Байтабын тізе бгіп, — Баложа биге жала жабу шін жазысыз балышыларды бостан-бос ыруа дтім бармады, кешірііз. Соы жылдары Байтабынны згере бастаанын Кенесары аарып алан. Батырды зі де мнысын жасырмаан. Дегеніне кнбеген бір ауылды шапаннан кейін слтанны зіне де орынсыз ан тгуді керексіздігін айтан. Кенесары іштей кектенсе де «з еліне жаны ашыаны-ау» деген де ойан. «Ал бл жолысы не? Кімге жаны ашыаны?» Баана кп жылдан бері ебегі сіген батырына «бйрыымды орындамааныды бір жола кешірдім», — деп сыр бермесе де, азір оашада ашуа шыдай алмай келе жатыр. «Жо, жо, — деді ол бір кезде, — таы да бір сынап крем. Егер Кіші жзім деп жауымды наркескендей алып тспесе з обалы зіе». Осындай шешімге тотаан Кенесары сл басылайын деді. Ол енді жан-жаына ойлана арады. «Баана осы жаа Жсіп кетіп бара жатыр еді ой? айда екен?» Слтан енді кілт брылып теріскей жаа арай аядады. Ал Гербурт-Жсіп олы бос уаытта осы Алашаханны моласыны жанына келіп отыруды жасы кретін. Оан осы айбарлы мола бір ажайып асыл млік болып крінетін. Моланы о-дрі бза алмайтын кірпіштеріні андай м-топыратан йыланын, бес жз жылдан бері алашы кндегісіндей тсін лі жоалтпай тран кмбез сырыны неден жасаланын тсіне алмай та алатын. Кшпелі елді жздеген жылдар бойы сар даланы желі мен жабырына шыдап келген осындай сем ескерткіштер жасаанына мз болатын. Жсіп бгін де осы мазара келген. Бір тбешікті басына отырып алып, ле жазуа кірісті. Тадыр жазып, сонау адірлі Польшасына айтар болса Алашахан моласы да есте алсын… Кз жетпейтін жасыл дала, Кргені азап, иянат… Ортасында а шаала, Тр кмбезді бір зират… ле шуматары асау зенні кк толынындай бірінен со бірі туып, бірін бірі баса-кктей, жер кемеріне сыймаан дариядай Жсіпті де тар кеудесіне сыяр емес. Біресе иял оны шыр анатына отырызып ап аша блттар жзген кгілдір аспаннан да жоары ала жнеледі. Біресе тыны су бетінде аырын тербелген айытай жан сезімі сл тыныштала алады да, кенет дауыл рандай астан-кестен боп жрегін ашу кернейді. Жсіп бар лемді мытан: зіні айылы халін де, Кенесары ереуілін де, ымбатты Польшасын да тек ле дниесіне, шабыт дниесіне кіріп кеткен. Осындай халде отыранында кенет біреу иыына олын салды. Жалт араса Кенесары екен. Анандай жерде аралек тр. Жсіп шошынайын деді. «Не жазып алдым?» Енді ле дниесі де, иял, шабыт, сем снді сезім лемі де бірден айып болды. — орыпай-а ой, — деді оны ойын тсіне алан Кенесары, — сені еш кн жо, — сйтті де аралекке «кет» дегендей олымен ишарат етті. Анау бтен жаа кілі ауан жайылып жрген атан тйедей аспай-саспай брылып, шатыра арай балпа-балпа басып жре берді. — Сені крген со дейі брылдым. Сйлесейін деп едім… Шыныды айтшы, туан еліді саынды ба? Жсіп шынын айтты. — Саындым. тте алыс, ашып кетер едім… — ашып кетер едім? Брын бндай сз айтпайтын еді ой, лде бізді ктерілісіміз сені ызытырмайын деді ме? зімні туан жерімде алан арманымды сендерден таптым деп еді ой. Сол сзі лі есімде. — Ол сзді мен аза елі зіні еркіндігі шін кресіп жрген кезде айт- ам. Польша барасы Россия патшасыны отаршылы ісіне андай арсы болса, мен келіп осылан шата аза халы да сондай арсы еді. Сендерді крестері маан наан. Польшада алан арманымды, осында тапандай болам. Ал азір… — И, азір?.. лде сен бізді тскен жолымыздан адасты деп ойлайсы ба? Жсіп не болса да шынын айтуды мал крді. «Ммкін мені сзім ой салар», — деді ол ішінен. — И, Кенеке, — деді Жсіп тікелей арап, — сен зіді хан етіп а кигізге ктерткізгеннен бері, стаан жолы да, алдаы масаты да басаша… Сені кресі енді байларды стемдігін орайтын хандыты сатау кресіне айналып барады. Бдан алы бараа келер андай пайда бар? Кедей жрта з ханына баынды не, орыс патшасына баынды не, брібір емес пе? Брын зіні кн крісі болан шрайлы жерін, балыты клін орысты князь, генерал, графтарынан орап, олына сойыл алан ереуіл бір баса да, Абылай заманын кксеп, азаты орыстан бліп алып, анын жеке сорамыз деген слтан, би, асаал, хан шін кресу бір баса. Бл крес тіпті зиянды, ол орыс пен аза халыны жаындасуына бгет болады! Ал екі бейнетор халыты бірігуінде, жаындасуында оларды бар болашаы, бар алдаы жары кні тр. Жайшылыта сзге сара, стамды Кенесары кенет блан-талан боп ашулана алды. — аны басаны — жаны баса деген осы. Абылай атамны жолын уып арпалыса шыанымда орыс пен азаты біріктіру шін шыты дейсі бе? Жо, Жсіп, Россия — дария, біз кішкентай ана млдір блапыз. Млдір бла суы дарияа йанда несі алады? Дария суы ащы болса, бла суы да ащы болады, дария суы тщы болса, бла суы да тщы болады. Блаты бар болашаы тек дарияны ана еркінде алады. Мені кткенім сондай мір ме? Жо, бла дария болмай-а з бетімен аа берсін дедім. Біз Россия патшасына баынса ел деген аттан айырыламыз. Жо, аза брын Абылайхана баынса, енді оны немересі Кене хана баынады. зім билеймін… — алай билейсі? Жерінен, суынан айырылан жрт ерте айтара алмайтынына кзі аны жеткен кні, сені соынан еруді ояды, Кенесарыны хандыын сатаймын деп бостан-бос ырыла бере ме? Кенесары кенет шабатын барыстай жиырыла алды, шегір кздері анталап, о олы беліндегі наркескенні сабын кенет ыса стады. — Сені дос екеніді білмесем… — деді ол ентіге сйлеп, сйтті де олын наркескенні сабынан айта алды, — еліді алай билейсі дейсі бе? Россия патшасы бізді алай билемек болды? Зебіректі оыменен, жалааш ылышты жзімен емес пе? Мен де сйтем. Дегеніме кнбеген елді атты сауырына, амшыны бауырына аламын. Кімде-кім айтаныма кнбейді екен, Кенесарыны жасыл туыны астында жргісі келмейді екен — ол мені жауым. Россия губернаторы андай асым болса, о да мені сондай асым. Не оларды з дегеніме жргізем, не біржолата ырып, жо етем. Екі шешім болуы ммкін емес. Жауын зі аяан зі мерт болады. Брын жртты жер-суыды алып беремін деп ертсем, енді хандыыды ораймын деп ертемін. Кшпенен орытып ертемін! Дл осы айтанымды ерте Жаппас руынан бастаймын. Бір йін бос тастамай тндігін ылышпен турап, тайлы-таяына дейін алдырмай айдап алам! ыс Сырды мекендеп, жаз Торай бойын жайлап кшіп жретін Жаппас руыны билері Кбекті Алтыбайы мен Тлегенні Жаабылы кптен бері Кенесарыа екі жзділік крсетіп келген. олдан келер уат жо, іш азандай айнайды, сондытан амалсыз жрген. Доспыз деп ауыздары айтанмен, іс жзінде астытарын крсете берген. Ел басын біріктірем деген Кенесары бл билерді з руларында ыпалды екенін еске алып жеіл-желпі кнлрін кеше салатын. Ал бл билер ауылдары Сыр бойын жайлап, Торайды ыстайтын. Жылысын Мажар тауыны ыына тебінге айдап, ойларын Орынбор шекарасында казак-орыс жерінде стайтын. Кенесары Торайа кшіп келгелі, жайылымымыз тарылды деп екеуі бірдей наразы болатын. Кейде зекет те тлемей оятын. Осыдан барып Кенесары мен билер арасында ырбайлы кшейе тскен еді. Оны стіне биыл Торайды ыстап алан Алтыбай аулыны он шаты жігіті жер білмейтін Сотников жасаына жол крсетіп, Кнімжан мен Асаал тбедегі Кенесары ауылдарын шабуа атынасан. Бны естіген Кенесары билерге шігуде. Слтанны азіргі кіжінуі сол штікті салдары. — Жаппас ауылдарыны андай жазыы бар? — деді Жсіп Кенесарыны тым ашуландырып алмайын дегендей, аймыа сйлеп, — жазыы жазы жайлауын Арадан кшіп келген елдерді жайлааны ма? — Ал Ара елдеріні андай жазыы бар? Жерін орыс губернаторлары тартып аланы ма? Кнімжан ханша мен Асаал тбедегі аулымды шапан Сотников жасауылды скерін кім басарып келді? Жаппас жігіттері екенін білмей- сі бе? — Басарып келген бір он шаты жігіт шыар. Ал атын-алаш, баса жртты андай кнсі бар? — згесі кнсіз болса кнкарларын здері неге жазаламайды? Брі Алтыбай биді адамдары. Серкесі айда бастаса, жрты соынан ереді. — Онда Алтыбайды кзін жой. зге жрта тиюді андай ажеті бар. — Алтыбайды да Алтыбай болып отыраны соынан ерер елі болан со емес пе? Егер соынан ерер жрты жо болсыншы, крейін мен оны! — Сондытан жазысыз елді рту керек пе? Одан да Алтыбайды зінен алу керек шті. — Жо, елі де жазыты. Жазысыз болмаса, Алтыбайды соынан неге ереді? — Ммкін орыанынан еретін шыар? Айтаныма кнгісі келмейтін елді дегеніме орытып жргізем деп сіз де айтып тран жосыз ба? айдан білесіз, Жаппас руыны арашысы сізге ергісі келетін шыар, тек Алтыбайдан орыасын, амалсыз оны дегенінен шыпай отыран болар. — Алтыбайдан орып Жаппас Кенесарыа осылмай отыр дейсі бе? Сені айтаныды дрыс делік… Шынында да аза орыанын сыйлайды. Бгін Жаппас руын шапсам, ерте Шекті зі келіп осылады. — Онда Жабыршы лы Баложа би неге келіп осылмады? Сіз ол ауылды бір емес, екі рет шаптыыз ой. — Баложа би орау асыр секілді ора. Ол орыстан орып отыр, содан маан осылысы келмейді. Жалпы аланда ара аза — ора жрт, Баложа би де арадан шыан. — Кене хан, бныыз ате секілді. Мен крген аза батыр халы. орытып соымнан ертемін деп жргеніізде оларды зіізден ашырып алмаыз. Кенесары кенет тнжырап кетті. Шышыттаы кре тамыры блкілдей ойнап, демін зер-зер алды. — Сен Таймастан да, білазыдан да аылды екенсі, — деді Кенесары сл булыа сйлеп, — біра енді халыты орытып осудан баса андай жол алды? Биыл жиналатын он мы скермен Россия патшасы тгіл, оан ханын жее алмайсы. оанны зіндегі тадаулы галабатыр скерін былай ойанда бір ана Эрмазар оранында он екі мы жауынгері бар… Оан На- манан, Андижан, Ош, Таты Слеймен, Шархия, Ангара, рама, Ходжент, ратбе, Ташкент скерлерін осып кр. Бізді Сыр бойындаы жртпенен бас осандаы кшіміз жетері бар боланы Ташкент. Бны зіне де рсат беріп отыр ма, зіе белгілі. Орынбор бастытары мені Аллал ханнан он бес мылты, бір арыма алды деп кінлап еді. Ол ліп еді оны баласы Рахманл ханнан ер-тоымы алтындатан ш арыма, ш ылыш, он екі мылты, екі бас орасын сыйлы келді. Маан жіберілген тарту-таралыа арап Орынбор бастытары мені Хиуа ханын жатама болып жр дейтін крінеді. Хиуа мылтытары жасы, ш жз адам жердегі сты тармайды. Ал «Кктолай» секілді аалтеке арыматары тек жауа мінуге жаратылан. Біра жрт Кенесарыны кім екенін білмейді. Мен Хиуа ханыны жмсауына жруден крі, Хиуа ханыны зімні жмсауымда жргенін жасы кретін адаммын. Хиуаа зын ыра сенім білдірген болсам, оны маан сеніп Бар ханымен штесе тссін дегенім. азаа Барды да, Хиуаны да, оанны да кшейгені керек емес. ш асыр бірін бірі таласын, ммкін шеуі бірдей лсіреген кезде бізге де пайда тсер? Енді зі ойлашы, он бес мы салт атты сарбазбен Россия патшасын да, оан ханын да жее алмайсы. Ал Орынбормен ан тгіспей бітімге келеміз деген ниетті неге апарып соанын зі де кріп отырсы. Кнімжан мен екі баламнан айырыланнан баса не таптым? Енді не істеу керек? ой секілді н-тнсіз ая серіппей бауыздала бер дейсі бе? Е болмаса ешкі трізді баырып лген рметті. — Кенесары кенет сстана алды. — Біра мен ешкі де, ой да болмаймын. Ажал табар болсам батырларша ажал табам. Кшіп-онар жеріміз лі де бар, лі де алысам. Брын р ана ереуілшіл ел болса, енді хан билеген елміз. Жауымыз бізбен санасуа мжбр болады. Ал мны істей алмаса… — Оны істей алмайтыныыза кзііз лі де жеткен жо па? — деді Жсіп Кенесарыны кенет аяп кетіп. — Кзім лі бден жеткен жо. — Ол кенет шаршап кеткендей болды. — Біра сен дрыс айтасы… Жерін алып бере алмайтынына кзі жеткен аза лі-а ерте тарай бастайды. Ал оларды таратпау керек. — алай таратпайсы? — Кшпен таратпаймын! — Кенесары кенет ызалана дауыстап жіберді. — Кшпен басын осамын! Кнбеген ауылды шабамын, арсы келгеніні басын аламын. Кнбей крсін! — йтіп жртты ырып ханды руды анша ажеті бар? з елі, з жрты емес пе… — Кенесарыны жасыл туыны астына кіргісі келмеген жрт жрт емес! — Ол брынысынан да срлана тсті. — Ондай елді мейлі аны судай асын, мейлі брі ойдай бауыздалсын, егер оан абаымды шытсам, Абылай атамны аруаы атсын! Жсіп Кенесарыны мндай трін брын крген емес. Жне оны наыз шын сырын дл азіргідей шешіле айтуын алашы рет естуі. Кенесарыны айтанын орындайтынына Жсіп кмнданан жо. йткені тре тымдарыны халыты оймен те кретінін, аныпезерлікті арасында алы бара тадырын ойыншы санайтынын брын да білетін. Ал Кенесарыны ойлаан масатына жету шін ара халы тгіл, зіні туан кесін де рбан ете алатынына талай рет кзі жеткен. Мндай жауызды аракетпен армана жету дісі Шыысханнан, Аса Темірден алан. Шыысхан анішерлікте болат анжар болса, Кенесары сол анжарды кішкентай сыныы. Болат анжарды ана суарылан сыныы. Араларында алты асыр тсе де анмарлы тбі бір. Одан айда кетеді? Жсіп енді бден ашынан Кенесарыны ешкімді аямай, дегеніне кнбеген елді ана бояйтынына шек келтірмеді. зі де солай болды. Брын тек шіккен аа слтандарды, би, даталарды аулын шауып, малын айдап алатын болса, енді соларды арамаындаы жазысыз елдерді де шабуа кірісті. Патша кіметіні санаы бойынша Кенесары он жыл ктерілісіні ішінде жз жетпіс бес ауылды тонап, бес жз жазыы жо кісі лтіріпті. Соны бестен трті аыры бес жылына жатады. Кенесарыны шешімінен жаны тршігіп кеткен Жсіп, ханды орынсыз ан тгуден тотатысы келді. — Алтыбай аулын шапсаыз, зіне берілген биді шін айтарамыз деп патша кіметі атты шара олдануы ммкін. Оларды олында азір екі балаыз бен Кнімжан ханшаны барын мытпаыз. Егер Алтыбай аулында ан тгілсе… — Аршабо пенен Обыріш мені де атын-баламды лтіреді дейсі бе? — деді Кенесары, ауыл азатарыны ойан аты бойынша Горчаковты «Аршабо», Обручевті «Обыріш» деп атап. — Жо оны істемейді. Онда мен олымдаы есірей орыстарды лтірем. Жне орыс жанаралдарына бізді бірімізді біріміз ыра бергеніміз тиімді емес пе? Жерлері кеиді. Ал алда-жалда… — И, алда-жалда?… — Саан айттым емеспін бе, з дегенімді істеу шін ештееден де тайынбаймын деп?.. Жсіп шошып кетті. Кенесары оан бір аяу, мсіркеу, иналу дегенді білмейтін тас мсін трізді крінді. «И, бл тас мсін, мнда жрек жо. Жрегі болса зіні жасы кретін атын-балалары жайында блай дер ме еді?.. Мндай адамды тсіну иын. Жо, бл адам емес, ара тас. Ал мейірімсіз ара тасты алай тсінерсі… лде осындай ара тас болуа ашынанынан барып отыр ма?» Кенесары таы да оны ойын бліп жіберді. — Сен мені з блтірігін аямас бір орау асыр екен деп тран шыарсы, — деді ол, даусы кенет дірілдеп кетіп, — олай ойлама! Мені де жрегім бар. йелім мен балаларымды мен аясам да олар аямайды. Болар іске болаттай болу керек. йтпесе айы деген ашан да болса адастырады. Адаспас шін айы дегенді біржолата жрегінен уу керек. Бйі ысыланда зін зі шаып лтіреді. Мен сол бйі рлы жопын ба? зін аямаан кісі аузын ан етеді. атын-баламды да рбан ете алатынымды жауым крсе, менен брынысынан да орады. Ал орыпаан жерде сыйласу жо, хан деп санасу жо. Ал егер хандыымды берік стаым келсе, елге де з басыма да аяушылы етпеуім керек. аталды жеісті е керек шарты. Жсіп енді Кенесарыдан шын шошынды. Кенет оны алдына осыдан ш жыл брын Сыздыты алай сынааны елестеп кетті. Жсіп балажан болатын. Біра о жолы Сыздыты пышаа тседі деп аяан жо. Аяан болса блай сынамаыз деп Кенесарыа жалынар еді. Жсіп оны істемеді ой. зіні осы ылыын ол артынан сан рет ойлады. «Неге мен сонда Сыздыа ара тспедім? лде Сыздыты мен бірдееден жек крдім бе, немесе онда адамны ішін жылытпас бір мінез бар ма еді?» — деп шешуін таба алмай сан басы атан. Сол сраына кенет Жсіп шешім тапандай. «Ие, ие, дниеде осы слтандар трізді асыр тектес жандар аз емес шыар. Адам оларды тірі жргенінен лгенін тілейтін болар. Жрт тегі асырды немесе блтірігін лтірдім деп опы жемейді. Мені де жрегімді тре тымына деген зім лі аара оймаан сондай бір сезім билеген екен… Сол кні Сызды туралы соншалы иналмау- ыма лгі жасырын сезім себепкер боландай ой. Ал асыр тектес тымыны Кенесары шын арланы. Арланы болмаса лгі жан тршігерлік сздерді айтар ма еді?» Кенесарыны йелі мен балаларын аншалы жасы кретінін Жсіп есіне тсіріп, ызаланан слтанды орынсыз ан тгіске барызбас шін таы аыл берді. — Кнімжан ханшаны балаларымен азір Ордан Орынбора келді деген сыбыс бар, олымыздаы ттын орыс офицерлерімен айырбастайы деп скери губернатора хат жазса айтеді? Кенесары кенет еле ете алды. — Бл табылан аыл. Барон Уйлер мен есауыл Лебедевті былай ойанда бізді олымызда жиырмаа тарта есірей орыс офицерлері бар. Соны брін, Кнімжанды бас етіп бізді ауылдан алып кеткен отыз бес адама айырбастасын. Солай деп хат жаз. Жне… — Кенесары ойлана алды. — Таы не айтпа едііз?.. — Жанарал Обыріш келгелі арамыз шиеленіп бара жатыр-ау… Орынбор скері шыпаанмен Омбы солдаттары ояр емес. рине мны брі Аршабо пен Обырішсіз болып жатан жо. Орынбор бізбен зір жауласпай отырса, ол ана Кеністі шаруасы. Ерте Кеніс кете алса, басымыза гір-тая ойнайтыны даусыз. Сондытан кні брын Обырішті зіне таы бір хат жазайы. Аыры рет алдынан тейік… — Хатты не деп жазамыз? — «Алдыы жылы Орынборды скери губернаторы мен жанарал Кеніс рметті патша азамны атынан бізге мнпс жариялап, бар кнмізді кешкен. Мндай адірлі адамдарды сзіне сеніп біз а патшаа арсы мылты ату мен ылыш жмсауды тотатан едік… Ал биыл наурызды жиырма бірінде, зіміз аа шыып кеткенде, Омбы аласынан шыан Сотников жасауыл басаран жаса аулымызды шауып, мал-млкімізді талап, Кнімжан слтаншаны бас етіп, бірнеше адамды стап алып кетті… Бндай жадайда жасылыты бір дайдан болмаса, орыс бастытарынан ктуге болмайтынына кзімді жеткізді» де. Жне жалынан адам секілді крінбей, лі де болса тігім-бітімге келейік деген кіл білдір… — Мал. — Оан кнбесе з обалы зіне. Боса да бізді аямайды екен, біз де оларды аямаймыз. — Тсінікті. — Жне осы уаыта дейін бла йрыа салып бізге осылмай алдап жрген билерді бріне де хат жазыдар. сіресе Назар руыны асаалдары Байтре мен аракшікке.. — Хатты не деп жазайы? — «Мені ханымыз деп сын. Айтаныма кнсін, айдауыма жрсін. Сйтсе біз де оан оранбыз. Брыны кнларыны брін кешеміз. Ал бны істемесе… Отыз жыл жауабын ктемін, жауап ала алмасам, алан отыз жылда здерін жазалаумен темін» де… Осындай хатты бізге теріс арап жрген Жаппас руларыны билері секілді зге билерге де жазыдар. — Жасы. Кн де батуа айналан екен. Сніп бар жатан алтын сулесі Алашаханны кгілдір кмбезіні стінде ойнап, ерекше сулеттендіріп тр. Кенесары лдекімні аяыны сыбдырын естіп артына брылды. Таймас екен. — Кенеке, Орынбордаы балалардан жасырын шапыншы келді. — Жасылы па, жаманды па? — Жаманды. Кенесары сол тсін згертпеген алпында сл кідірді. — азір жасылы кту иын болар… Не дейді Алтыншаш келін? — Жіберген хабарына араанда жанарал Кеніс пен скери губернатор Обырішті арасы нашар крінеді… — Жаман хабары осы ма? — Екі тйе сйкенсе ортасында шыбын леді. Екі жанаралды келіспеуінен бізді аза мселесі кйрейді. Граф Перовский кеткеннен бері бізді бар сенеріміз Кеніс емес пе? — аза мселесі кйреп болан жо па? Енді олардан не ктесі? — мітсіз тек шайтан ана, Кене хан. лі де болса Орынборменен тіл табу керек. — Мен тіл таппаймын деп жрмін бе? Тіл тапысы келмейтін здері емес пе? — Кштіні арты диірмен тартады, тіл табу бізді жатан болу керек. — Сонда, Таймас, тымаыды алып алдына барып жгін дейсі бе? Жгінер де едім, тымаыммен бірге басымды аып тастамасына кзі жете ме? — Жо, олай жгінуге болмайды. аза дене болса, сен бассы. Бастан айырылып дене кн кре алмас. Мен тек алауын тапса ар жанады, баса жол іздеу керек деймін. — Сонда андай жол бар? — Бл ойды тбіне зім де жете алам жо… бден піскенінде алдыа салармын. — Жасы, таы андай хабары бар? — скери губернатор бізді ртуа Петербордан таы он трт мы аша срапты… Оны стіне таы ш мы сом… Ол аша… Кешірііз, Кенеке сізді басыызды келген адама сыйлыа берілмек екен… Кенесары езу тартып клді. — Мені басымны тлеуін соншама арзан санаандары алай? здері бір жылыны отыз бес сома баалаанда, е болмаса мы жылы трмаанымыз ба? Аршабо Петербора жазан аазында Кенесары отыз жетінші, отыз сегізінші жылдары Россия патшалыыны саудасына екі жз сексен мы зиян келтірді депті ой! Осындай жанаралдармен алай тіл тап дейсі? — Тіл табу керек. йткені олар кшті, сені басыа баа ойып отыран солар ой… — Кшті екен деп орыанымнан тізе бгем бе? Таймас, лде сен Кенесарыны мінезін білмейтін бе еді? — Білемін. Білгесін айтып трмын. иындыта жол таба алмайды десек, хан етіп ктермес едік. «Ашу — жау, аыл — дос». Бны аза білмей айтан ба? Ктерілісіміз шаай тсіміз еді десек, хандыымыз екіндіміз трізді, енді біржолата жер астына кндей батып кетіп жрмейік, лі де ойланалы… — Жарайды, ойланайы. Таы не бар? — Батырмратты жасаындаы Гаврилов деген ашын сыпай… осында келіп жрген саудагерлер арылы сені басыды алуа Орынбора уде берген крінеді. Мны ысты кні істеу жеіл депті. Обыріш егер Гаврилов бны істесе, оны солдаттытан ашан кнсін кешіртемін деп Петербора ааз жазыпты. Балалар осы сыпайдан са болсын депті. Кенесары тнеріп кетті. Баанадан бері ндемей тран Жсіп: — Гавриловты зіні басын алу керек, — деді кенет атуланып кетіп, — жне згелерге саба болсын, бл кімді осындаы ашын солдаттарды кзінше орындаан дрыс. Кенесары ойлана жауап берді. — Алдымен тексерген жн… Арам ойы аныталса аралекке тапсырармыз… Жртты бріне сенбегендей, оны ажалын згелерге лгі етуді керегі анша?.. «Дегенмен бл аылды адам, деді Жсіп ішінен, менікі аатты болды. Бір шіріген жмырта шін, згелерге де байа деп сенімсіздік крсетуді, рине, ажеті жо…» Таймас таы да бірдеме айтысы келгендей Кенесарыа арады. Слтан оны ойын тсініп: — Айта бер, — деді енжар, — таы андай смдыы бар… — Дулетші йып болан зебірегін кеше сынаан екен… Заводтаыдай жасау иын ой… лде салан о-дрі арты болды ма, от ойып атан шата кл-талан бопты. Жанында тран Дулетшіні зін де мерт етіпті… — Кенесары тнжырап кетті. йылып жатан зебіректерден лкен мітті еді. Бл міт те р дмелендірді де жо болды. Ол: — Топыраы тора болсын, — деді крсініп, — жасы шебер еді, ардатап кмілсін… Бдан кейін н-тнсіз шеуі остарына айтты. ш кн бойы батырлар, слтандар, асаал, билер жаа хандыты андай болуын талылап, трт мселе арап мынандай ортындыа келді: Бірінші шешкендері скер мселесі. Брын Кенесарыны арамаында сегіз мы атты скер болатын. Жне блар жаз жиналып, ыс тарайтын. Слтан маында оран боп ысты кні бес жздей ана сарбаз алатын. Кеес енді скер санын жиырма мыа жеткізуді жн деп тапты. Жне бл скерді бес мыы ысы-жазы хан ордасыны маында болады. р жзбасы, мыбасы здеріні арамаындаы скерін осы жаздан бастап орыс скерлеріні тртібімен соысу дістерін йретеді. Мылты атуды, найза, сойыл пайдалануды, жаяу соысуды тегіс теді. Жзбасылардан тменгі жауынгерлер кеудесіне ш атар жасыл жуан жіп іліп, иыына тілдей жіішке жасыл шберек таатын болады. Жзбасылардан бастап одан жоарылары мндай белгіні ызыл шадан етеді. Ал е жоары олбасшы Кенесарыны зі стіне кгілдір шапан киіп, иыына орыс полковнигіні эполетін таады. Мыбасына йгілі батырлар мен ататы слтандар таайындалады. зіне сенімді адамдардан мыбасылар таайындау ханны зіне тапсырылады. Блардан бтен жеке мы адамнан мергендер тобы рылсын делінді. Оан мыбасы етіп Байтабын белгіленді. скерде бдан былай арай мыты тртіп орналсын деп шешті жиналандар. Тртіп бзушылара Кенесары «шы» деп аталатын жаа жазаны олдануа рсат етілді. «Шы» тртіп бзан адамны бетіне ылышпен, не найзамен белгі салу. Мндай белгісі бар жауынгер зіні айыбын ерлікпен, немесе адалдыымен ана жууа тиісті. Екі рет «шы» белгісі салынан адам — билер сотына тседі, малмен, не баса ауыр шарамен жазаланады (й ішінен бір жыл блек стау, не болмаса ой батыру трізді). ш рет «шы» белгісін алан адам, Кенесары тобынан уылады, ал жазыы ауыр болса, лім жазасына бйырылады. Жаа хандыа осындай тртібі кшті скерді керектігін айта келіп Кенесары, «азаты ататы ханыны бірі асым соысты жасы крмесе де, арамаындаы бір миллион жанны трттен бірін ата ондырып, найза статтыран екен. Екі жз елу мы скері бар асым ханны айбарынан сескеніп, еш жауы оан арсы соыс аша алмаан. Ал бізді заман ондай заман емес, ш жаынан бірдей аптаан жау. Олара жем болмау шін бізге айбарлы ол керек. азір арамаымызда бала-шааны осанда бір миллиондай адам бар. Бгінгі бала ерте жауынгер. Миллиона таяу жаннан жиырма мы сарбаз шыар деп сенемін, — деп сзін бітірген. Ру басшылары, батырлары Кенесарыны бл ойын малдаан. Жне уделерінде де трды. Келесі жазда Кенесарыны арамаында жиырма мы скер болды. Екінші аралан — алы скер жинаумен байланысты оны жабдытау мселесі еді. Кеес бір ауыздан хандыа жататын елден салы алынсын деп шешті. Салы екі трлі болсын делінді. Бірі мал салыы «зекет». Екіншісі «егін салыы «шір». Зекетті млшері: ыры араа дейін салы салынбасын, ырытан жзге дейін малы бар адам бір ара, ал жзден арты малы бар адам, жзден арты р ыры арасынан бір бас беретін болды. Ал «шір» салыы жайында, осыншама скерді асырау шін р егіншіні жылда алатын бидайыны оннан бірін хандыты оймасына йылсын деп шешті жиналандар. Егін салыына келгенде кеесте бірталай сз ктерілді. Кенесары, арамаындаы Торай, Ырыз, Сырдаря, Іле зендеріні бойы мен кптеген клдерді жаасын жайлайтын елдерден бдан былай арай егін шаруашылыымен атты шылдануын талап етті. йткені Орынбор скери губернаторына арайтын аза ауылдары кптен бері-а егін салуа марланан-ды. Біра бан Перовский де, одан брыны Орынбор скери губернаторы граф Сухателен де арсы болып келген. Екеуі де азаты тек мал шаруашылыынан аумаанын жасы крген. Сухателен: «азатар еш уаытта да асты екпеулері керек, ешбір ылым тгіл, тіпті бірде-бір ксіп білмей, мір-баи мал баып ана кшіп жрулерін бар жан-тніммен тілер едім», — деген пікірді малдаса, ал Перовский егінді тек казак-орыстара салдыртып, азатарды астыты солардан ымбат баамен сатып алып труа мжбр етуді дрыс крген. Бл туралы генерал Обручев зіні соыс министріне жазан баяндамасында: «Брын мені орнымда болан генерал-адъютант граф Перовский, азатарды егін егіп, отырышылыа айналуына те-мте арсы болып келген. Оны бйтуіне азатар здері еккеннен грі, астыты бізден сатып алып, Россияа байлаулы бзаудай тырп ете алмасын деген ой себеп болан», — деп Перовскийді ойын дрыс жазан. Сондытан Орынбор шекарасында отырышы аза поселкелері пайда бола алса, оларды алдыменен граф Сухателен, одан кейін генерал-адъютант Перовский жойып отыран. шпес барымта, жт, оны стіне Россия солдаттары мен зіні сарбаздарыны шабуылынан арамаындаы елді тіпті ждеп кеткенін Кенесары жасы білетін. Сол себепті кей аза ауылдарыны егін егумен шылдануы оларды з шаруасын ктерумен атар, болаша алы скерді астыпен амтамасыз ететін е тиімді жол деп тапты. Бл мселені араанда таы бір ойланатын жадай туды. Ол — салытарды кім жинайды жне алай жинайды деген мселе еді. Брын патша салыы болсын, оан хандыы салыы болсын, р руды, р ауылды басты адамдары жинайтын. Кеес Кенесарыны тініші бойынша бл тртіпті де згертті. Зекет, шір бдан былай арай р ауылдан, р рудан Кенесары зі белгілеген жасауыл арылы жиналсын делінді. Кенесарыны бндаы ойы, аза жеріндегі жоары кімет — ханны дрежесін ктеру еді. Жиналандар бан да кнді. шінші гіме — ел билеу, кімдік жргізу, билік айту жайында болды. Брын ел арасыны дау-жанжалдарын, барымта, жесір дауын ру билері, асаалдары шешетін. Осы кеестен бастап мны брін р рудан Кенесарыны зі таайындаан билер шешсін десті. Бндаы саясат таы да хандыты дрежесін ктеру еді. Екі руды болмашы таласы, жесір ісі, яки шабынды дауы секілді жеіл шешілер жанжалды да, осы Кенесары бекіткен билер арайды. Ал кісі лімді барымта, ел шабу трізді ауыр ылмысты істі ханны зі шешеді. Кенесары арамаындаы ел мен Россия империясына жататын рулар арасындаы таласты аа слтандар арайтын болады. Ал кейбір асынып кеткен іс болса, Орынбор шекара комиссиясына хат жазылып екі жа бірдей шешімге келуді дрыс тапты. Кенесары арамаына жатпайтын руларды таласы, егер екі жа бірдей келісіп хана жгінісе келсе, хан жарлыымен таайындалан билер кеесіп кім айтулары ммкін деп табылды. Осы мжілісте Кенесары аза еліні бірлігін бзады деп ру арасындаы барымтаны тыйдыру ісін дейілеп: «Брын есікте жрген л лсе ожасы н тлемейтін. л да ел орауа жарайтын жан» деп лген ла н тлететін еткізді. — Тртінші жне е аыры мселе — сауда-сатты жайында еді. Брын Кенесары аза жерін Россия патшасына Шыыспен сауда-сатты жргізу шін керек деп ана ойласа, енді салынып жатан бекіністерге, кшіп келіп орналасып жатан казак-орыстара арап бны брі отарландыру саясаты екенін тсінген. Брын керуендерді тонап, Россия мен Орта Азия хандытарыны сау- да-сатты байланыстарын бзып келсе, енді бл саясатынан айтты. Керуенді ткізбеуді орнына салы салынсын делінді. Бл салы р трлі болуа тиісті. зіне дрыс арай бастаан елдерден, рулардан аз, ал теріс арайтын жрттан кп алынады. Мысалы, Жаппас руыны р осынан ш тйе, жиырма трт зат, татар саудагерлеріні осынан бір ат, сегіз зат алса, бар саудагерлеріні осынан тоыз зат ана салы алынылып, ал арын руларыны керуендері тіпті тегін тетін болсын деп бекітті. Бнымен атар мжіліс шекара орыс поселкелерімен орынсыз жанжалды тотатып, олардан асты сатып алу ісін жнге ойсын деді. Сонымен атар скерге керек ару-жара, орасын, о-дрімен амтамасыз ету шін Хиуа, Барлармен де сауда-сатты арым-атынасыны кшейтілуін талап етті. Осындай шешімге келген ру бастары батыр, слтан, би асаалдардан Кенесары таы да бір зіне те керекті билік алды. Ол Ханды Кеесі жайында еді. білайыр баласы Нралы кезінде Абылай тсында жойылып кеткен хан жанындаы Ханды Кеес айтадан рылан. Бра ол Ханды Кеесті аы лкен болатын. Хан крделі мселені Ханды Кеессіз шешуге тиіс емес-ті. Егер Ханды Кеес дрыс крмесе, хан андай ойлаан іс болса да бас тартуы керек-ті. Кенесары жанынан да осындай Ханды Кеес рылды. Біра бл Ханды Кеес аылшы ретінде ана таайындалып, барлы билік ханны з олында алды. Оны шешімі кімге болса да за, Ханды Кеесте олбасшы батырлар да, арамаындаы ел де хан шешімін блжытпай орындауа тиісті делінді. Кздеген арманына жеткен Кенесары, мжіліс біткеннен кейін е жаын серіктерімен таы да біраз аылдасып, кейбір скер тобыны ойын-нерін кріп, бір жетіден кейін ара Торайдаы з ордасына айтты. Кп кешікпей хан тірегіндегі жайылыма жасатарын ертіп зге батырлары да жинала бастады. Жаа алан тжырым бойынша скери ойын ыза тсті. Билікті брін олына алан Кенесары енді ханды мірін жргізіп, кектескен руларынан, тіпті кейбір жеке адамдардан шін алуа кірісті. Ол Орынбор скери губернаторына жататын орыс поселке, бекіністеріне тимей, бл ісін Батыс Сібір генерал-губернаторыны шекарасындаы бекіністер мен зіне баынысы келмеген аза ауылдарын шабуылдаудан бастады… Енді екі жатан бірдей ан тгіс кшейе тсті. Кенесары жазды ортасында Торай бойына жаа келіп жайлауына онан Жаппас ауылдарын шапты. Алтыбай слтанды ат бауырынан ткізіп жаралап, ос ызын бірдей ат артына мінгізіп, аулына алып келді де осы айаста кзге тскен екі сарбазына зорлап осты. Мндай орлыа шыдай алмаан Алтыбай кп кешікпей айтыс болды. лер алдында немере інісі Жанабыла «тірі жрсе мені кегімді асым балаларынан алсын» деп аманат айтты. Брыннан да ш Жанабыл, енді бар ызасын ішіне тйіп Кенесарыны мататын жол іздейді. Таба алмайды. ол жинап аулын шабуа бата алмады. Бірнеше рет скер срап Орынбор бастытарына барды. Кенесарыны айтаны келді, з бекіністеріні мазасын алмаан со, Алтыбай шін соыс ашуды жн крмеген скери губернатор «оя тр» деп Жанабылды тотатты. Кенесары хандыын біржолата ртпа болып дайындала берді. Тіпті Кенесары зірге адаса трсын дегендей, Орынбордаы Кнімжана брыныдай ысым крсетпей, асындаы кішкентай балаларын орысша оытуа рсат етті. Бл кезде Орынбор скери губернаторыны арамаына жататын солдаттан бір-а адам лді. Ол ашын Гаврилов. О да з ажалынан, немесе соыста жріп лген жо, жаын жердегі шбара аралек екеуі ааш келуге баран жерде дл желкесінен «дігек тсіп» мойын омыртасы зіліп аза болды. Гавриловты лімінен Орынбор бастытары ойымызды сезіп алан екен деп сезіктенбесін деп Кенесары жерлеуіне зі атынасып, ашын сыпайды аа орап, ардатап кмгізді. Сйтіп жргенде анды ылышты ыры шінші жыл келеді. Мнымен бірге ыс тер-тпестен Генс алынып, орнына генерал Ладыжинский таайындалыпты деген сз аза жеріне таы жетті. Бл сз шын болып шыты. Кене хана мны кптеген маызды хабарлармен бірге Генспен оштасып айырылан Алтыншашты зі келді. Тек Кміс аза жеріне айта оралмады. Мінезімен, ызметімен Генске наан ыз, оырлжа ылыынан орланып, генералды й ішімен Петербургке жріп кетті. азір ш алуа олынан ештее келмегенмен, трт жыл ткеннен кейін осы Кміс оырлжаны Амола аа слтандыынан тсуіне себеп болды. ІV — Бір мы сегіз жз ыры шінші, оян жылы, маусымны жиырма жетісі кні, Бірінші Николай патша Орынбор скери губернаторына Кенесарыа арсы жаса шыарып, оны басын келген адама берілетін ш мы сом сыйлы ашаны шаыра салыынан тлеуге рсат етті. Осындай шешімге келетінін кні брын білетін Соыс Министрімен тікелей байланысы бар Орынбор скери губернаторы Обручев Кенесарыа арсы соыс-а ыс басынан дайындалуда болатын. Ал Кенесарыны андай дайындыы барын білу шін ол патша рсатын алысыменен шілдені оны кні ара Тор- айа арай войсковой старшина Лебедев басаран ш жз солдатты жаса шыарды. Кенесары бл жасапен Ырыз зеніні жоары жаында кездесті. Кнде Батыс Сібір губернаторы солдаттарымен шалысып жргендіктен, екі жаты соысты иына тсетінін ойлаан Кенесары б жолы да сабырлылы істеді. Лебедевке білазы басаран укіл жіберіп зіні соыссыз да Орынбор скери губернаторына баынатынын, керек десе шекараа жаын кшіп келіп онатынын білдірді. Лебедев Обручевке ат шаптырады. Орынбор скери губернаторы оан зірге соыс ашпай, сол Ырыз бойында жасаымен ала труын бйырады. Ал зі брын патшаа Кенесарымен бітім жасауды керек еместігін длелдеп, майдан ашуа рсат сраандытан, енді сол сзінен айтпай Ырыз бойында шаын олмен тран Кенесарыны біржолата ртпа болды. Сондытан кні брын рылан жоспар бойынша, Ырыз бойындаы Кенесарыны оршап алыдар деп зге скер бастытарына бйры берді. Б жоспар бойынша Орынбор скери губернаторына баынатын слтан-правительдер Ахмет, Арыстан, Баймхамед райсысы бір мы адамнан жаса рып кні брын дайын труа тиісті еді. скери губернаторды бйрыын алысыменен Ахмет Тобыл жаынан шыып, ал Арыстан мен Баймхамед Сахарный бекінісіндегі ш мы солдатты полковник Бизановты арамаына еніп, Кенесарыны Отстік пен Батыс жаынан оршаулары керек еді. Ал Кенесары Батыс Сібір губернаторына жататын лытау, Арынатыа арап тіп кетпес шін Омбы, ызылжар, араралы бекіністерінен, ереуілшіл елді кншыыс жаынан, кк темірге мздай бленген зын саны мы мылтыты кшті жасатар шыпа болатын. Ереуілшілерді тышылы жмысын Таймас басаратын. Ол Алтыншаш арылы дл болмаанмен де осындай жоспар жасалып жатаныны зын ыра- сын білетін. Оны стіне Бизанов полкіне жіберген тышысы Тлебай деген жас жігіт арылы жне слтан-правительдерді аулындаы ара латарыны жеткізуі бойынша бл жоспарды алай орындалып жатанын, слтан-правительдер анша адам жинаанын, ай кезде аттаныса шыпаы — брінен аны отыран. Осындай мліметі бар Кенесары бл айаса дайын еді. Войсковой старшина Лебедевті скеріне арсы тек шаын ол — мы адаммен ана шыуыны себебі де осында болатын. Кенесары б жолы соыс дісін тіпті згертті. Патша губернаторлары бны енді біржолата ртуа кіріскеніне кзі жеткен слтан оай берілгісі келмеді. Е алдыменен ол скерін брыны деті бойынша бір жерде стамай, беске блді. Ондаы ойы, тбі жауына ттеп бере алмай алатындай кн туса бар кшін біржолата ртып алмай, шамасы келгенше скерін сатау еді. Бизанов полкіне арсы шыатын жасаа мыбасы етіп Наурызбайды, аылшы етіп Аыбай батырды таайындады. Ал Батыс Сібірден келетін ш жасаа арсы мы адамнан рылан ш жаса шыармашы болды. Біріне мыбасы етіп Жеке батырды, оан аылшыа (штаб бастыы ретінде) дайменді батырды, екіншісіне мыбасы етіп Иман батырды, аылшыа Жанайдарды, ал шіншісіне Барбай батыр мен Жуке батырды таайындады. зі Жоламан екеуі болаша соысты дл ортасы осы болар-ау деген Ырыз зеніні жаасында алды. Бл кезде он мы салт атты скері бар Кенесары Байтабын басаран мерген тобы мен алан жауынгерлерін Мажар тауыны арасына арай кшкен ордасыны тірегінде стады. Бл негізгі олмен Кенесары р жерге ойан бекет трізді шырымдар арылы байланыс жасап трды. ысылтая кн туса бірігіп кетерліктей жадай сатады. Кенесарыны соыса былай дайындалуыны екі себебі бар-ды. Бірі, патша скері Ырыз бойында бастарын оса алмаса, оларды жекелеп руа жеіл. Екіншісі, рысуа жері нерлым ке болса, Кенесары скеріні тынысы солрлым ке, зіні негізгі дісі атты скеріні шапшадыын пайдалана алады. Бгін бір жерде трса, ертеіне екінші жерге шыып, р жерден із тастап, жауына статпайды. Кенесарыны бар ойлааны бар скерімен зі оршауа тсіп, бар кшін харап етіп алмау. Ал мына олданан дісі шы-иыры жо азаты ке даласына е лайыты діс. Бір жерде жеілген кнде де зге жердегі скері аман алады. скерін сатауы — хандыын сатауы. Кенесарыны бір ойлаан айласы — кші басым, зебіректі мылтыты жаумен бетпе-бет келіп рыспай, тиіп-ашып, соынан удыра алжыратып, шаршата рысу. з жерінде, з елінде Кенесары сарбаздарына брі дос, азы табу да, ат ауыстыру да жеіл… Блай алысу уан жауыны алдыы шебі Кенесары жасаына жетемін деп ентелей соынан ергенде, бір топ сарбазы шбалып келе жатан жауды артынан тиіп, азы-тлігін, о-дрісін артан кшін бліп кетуге де олайлы! Патша скері уып, жете алмай алжыраан сайын аза даласыны жабырлы, суы кзі жаындай тседі. Кей жерде ат толарсаына дейін бататын батпаты сары дала патша скеріні олбасшыларына бораны асырша лыан ызбарлы ыстан кем емес. Кзі а жауын. Кндіз-тні бір ашылмай, сіркіреп я берсе ешбір скер шыдай алмайды. Айдалада асырша жортуларын амалсыз тотатып, бекіністеріне айтуа мжбр болады. Ал Кенесарыны кні со кезде туады. Бекіністерге тимегенмен жасатары арып-ашып ауылдарына айтанда штескен слтандарынан кегін айтарады. Адамдарын шауып, ырып-жойып, малын айдап кетеді. Осындай жадайды ойлаан Кенесары, биыл рысуды жаа дісіне кшті. Жне Лебедевпен шілде бойы берекесіз бітім сз жріп кнні тіп бара жатанына ол те уанышты да еді. Патша скері тамыз шыа аттанса, бір ай-бір жарым ай айаса Кенесары жаы айт- се де шыдайды, ар жаында азан айы келіп, жабыр басталады!.. Кенесарыны есебі тура шыты. Слтан-правитель Ахмет войсковой старшина Лебедевке шілдені аяында зер келіп жетті. Ал Арыстан бар боланы бес жз ана жаса жинады. Баймхамедті де аруланан жасаы осыдан сл ана асты. Мндай жадайды крген полковник Бизанов, Орынбордан осымша скер алдырып бес мы солдатпен тамызды басында ана Сахарный бекінісінен шыты. Кенесарыа е ауіпті кш осы Бизановты скері. Біра оан арсы кп ол шыармай, улы істегісі келді. Ол Бизанова арсы шаын жасапен Нау- рызбай мен Аыбайды жіберді. Е алашы айасты да осы екеуі бастады. Тамызды жетісінде кн те ысты болды. Бекіністен шыандарына екі туліктен асан бес мы скер, ат соып, кйіп тран кнге зер шыдап келе жатты. ол басындай жуанты келген, ара мртты Бизанов, о жаында подплынды (подполковник) шеніндегі Ахмет слтан, сол жаында плынды (полковник) Баймхамед. Арыстан бл маай зіне жататын ір боландытан, бгін таерте жз адаммен жолдарынан брыстау тран бір аза аулына брылан. Ондаы ойы осы ауылдан осымша жігіт алу. Бизанов скерін кн бата уып жетпек. Бизанов скері жазы даладаы бір арасуды жаасына тотады. Кл маайында жаында алы жабыр тіп, урап алан шбі айта кгерген-ді. Клді суы да тщы, мп-млдір. алжырап келе жатан скерге ат шалдырып, тыныуа олайлы… Су бетінде жзіп жрген алы с аптаан адамнан ркіп, анаттарын сымпылдай аып ккке ктеріле жнелді. Бір-екі есерсо солдат мылтытарын да атты. стар одан рі ркіп, аздан кейін тіпті крінбей кетті. Мидай жазы дала, тек сол жатарында ркештене біткен бйратты адыр ана бар. О жаы саымдала ара ма арай созыла жо болады… Бизанов осы клді жаасына онуды дрыс кріп, алы ола «аттан тсідер» деп бйры берді. Жазы дала, жау келер болса алыстан кз тседі. Алдын ала жіберген барлаушылар бл араны ауіпсіз екенін айтып келді. йткені жан-жаты брі бдірі жо мидай жазы… Тек сол жатарында ана йысан талды, жыылды Мажар тауыны етегі. Біра скер тотаан жерден ат шаптырым. Сондытан барлаушылар ол жаты ат инап зерттеген жо. «Алда-жалда бл жатан жау келер болса, не тау етегі мен кл арасы у дала, кзге тсер, не болмаса келе жатан олды дбірі естілер жне егер жанынан тыла алмай жрмесе есі дрыс ай аза осыншама ола келіп тиіседі», — деп ойлады олар. Расында да блар ауіптенетін ешбір себеп жо еді. йткені Кенесары бес мы мылтыты скер тгіл, бес жз патша солдаттарымен де аша жріп соысады. Орыс крлі ылышына бетпе-бет келер оны діреті шамалы… алы ол кл жаалай аттан тсіп, ос-ос боп шатырларын тікті. Жауынгерлер кл жаасынан оа иып кеп от жаып шай айната бастады. Мылтытарын крке етіп сйестіріп, кейбіреулері су жаасына беті-олын жууа кетті. Сйткенше кн батып, ымырт йіріліп, араылы та тсті. скерлер кешкі астарын ішіп болды да, жаылан оттарды сндіріп, йытауа ыайланды… Тек олды оршай барлаушылар мен шатырлар жанында кркеленіп ойылан мылтытарды кзеткен арауылдар ана алды. Біра жртты кзі енді йыа кете берген кезде кенет «Аттан! Аттан», «Кенесары! Кенесары!» деген ащы айайлар шыты. Тып-тыныш боп млгіген далада бл н, араы тнде кн кркірегендей атты естілді. Сйткенше болан жо, тыныып жатан скер шатырларыны стін мыдаан салт аттылар басып кетті. Наыз бір жер астынан алы ол шыандай. Сатыр-стыр рыл- ан сойыл, шопар, жаладаан ылыш, айай-шу, кірген адам, шыыран жылы. Жаа ана йыа кетіп бара жатан скер сті лем-тапыры болды да кетті. Аыры «Абылай! Абылай!» деп салан рана «Аыбай! Аыбай!» деген кшті ндер осылып, тыны тнді жер жарандай тітірентті. Шатырларынан атып-атып шыан солдаттар мылтытарын алып салт аттылармен айасанша, айы сойыл ысылдап кеп кк желкеден тиеді. йтеуір осынау жан шошырлы айас ткіншек срапыл секілді аз уаыта ана созылды. Солдаттар енді аттарына мініп естерін жинаан кезде, салт атты сарбаздар, ауыл стін жайпап ткен йындай, топтарын бзбастан, сойылдарын оды-солды сілтеп заматта жо болды. Тыныш жатан скерге йындай тиген бл топ Аыбай мен Наурызбайды сарбаздары еді. Олар Мажар тауыны етегіне осыдан екі кн брын келіп бекінген. Тлебай тышы арылы Бизановты скеріні осы жолмен шыанын кні брын біліп отыран. Кенесарыны йреткен соы тсілі бойынша, бл жаса Мажар етегіні жыра, жыпылын, жыыл, тобылы, араан, талдарын бетке стай тыыла жайасан. Кенесары скері адамды жасыра алатын адыр, шатал, тоай, ши, амыс трізді жаратылысты зі бейімдеген жер бетіні ерекшелігін пайдалануда бден машы болып алан. Кенесары скері ойда жотан, ктпеген жерден жауына шабуыл жасаса, кбінесе осындай бдір, шилі сайдан, не жыылды, талды шатал, шбардан жасайтын. Ит жылы Атау бекінісіні асындаы Тіленіш — Шет бекетін аланда да, Кенесары сарбаздары жептуір аруы бар патша жасаын алы ши арасынан шыа келіп кл-талан еткен. Мны естіген генерал-губернатор Горчаков соынан штаб бастыы генерал-майор Фондерсона ашуланып «Егер азатар тыылып жатан амыс, араай, ши трізді кісі жасырынар жерлерді кні брын саралап шыан болсадар, олар бйтіп адаусызда бізді солдаттарды бас сала алмас еді», — деп жазан. Патша скері Кенесарыны осы дісінен талай аузы кйсе де, ыли естен шыара берді. Б жолы да соны кебін киді. Алыстан арайып крінген Мажар тауыны етегіндегі жыыл, талды ерініп тексермегендіктеріні сазайын тартты. Аыбай мен Наурызбай жыылды шаталды ішінде тыылып жатты да, кн батып ара клекелене бастаан кезде сап тзеді. р сарбаз аттарыны аятарына дейі арнап кигіз кебістерін кигізіп, жедел жріп кетті. Аттарды анда-санда осырынаны, кісінегені болмаса, келе жатан дбірлері тіпті естілмейді. Тн тастай араы. Ал кл жаалай жлдыздай жыбырлаан алы от «біз мндалап» бларды шаырды да отырды. Е аыры шо снгенде сарбаздар скер жатан маа таяп кеп тотады. Ай шыпаан тн сол алпында кзге тртсе крінбес соыр… Блар аттарыны аяындаы кебістерін алып, айтадан мінді… О олына тоыз буынды шойын табанды найзасын стап, ататы Аауызына мінген Наурызбай мен Аылаты ор ояндай секірткен Аыбай мы сарбазды алдына шыты. араы тнде жаумен бірге здері де бірін-бірі сойыла жыпас шін блар р жз адамнан он сапа блінді. Осылай он тол- ын болып біріні соынан бірі кідірмей, сойылдарын оды-солды сілтеп жау стінен те шыатын боп уделесті. Бір сап пен екінші сапты арасы, жз басы жзге санап жеткенге шейін ана кідіреді. Осындай тртіптен мы санды ол он толын боп жау стінен ат ойнатып, сойыл соып те шыуы керек. Бірін бірі рып жыпас шін ешкім кідіруге тиісті емес. Сол алыптарымен шауып, клді ары саасындаы майт алаа жете айта сап дзейді. Естерін жинаан солдаттар уар болса тотамай, рі Айыр ма арай бет тзейді. Шабуылды дл осылай ткізуді блар кні брын келіскен. араы тн екі жаа бірдей. Тиген жау алдарында ос бар ма, жер оша бар ма, лде дейі арнап азылан ор бар ма, білмейді. Сондытан Аыбай мен Наурызбай йытап жатан жау стіне аялдамай, жайпап те шыуды жн деп тапан. Наурызбай бастаан алашы бес жз бірінен со бірі «Абылайлап!» ат ойанда, жер сілкініп тау озалан секілді. Оан Аыбай басаран бес жз «Аыбайлап!» осыланда скер жатан жерде аыр заман орнаандай болды. Соан йындай Наурызбай мен Аыбай жігіттері рандасып, кл жаалап, ары бетке ауан шата, р жерге оа, амыс жаып естерін жинай бастаан солдаттар да та асырып ойан аттарына мініп лгірді. Дл осы мезгілде бес жз сыпай ертіп Арыстан да келіп жетті. Полковник Бизанов Арыстана жааы тиген жауды соынан ууды тапсырды. здеріні де ай туа озалатынын айтты. Енді ол жауынгерлерін тгендей бастады. Кл жаалай ос-ос боп шашырай орныандытан шыыны жоты асы екен. лгі шапан жауды айай-шуы есті аланмен блендей ештее істей алмапты. Дауылдай ойда жотан пайда болан жауды айбарынан зресі шып кеткен полковник енді есін жинап, шыын санауа кірісті. Жылы баласы тнде де креген келеді. оста жатан солдаттарды тіпті баспапты. остан шыан бірді-екілі адам ана ат астында алыпты. Оны стіне сойыл да біреуге тиген, біреуге тимеген. ысасы, аза болан солдат жзге жетер-жетпес. Жаралан- аны екі жзге таяу… лген жауынгерлерді ор азып кмгенше, ай да туды. Жер беті срылттана кріне бастады. Полковник ліктерді ойып болысымен, тн баласын ркіте аспана мылты атызып суы жер шаына кірген жазысыз жандармен е соы оштасу ресімін істетті. Содан кейін ата онуа бйырды. алы скер лек-лек боп жааы здерін жусатып кете жаздаан жауларыны соынан уа жнелді. Аттары тыныып алан екен, ауыздытарымен алысып, арш-арш шайнайды. лден уаытта барып та да сыз берді. Сол мезгілде блар Арыстан жасатарына келіп осылды. Беттері дрыс екен, плынды Арыстан Кенесары скеріні алда кетіп бара жатанын айтты. Блар енді алдарындаы жауы кейін арай тіп кетпесін деп балы сзген аудай екі жаа анаттарын жая тсіп, бес жз адам атарласа сап дзеп уды. Е ортасында полковник Бизанов, екі анатында Жантрені екі слтан-правитель балалары. О анатында Ахмет, сол анатында Арыстан. скер соында Баймхамед. аза даласында шабуылды бір уаытта хуннулар да осылай йымдастыран. Сырттан араан адама азір скер жер-ккті алалы келе жатан шы-иыры жо теіз трізді. Ссты м орынышты. Керегедей анаттарын жая бкіл ке даланы алан бар боланы бес мы адам, бндай сап тзеуде лденеше бес мы боп елестейді… Та ланиектеніп атып алан кезде алдарындаы Кенесары тобы да крінеді. Бизанов тез уып жеткісі келіп ала арай мтыла тсті. Біра алдаы жау жеткізер емес. арасына кз жаздырмай зытып келеді. Таа ара зіп те кетпейді, тым жаындаттырмайды да. Біркелкі сар желіс. Беттері Айырм. уу ызыына тскен Бизанов «не жетем, міне жетем» деп жан-жаына арауды да ойды, екі кзі алда боп, сол жаында алып бара жатан сайды рлей біткен алы шиді де аармады. зегілер сартылдаан осындай жріспен сске тс те болып алды. Кенесары жігіттері жеткізбейді де, жоалып та кетпейді. Аралыты біркелкі стайды да отырады. Осындай жріспен Бизанов скері здеріні азы-тлік, о-дрі, арты ару-жаратарын салан пар аттан жеккен жз жеіл лкшке-арбаларынан тым зап бара жатандарын байамай алды. лі де байамас еді, тек бларды арт жаынан талмаусырай шыан мылты дауыстары тотатты. олды соында келе жатан Баймхамед жасаы кейін шапты. Блар бие сауымындай мезгілде ана азы-тлік тиеген арбалара жетті. Алдарында жау шапан кш жатыр. Сойыла жыылан бірнеше арбакеш аза жігіттері… Жиырма шаты солдат оа шан. Жер бетін алып кеткен шашылан н, тары. ираан арбалар, бауыздалан клік.. Шауып келген Баймхамедті керуен бастыы жаралы мосал адамнан білгені, блара тиген Аыбай тобы болды. Олар алы ши арасында тыылып трып азы-тлікті керуенге шабуыл жасапты, «здері екі жз аралы адам деді керуен бастыы, дайындалуа да мрша бермеді, мына алы ши арасынан лап ойды. имылдары сонша жылдам болар ма, кзетші солдаттар арбадан секіріп-секіріп тсіп мылтытарын кезенгенше аптады да кетті, жауан сойылдан жан сатауды зі иына тсті. Тек екі-ш-а солдат мылты атуа жарады, леп-лезде жосытты да салды. Кейбіреулері аттарынан тсе сала лкет пышатарымен аптарды тіліп жіберіп, ішіндегі н мен тарыны шаша бастады. здерін тыран асыр дерсі, «у» дегенше брімізді ан-жоса ып сабап, солдаттарды ару-жаратарын аттарыны алдына геріп алды да кзден айып болды». — алай арай кетті здері? Сойыл тиіп, бір олы сынып, жанын ояра жер таба алмай тран керуен басы сау олын кейін сермеді. — Мына жаа!.. Бларды шапан расында да Аыбай тобы еді. Артта келе жатан азы-тлікті кшке тиіп, Бизанов скерін кідірткеннен кейін Аыбай асындаы жігіттерімен кейін айтып Кенесары скеріне жетуге тиісті. Ондаы масат: бларды ууа Бизанов амал жо жаса бледі, сйтіп генерал полкін блшектеуге мжбр болады. Ал блшектенген скермен алысу рашан да жеіл. Біра Бизанов йтпеді. айта оралан Баймхамед жасаын осып алып, алдындаы жауын уа беруді жн крді. Ол «алдымдаы Кенесары скері, мынау болмашы ол тек бізді аладатуа жіберілген» деп ойлады. Сйтіп Бизанов алдындаы арасы лі зіле оймаан жауын уып жетуді йарды. Аттары жараулы мы солдат алды да, зге скерін азы-тлік тиелген кштен ол збей жедел жріп отыруа бйырып, жріп кетті. Бл кезде Наурызбай бес жз адаммен алан. Мы сыпайды екі жзі баана Аыбаймен кеткен. Ал за шабыса жарамайтын ш жзі, тнгі айастан кейін бірден сола брылып, Бизанов скерін ораыта Мажара беттеген. Аырында кіле жйрік мінген бес жз ер жрек сарбаздарымен зі алан. Кенесарыны бл топа тапсыран міндеті: Бизанов скерімен оян-олты алыспай, ашан тлкі трізді, алыстан ыладап, ма арай кете беру. Бл кезде Кенесары баса батырларымен бірге патша шыаран зге жасатара арсы аттанады. Ала ойылан масат: шамасы келсе жеіп, шамасы келмесіне кзі жетсе, уыншы жасатарды соынан шбыртып арам, ызылжыыл секілді аза жеріні ткпіріне дейін апару, сйтіп бден алжыратып барып, кзгі жабыра со- тыру? Осы дісті бір тарауын орындама Наурызбай Бизанов скерін соынан ертіп ма арай жнелді. Осы уынмен ш кн тті. Ал тртінші кні ммкін соысмар Наурызбай аша беруді намыс крді ме, лде бтен бір себебі болды ма, ол зіні азантай олымен Бизанова бетпе-бет келіп айаспа болды. Біра оны бл кзсіз ерлігі зіні тбіне жете жаздады. ш кн жрістен жептуір алжыраан Бизанов скері тртінші кні жылап аан кішкентай зенні жанына кеп тнеді. Осы алы ола та сазарып атып келе жатан кезде, ыра белесті тасалай кеп, Наурызбай бес жз жігітімен «Абылайлап!» ат ойды. Аауыз ккбестіні ксілте салан, зілдей найзасын о олымен ойната ктерген Наурызбай зі жігіттеріні алдында… Блар да жетті, грсілдеген мылтыты да даусы шыты. Лагерь стіне келіп алан сарбаздарды бірнешеуі оа шып, аттары ойнап шыа берді. Мны крген Наурызбай бір-екі солдатты найзасымен ктере латырып, жігіттерін соынан ерте, о жатаы ойпата брыла шапты. Біра Науызбайды нысанаа алан бірнеше мылты даусы ша-ш етті. Науырзбай кенет Аауызды жалын шып алды. Артында шауып келе жатан Николай Губин атарласа келіп, оны шатай берді. Енді Аауызбен йірлес кер тбел атарласа стай шты. Бизанов солдаттары жайылып жрген тсаулы аттарын тауып мінгенше, йындатан аза жігіттері жзге таяу жолдастарын оа шырып, бйратты белес, ркешті адыр арасына кіріп кзден айып болып кетті. асында аылшы Аыбай жо Наурызбай, бл жолы ателескен еді. Бизанов скерін неукнгі оалы кл жаасындаыдай ктпеген жерден шабуыл жасап, таы да талан-тараж етіп кетем деп ойлаан. Наурызбайда «кзсіз ер екен, бес жз адаммен бес мы ола шапты» деген жрт та алар сзге ілігу ниеті де жо емес еді. Біра онысы болмай алды. Жз жолдасын оа шырып, ал зі ара саны мен о бйірінен ауыр жараланып, ажал апанынан зер тылды. Егер атлтаны Николай Губин дер кезінде жанына жетпегенде, кзі арауытып есінен танып бара жатан Наурызбайды аттан тсіп алуы аны еді. Ерлікті масат, ататы арман ете бастаан Наурызбайа бл айас жеіл тимеді, жауынан тылса да келесі жыла дейін аттаныса шыуа жарамай, тсек тартып жатып алды. Бизанов оалы кл оиасынан кейін, солдаттарына мылтытарын ос етіп кзеттіріп оюды тыйан. р солдат тнде отаулы мылтыын жанына алып жататын болан. «Абылайлаан!» алашы айай естілгеннен-а, остарынан жгіре шыан солдаттарды келіп алан жауа ттеп бере алуы да осыдан еді. Наурызбай тобынан лгені, жаралысы бар жздей адам шыын болса, бларды сойыла жыылып, найзаа тйрелгені жиырмадан аспайды. Бдан арты андай жеіс болар! Азантай сарбазбен осыншама ола шапан жігіттерді ерлігіне та алан Бизанов, ола тскен бір жаралы жігіттен бл шабуылды йымдастыран Наурызбай екенін білді. — Кенесарыны зге скері анша жерде? — деп срады полковник. Жігіт расын айтты. — Кене хан бл арада емес, зіні ордасыны маында, біз тек сендерді адастыруа жіберілген жасапыз. Полковник зіні ателескенін енді ты. Ол бдан рі Наурызбай жасаын уып р уре болуды керегі жотыын тсініп, Ырыз зеніне арай кейін шегінуді йарды. Бостан-бос те керекті он шаты кнді жоалтанына атты кінді, біра амал анша. Арып-ашып таы екі жеті дегенде войсковой старшина Лебедев пен Ахметті скеріне жете алмай, Ырыз бен лкеная зеніні жаасында тран Кенесары скеріні о жаынан шыты. Біра бірден соысып кетпей, Лебедевпен байланыс жасама боп жне ар жаынан келе жатан Омбы генерал-губернаторыны скерін ктіп таы бір жеті кідірді. Аырында олармен тізе оса алмайтынына кзі жеткен Бизанов, Кенесары олымен тек здері ана соысуа мжбр болды. Біра бл кезде кзді а жауыны да бас- талды. Жне айлакер Кенесары Бизановпен бетпе-бет келмей таы да аша соысуа кірісті. Біресе Ырыз зеніні о жаынан шыып, біресе лкенаяты сол жаасынан крініп, оан статпай бден бігерін кетірді. Сйтіп жргенде азан айыны алы жабыры басталды. Ат стінен екі айдан бері тспеген солдаттары тгіл, зі бден иттей боп ажыан Бизанов, Мажара арай кшіп келе жатан Кенесарыны аулын умай, Ор аласына арай шегінді. Бизановты кейін айтанын естіген Лебедев пен Ахмет енді амалсыз Тобыла беттеді. Кенесарыны кткені де осы кез еді. Ол аз уаыт аялдап, сарбаздарын сл тынытырып алды да, айтадан ата онды. ш жз елу жігітті зі басарып келіп, алашы ар тскен арасуыта, й зеніні бойындаы ыстауына келіп орналасан орансыз алан слтан-правитель Арыстанны аулын шапты. Кенесарыны бл шабуылы да сондай ктпеген жерден болды, Арыстан аулыны адамдары Орынбор шекарасындаы скерлерге хабар беруге де лгіре алмай алды. Кенесары Арыстанны ш жарым мы жылысын, ш жарым мы тйесін, жеті мы ойын, мыа жуы ара малын тал тсте айдап кетті. Арыстана тек ш кннен кейін ана бес жз солдат кмек келді. Жанталасан слтан-правитель Кенесары олын Ор зеніне дейін уып барды да, ештее шыпайтынына кзі жетіп кейін айтты. Сйтіп полковник Бизанов басаран Орынбор скери губернаторыны бір мы сегіз жз ыры шінші яни оян жылы аттанысы нтижесіз бітті. Сондай-а осы жыл Батыс Сібір генерал-губернаторы бйрыы бойынша Омбы, араралы, ызылжардан шыан жасатара Кенесары батырлары бетпе-бет айаса келмей, аша рысып, бден алжыратып кейін шегінуге мжбр етті. Тек Иман батыр мен Жанайдар бастаан топ есауыл Лебедевті скерімен ашы майданда кездесті. Бл айас Терісаан зеніні тменгі саасында тті. Брын Кенесарыда ттын болан, араралыдан шыан скерді бастыы есауыл Лебедев те орлануда еді. Кек алатын кн болар ма деп іші мыс азандай айнауда болатын. Ол араралыдан араткел келіп, одан жз сексен шаырым Атбасара стірт жріп отырып, екі-а кнде жеткен. Атбасар аласынан бастап лытауа дейін бірде-бір орыс поселкесі жо, мидай жазы кк шал- ынды ке дала — Алашахан тсынан-а азаты ата онысы. Бл араны дені Арын, ыпша азын-аула Найман бар… Кпшілігі Кенесары жаына шыан. Тек Сандыбайды Ерденіне жататын Найман руынан Жыры ауылдары мен Арынаты, араойын ашырлы тірегіндегі Кішкентайды Аошарына баынатын Орта жзді біраз аулы ана ктеріліске осылмай арсы рекет істеуде еді. Бай жне белді рулар боландытан Кенесары да блара блендей аар тге оймайтын. Тек ыайлы кезін ктіп іштен тына жре беретін. Осы екі шонжара иек тіреген Лебедев Атбасардан тісімен-а Кенесарыа тілектес ауылдара асырдай тиді. «Мынау Кенесары жаында» деген адамдарын тал тсте жрт кзінше атып, тнде азаты слу ыз-келіншектерін орлауа шыты. Соны естіген ызу анды Иман мен Алтай руыны батыры Орынбайды Жанайдары есауыл Лебедевпен кездескенше асыты. Аырында Арынаты етегімен терістікке арай лаан Иман — Жанайдар тобы, Атбасардан кнгейді беттей келе жатан есауыл Лебедевпен Терісаан зеніні тменгі саасында бетпе-бет кездесті. Иман — Жанайдар арамаында сойылды-найзалы мы жігіт болса, Лебедевте бес жзге таяу скер бар, біра оларды брінде аузында ажал ойнаан, орасын оты мылты, мойындарында жзінен ан таман кк ылыш. Егер Лебедев жасаы аттарынан тсіп, ыайлы жерге орналасып соыс ашса, Иман мен Жанайдар дым да істей алмас еді. Біра блар есауылды онда жадайа жеткізген жо. Кн батып бара жатан шата алы талды сайда адып жатып, Лебедевті барлаушыларын ала арай ткізіп жіберді де, ыр астынан шоырланып шыа келген солдаттара бір бйірден лап ойды. Лебедев скерлері иытарындаы мылтытарын аланша бытырай шауып блар да жетіп лгерді. Алдарында есік пен трдей ара аса айыр мінген, исы бар ылышын басынан аса йірген Иман батыр… Заматта сапа трып лгерген солдаттар мен иу сала жеткен аза жігіттері оян-олты келіп алды. Шаыр-шыр аысан ылыш, прменінше сілтеген сойыл, шопар. Кксгі шы адам кеудесіне арыс кірген найза… Ат жалын ша лаан ыршын жігіттер… Крі ке-шешені жалызы, ашан айтады деп майдана телміре кзін тіккен аяулы жарды сйгені, ебектеген жас баланы кесі, ардагер жанны інісі, акіл жасты аасы. Бл ан тгіс жарты саата созылды. йтсе де кздеп атан мылты, кезенген тапанша, шйірілген болат ылыш шыдатпады, Иман — Жанайдар сарбаздары аздан со «Кейін!» деген Иманны кшті даусымен атар біртіндеп шегінді. Шабуылда тым-тыраай шауып келгенмен, шегінерінде топтарын жазбай, оюланып келе жатан тнді жамылып бірден жо болды. Бларды ууа Лебедев солдаттары да жрексінді. уаты жетпеді. й тбесі лап тскендей, жо жерден пайда болан пледен тыландарына уанды. Екі жатан да аза тапан адам аз емес. Екі ол екі тбені басына орналасып, укілдер жіберіп, майданда алан ліктерін алуа уделесті. Тнімен райсысы р тбені басына адамдарын кмумен болды. Бгінгі соыстаыдай емес, анша астасса да о кезде мндай уделесу, лі де адамгершілік борышты мытпау трізді дстрлер мыты саталатын. аралы жасатар тні бойы аза тапан жолдастарыны алдарында здеріні соы борышын атарды да, та атысымен айтадан жауласуа кірісті. Иман батыр енді Кенесарыны жасы кретін дісі — аша соысу тсілін пайдаланып Лебедевті жасаын бір ай бойы Арынаты жоталарыны арасымен соынан ертті де жрді. Аырында ш жздей ана солдаты алан есауыл, кндіз-тнгі ат стінде селкілдеуге шыдай алмай азып-тозып, кзді алы жабыры басталан кезде араралы бекінісіне арай брылды. Иман батыр да Кенесары ордасы бекінген Мажар тауына беттеді. Орта жола таяанда блара екі жз адаммен Жанайдар батыр келіп осылды. Жанайдар батыр Лебедев жасаымен таы бір айасан тні, Кенесарыны бйрыы келген. Сол бйры бойынша ол асына екі жз сарбаз алып, жрт б жата ырылысып жатанда, оырлжа аулын шаппа болып Амолаа арай аттанан. Оны блай тыыз аттануына оырлжа тоалыны аулымен Атбасар шекарасына кшіп келіпті деген хабар себеп болан. Орынбай биді жал- ыз баласы Жанайдар да оырлжаа кптен бері ш. Аа слтан оыр- лжа оны жаз жайлауы — Есілді саасындаы «Керегетас» деген жерді зіні туысы Жаыбайды баласы Ыбырай слтана алып берген. Соынан смрын кірігі жойылып, бір мы сегіз жз ыры бірінші, яни Сиыр жылы Атбасар кірігі йымдасанда осы приказа Ыбырайды аа слтан етіп сайлауа да мейлінше ат салысан. Осындай шпенділікпен оырлжадан кек алуа тісін айрап жрген Жанайдара Кенесары бйрыы майдай жаты. Екі жа бірдей ан тгістен кейін у-шу боп жатанда, Алтай руыны екі жз жігітін ертіп, Жанайдар Атбасара арай бір-а тартты. Жрт айтаны рас екен, тоал аулы Атбасарды кншыыс жаындаы Бидайыты деген жерде отыр екен. Кенесары жасаы Торай бойында патшаны алы скерімен соысып жр деп естіген ауыл, аннен-аперсіз еді. ш кнні ішінде Жанайдар батырды бл араа келе алатынын айдан білсін, салынып бітуге айналан араткел бекінісіні асындаы ыстауына кшкелі дайындалып жатан-ды. Жанайдар жалатаан екі жз жігітімен ауылды тал тсте шапты. тте не керек, оырлжа бл жолы да ола тспеді. Ол кеше ана Амолаа жріп кеткен болатын. оырлжаны кзетке тастаан солдаттары блара тек бес-алты рет о атуа ана жарады. Сол оты бірі Жанайдарды балтырына тиді. Енді ол жараланан асырдай ауылды аямады. Тек кісі лтірген жо, одан бтенні брін істеді. Аырында оырлжаны жас тоалы Зейнепті бас етіп, ауылды бар мал-млкі мен отыз ыз келіншегін олжа етіп кейін айтты. Осы олжалы кш еді Иман батырды жасаына келіп осылан. Слтан-правитель Арыстан аулын шапаннан кейін Кенесары Мажар тауына бекінген. Жорытан олжалы оралан батырларын ол масайрай арсы алды. Жасаты бастап келе жатан Иман аттан тскенде, азаты ескі дстріменен шатарымен шатарын айастырып, тстеріне тс тигізіп амандасан. — Сау айтты ба, Айеке? — деді Кенесары. Сйтті де жан-жаына арап, — Жанайдар сар крінбейді ой… аралы хабар бермеген секілді еді… — деп обалжи кмілжіді. Кенесары аыры ш жылды ішінде, отыз тоызыншы, яни Доыз жылы Омбы мен Орынбора баынатын аза ауылдарыны шекарасы етіп Теліклге дейін ызыл дігектер аылан арынсолды, Торай зендеріні бас жаындаы бірнеше Сібір бекіністерін шапан. Соны ішінде «Ккала жар» бекінісіне де тиген. Біра бл бекіністі ереуілшілер кпке дейін ала алмаан. Осындай иын кезеде Иман батыр азантай жігітпен бір араы тнде бекіністі ткпір жаынан «Ккала жара» кірген. Осы бір ерлігіне риза болан Кенесары Иманды содан кейін «Аяу батыр» — «Аяке» деп атап кеткен. Кене хан азір де Иманды сол детіменен еркелете атап тр. Иман батыр келе жатан кшті соын крсетіп: — Жанайдар батыры да сау, тек балтырынан о тиіп, ат стінде жре алмаан со, арбаа салып келе жатыр едім, — деді. Кенесары хандыына арамастан жгіре басып Жанайдар жатан арбаны жанына барды. — Сарым, алайсы? — деді арба стіндегі Жанайдарды бетіне іле. Біра жауап айтпады. Жанайдар бл кезде ессіз еді. Кптей боп ісіп кеткен аяыны зардабы жрегіне шауып, лім халінде жатан. Батырыны мндай кйін крген Кенесары асына келген Наурызбайа: — Олжаны білазы мен Таймас жрта бліп берсін, — деді де Жанайдарды тезірек зіні ордасына келуді бйырды. Сабырлы, сзге шешен, аылды Жанайдарды Кенесары ерекше жасы кретін. лім аузында жатан батырын ажалдан алай тарам деп тні бойы шаыртпаан басы-балгері алмады. шкіру, шытау, ісіктен ан жіберу секілді азатарды жайшылыта олданатын емдеріні бірде-бірі алан жо. Біра Жанайдарды халі нашарлай берді. Енді батырын тара алмайтынына кзі жеткендей болан Кенесары алы абаы тксиіп айыа енді. Ол айырса, не ашуланса адам баласына тіл атпайтын, тмен арап тнжырай отырып алатын. Слтанны мндай халін крген бір крі кемпір: — Кенежан, Жанайдар батырды «а жол» емімен емдеп крсек айтеді? — деді. Бтен амал алмаанын білген Кенесары лденеге кдіктенсе де: — Сйтсек, сйтіп крелік, — деді. «А жол» емі тре тымыны йел жыныстысын бозбалашылытан, ерлері- ні кзіне шп салушылытан сатау шін Абылайды зі шыаран ем болатын. Бл ем бойынша слтан тымынан шыан йел жаралы адамны стінен аттап теді. Егер йел еріні кзіне шп салмаан адал жан болса, жаралы жазылады. Ал йел а жолды дрыс стамаан кнкар болса, жаралы стінен йел аттаан мезгілге жетпей леді. Бл «а жол» емі жаралы адамнан грі, тре тымынан шыан атындара лкен сын. йелдері заты еркек жанды болып келетіндіктен слтандар бл емді жрт кзінше здеріні адірін тккілері келмей, кп олданбайтын. Кенесары кілі кдіктенсе де, айы стінде «сйтсек сйтейік» деп алан. Ханны мірі бойынша тре тымыны біраз йелі ордаа шаырылды. Бастыы Бопай болып келді. Крі кемпір «а жол» еміні негізгі шарттарын айтып, кнм жо деген йелді Жанайдарды стінен аттап туін срады. «Егер кн болса аттаан кезіе жетпей Жанайдар леді», — деген сзден орыан тре тымынан шыан кнлі йелдерді бірде-бірі «батыр ліп кетіп, мас-арамыз шыса, Кене ханны кріне ілінерміз» деп Жанайдарды стінен аттауа бата алмады. Орындарынан озалмай трып алды. Кенесарыны тксиген абаы брынысынан да атты тксие тсті. й ішінде отыран слтандарда жрта арар бет жо. Бастарын тмен тыртып р жер ши берді… — тте Кнімжан келінні жоын-ай, — деді есік жата отыран бір крі атын. Кенесары ауыр крсінді. «И, Кнімжан болса… Ол сзсіз аттар еді. Жо, кім білсін, екі жылдан асып барады ой жат жерде жргеніне…» атыгез, тас жрек Кенесарыны жрегі кенет ртеніп кетті. Ол басын ктеріп алды. Орданы есік жаында тран жеге, келіндеріні бетіне тесіле арады. «Жо, блар кнсіз болуы ммкін емес… Анау ойма ауыз дниеде бір-а адамды сю шін ана жаралмаан. Крі апасты «А жолына» бекер кнген екенмін. Ешайсы шыпаса, Абылай атамны рпаын мына сайалдар масара етеді-ау! алы ола арсы шапанда мндай ысылмаушы едім. лген жерім осы болды-ау!» Кенесарыны ойын кенет кміс оыраудай сыырлай шыан дауыс бліп жіберді. — Рсат етсеіздер, аа аяын мен аттайын. — Бны айтан Абкен еді. Кенесары басын ктеріп алды. Абкенні слу жзіне тесіле арады. «Наурызбай білмей алмаан екен. Бір адалды шыса осыдан шыар». Біра Кенесарыны уанан кілін ара кемпір тез суытты. — Келін шыраым, саан болмайды, — деді ол жемтікті шоып трып жан-жаына араан крі арадай басын шайап, — сен тре келіні боланмен, тре тымынан емессі! Кенесары ара кемпірге тйіле арады да ойды, «Абылай бабасы осылай шарт ойса, Кенесары не істесін? Расымен-а ешкім шыпааны ма?» — Бопай, зі аттап крсе айтеді? — деді лдекім есік жатан мігірлеп сйлеп. Бопай жлып аландай: — Былшылдамай жайыа тр, — деді, — кндіз-тні ат стінде жріп алжырап, кейде атты йытап аласы… Ер жрек біреу ойындаысын істеп кетіп, о олдай батырды ажалына себепкер болсам, жрта ай бетіммен араймын? Кенесарыны басы енді тіпті салбырай тсті. «Бопай мен Жанайдар батырды кілдері жаын» деген бір сыбысты лдеалай Кнімжаннан естіген. Ол кезде атыныны сзіне мн бермей «ойшы, айдаы жоты айтпай» дей сал- ан. «Сол сыбыс рас болды-ау!» деді ол ішінен. йтсе де Кенесары арындасы Бопайа риза. «Абылайды рпаы емес пе, кнсі бар екенін жрта аартпай сылтау тауып тылып кетті». Артынан халы арасында: «Жанайдар арты туды жатырынан, О тиді Жанайдарды балтырынан, Бір айла лмес жана бола ма деп, Аттайтын атын іздеді ата лынан. Аттайтын бір де атын табылмады, Трелер тіліп тр атынынан!» — деп леге айналан бл оиа Кенесарыны жаман ашулантты. «Мндай атындардан туан л айдан батыр болады? Кімді ктереді? Расымен тре тымы баа-шаяна айналалы бара ма? Расыменен Абылай атамны тсі шын бол- алы тр ма? Бкіл аза тгіл, з рпаымды жндеп тлете алмайды екенмін, алай ш жзге хан болмапын?» Кенесарыны ойын таы бір дауыс бліп жіберді. — Кешегі алып келген ттын йелдерді ішінде тре тымдас ешкім жо па екен? — Бар. Неге болмасын. Жасауыл Зейнепті бас етіп екі-ш жас келіншектерді алып келді. ара кемпір бларды неге шаыранын айтты. — Мен аттайын, — деді Зейнеп ойланбастан, — кем де, байым да тре тымы. оырлжаны жас тоалыны бозбалашылы ылыы жайынан біраз жрт хабардар еді. Біра кздерімен кріп, олдарымен стамааннан кейін «ел не айтпайды, ммкін сек шыар», — деп ндемеді. Ал Зейнеп болса ара кемпірді сзін ойыншы крді. «Кнлі атын стінен аттаана батыр лсе — ле берсін. Мытааны Кенесары бір жайсаыны ажал тапаны ма, з обалы зіне, тыныш жатан елді шауып несі бар… Ал алда-жалда… дай мені артымды баып жр дейсі бе, сезбей, крмей алып, мына садаы жазылып кетсе, жрт ызыты сонда крсін. Мені адал емес екенім алты алаша аян, жрт матаан Абылай атамны да айлакер атыннан аылы аса алмаанын бкіл халы білсін». Дадаран жрт «аттасын, аттасын» деп Кенесарыа арады. Хан малдап басын изеді. Бйректей блтыдаан Зейнеп, бкіл аза дірілдеген Кенесарыдан ымсынбастан шытырма кйлегіні етегін екі олымен жоары ктерді де, а жібек ыстаныны кестелі балаын крсете, кешеден бері алашы рет лімсірей кзін ашан Жанайдарды стінен «, дай!» деп ойнаши кліп аттай берді… Ал Жанайдарды лгі кз ашуы есіні кіре бастааны еді. ш кннен бері ісікпен алысан алып дене, бір балгерді шптен істеген шипалы дрісіні арасында кеселді жее бастаан. Осы ст Зейнепті жет ылыына дл келді. Жанайдар ісігі айтып, ертеіне тіл атуа жарап алды. Бны крген Кенесары батырыны сау аланына анша уанса, арашылар кзінше тре тымыны абыройыны саталып аланына сонша уанды. Зейнепке бден риза боп алан слтан ас жауыны тоалы демей, бостанды бермек оймен, ертеіне оны Ордасына алдыртты. йде Таймас пен білазыдан бтен Аыбай, Барбай, Жеке батыр, Иман бар еді. — оырлжа анды кекті жауымыз болса да йеліне збір еткіміз келмеді, — деді Кенесары бостандыты Зейнеп зі срасын деген ниетпен, — андай тілегі бар, айт, береміз. Хан болсын, ара болсын, еркек адама тек еркектік жаынан ана арайтын Зейнеп, Кенесарыдан хан екен деп аймыпады, оан жайрадай арап: — Шын айтасы ба? — деді. — Шыным. Хан екі айтпайды. — Онда… Хан айным, жалыз ана тілегім бар, — деді екі беті балбырап, ап-ара бота кзі клімдеп, — мені аралектен айырмаыз. Тсінбей алан Кенесары: — Не дейсі? — деді. — Мені аралекке осыыз деймін. — ай аралек? — зіізді лыыз. Таймас пен білазы кеше Иман батыр мен Жанайдар оырлжадан алып келген олжа мал-млікті жрта бірдей етіп лестіріп берген. Ал ттын ыз-келіншектерді екі йге бліп, «бларды кімге беруді ерте шешеміз» деп, бір йді Батырмрат жігіттеріне, екінші йді аралекке кзеттіріп ойан. ара- лекке кзеттірген йдегі Зейнеп, ел жатан кезде «сырта шыар» деп кзеттегі лды мазасын алан. Мылау аралек «шаруасын баана неге бітірмеді екен» деп ашуланса да, піскен бауырсатай томпиан жас тоалды кілін имай, сайа алып баран. Шаруасын бітіріп боланнан кейін Зейнеп, кзді суы тніне арамай, стіндегі мапал шапанын жерге тастап, артында жар жаасында тран лды адама санамай ыстанын аяыны шына дейін тсіріп, жылып аан блаты млдір суына о жер, б жерін жуа бастаан. Айлы тн, арасанына дейін аппа боп ашылан жас тоалды бксе жаы… ырыа келгенше йел крмей, алып денесі рысып мазасын алан ара- лек зер шыдап тр. Еркекті мінез-лына бден ккі болан жас тоал оны халіне тсініп зіне шаырып: «й, л, бері кел, мына кебісімді аяыма кигіз» деген. аралек кзі арауыта демін ентіге алып, зер таяан. Ар жаында оны сезім жеген. Талмаусырап кетіп, тек бие сауымындай кезде кзін зер ашан Зейнеп, дел-сал боп ялап алан денесін мапал шапаныны стінен ктере алмай таы біраз жатан. Талай еркекті крген Зейнеп ара- лекке аса риза болды. Біра бдан рі уаныша шыдай алмайтынын сезіп, ая жаында н-тнсіз тізерлеп отыран аралекті бадай жуан мойнынан шатап зіне тартты. Содан кейін оласа сасыан бетін бетіне таяп: «мені йге апарып таста» деді сыбырлай сйлеп. Кн боп атып алан денесін орасындай балытан жас тоалды аралек жас озыдай бауырына ыса шатап араша йдегі бстекке апарып жатызан. Зейнепті нені тілеп транын жаа ана тсінген Кенесары ызадан ара креденіп кетті, біра тіс жарып, тіл атпай тмен арай берді. Кеше ана тре тымыны абыройын сатап алан оырлжа тоалына енді жеркене арады. Тре тымынан шыан йелді тіпті, арашы емес, тлегіт емес, есікте жрген ла шыамын деуінен арты масара бар ма! Хан Кенені асйектік намысы жрегін оттай ртеп, іштей апыр-топыр болды да алды. Біра ханны ашулы жадайын Зейнеп тсінсе де айтанынан айтпады. — Хан екі сйлемес болар, — деді Зейнеп енді екі кзі жалын атып, — мені аралекке байа берсе, оырлжадан да шіді айтарасы, есігіде жрген лыны да сауабын аласы, айтан удеді де орындайсы. Кенесары анша намыстананмен, ашуын аыла жедірді. — Болсын, — деді кенет басын жерден ктеріп. Бл шешімге біреу намыстанды, біреу масайрады. Слтандар тымы іштей ызаланса, Кенесарыны соынан ерген арашы, тлегіт, малы мен млкін баан лдар тек Кене хан ана бізді адама санайды деп лдеандай болды. Енді оан млдем беріле тсті. Сол риза боландарды ішінде Зейнепті зі де бар еді, біра ол йелдік марын таратан аралегіні Кенесарыа анша берілген жан екенін білмейтін. Жне бгін зіні тінішін орындаан хан Кенені бны шін алай айтаратынын ойламады. Ол аралекті жанындай жасы кріп кетті. Жасылыа жасылы деген ниетпен Зейнеп Ожарды жіберуімен аулына келіп жретін тышы Смен мен оны екі серігі Жаып, Саыпты стап берді. Кенесары бл шеуін бірден дара асып лтіртті. Біра Зейнепті уанышы заа бармады. Екі ай ткеннен кейін ол кні бойы лденеге жылап жрген аралекті шаында жатып «жастытан тншыып» лді. ыс бойы бдан баса блендей айта аларлы оиа болан жо. Кенесары жазы айаса дайындалумен кндерін ткізді. олындаы жігіттерін жылдаыдай таратпай «а ала» салып, шатыр тігіп, кндіз-тні скери ойынмен шынытырды. арамаындаы елді жауа арсы тра алар жас жігіттеріні брін шапа-бйры беріп сарбаздар атарына шаырды. Осыншама скерді стап тру иын боландытан, Кенесары зіне баынбайтын, біра іргелес отыран баса рулара да салы салып, зекет, шір жинады. Ханны бл ісі біреуге нады, біреуге намады, біра Кенесарыны аарынан орыан жрт оны мірін блжытпай орындады. Сйтіп жргенде бір мы сегіз жз ыры тртінші, яни Тышан жылыны жазы шыты. арамаында жиырма мы скері бар Кенесары енді соыса дайындала бастады. Ке даласында соан желдей ыдыран Кенесарыны жеке жаса шыарып рта алмайтынына кзі жеткен патша кіметі енді ереуілшілерді Торай, Ырыз зендері бойында ш ол жіберіп, ш жаынан бірдей оршап ртпа болды. Кенесары лытау, Арынаты жаынан келіп бекіністеріне шабуыл жасап немі мазасын ала берген со, Горчаков ткен жылды ортасында, Россия империясыны канцлері Нессельродеге ааз жіберген. Ол аазында лытау мен Арынатыны басып алып, сол араа казак-орыстарды орналастырып, екінші Сібір полкынан арнаулы жаса стауды тінген. Канцлер генерал-губернаторды сынысын абылдаан. Біра айнаан азандай брыраан ереуілді аза жеріні те орталыы лытауа келіп орналасуа казак-орыстар кнбеген. йтсе де жаа салына бастаан лытау станицасына патша кіметіні бйрыы бойынша жеребемен й-ішімен елуге тарта казак-орыс жне бір рота солдат келінген. Патша кіметі жаз Торай бойына жайлауа шыатын Кенесары ауылдарына осы лытау мен Ор аласынан жне Тобыл зені бойынан ш ол шыарып, ереуілшілерді ш бйірінен ысып біржолата ртпа болды. Бдан баса Орынбор скери губернаторы слтан-правитель Жантрені Ахметіне сенімді аза жігіттерінен арнаулы скер жинауа бйыран. Бл скерге з еркімен кірген аза жауынгерлері егер майданда аза болса оны й ішіне патша кіметі тарапынан пенсия беріледі деп жариялаан. скер жиналып боланнан кейін Тобыл зеніні жоары жаында жарлы ктіп, тастай тйініп дайын труа тиісті делінген. Кні брын рылан жоспар бойынша войсковой старшина Лебедев бас- аран бес жз солдат мамырды бесі кні Ор аласынан шыып, Камышовка бекінісіне беттеуге тиісті. Одан кейін Ырыз зеніні тменгі саасымен жріп отырып, мамырды жиырмасында Кенесары ауылдарыны жайлауы Торай зеніні жаасына жетуі керек. Ал Тобыл бойына жиналан Ахмет слтанны жасаы абыра, лкеная зендеріні бойымен тсіп, Тайпа ткелінен тіп, мамырды осы жиырмасы кні войсковой старшина Лебедевті скеріне осылуа міндетті еді. Батыс Сібір губернаторы жаынан да екі жаса рылды. Бірі — есауыл Лебедев басаран екі зебірегі бар екі жз елу жауынгер. Екіншісі — сотник Фалилеев басаран бір зебіректі жз елу солдат. Есауыл Лебедев басаран жаса мамырды бірінен алмай лытау жаынан шыып, Кенесары ауылдарын бері арай уып Торай бойында Орынбор жасатарымен штасуа тиісті. Ал Фалилеевті жасаы Сарысу жаасында шеп стап, Кенесары скері Орта Азия хандарыны жеріне, немесе лы жзге арай шегінер болса жолды бгеп рі арай ткізбеулері керек. стіп Кенесары скерін енді ке далада еркін имылдауына мрша бермей жан-жаынан оршап, патша генералдары Торай тсында тншытырма болды. Бл ойлары туралы князь Горчаков: «Егер Кенесары, Торай, лкеная, Телара зендеріні бойындаы бекіністі ортасына тсер болса, екі жатаы амалдардан бір мезгілде соы беріп, олдан келер шараны брін олданып, бірден ртып жіберу керек», — деп жазды. Осы скерлерді бріні біріге имылдауын басару генерал-майор Жемчужниковке тапсырылды. Ол зіні штабымен мамыр айыны басында жаа салына бастаан лытау форпостысына келді. Войсковой старшина Лебедев бас- аран Орынбор жасаы мамырды бесі кні Ор аласынан шыты. ияпат иындыпен, алы жауына арамай, Акл мен Жыланшы зенінен тіп, Ырыза арай беттеді. Лебедев жасаына осылма боп дл осы кезде кп жауынгермен Ырыз зеніні жоары жаынан Ахмет слтан да озалды. Кенесары ордасы бл кезде Ырыз зеніні о жа беткейін жайлап отыран. Жау скері ткен жерлердегі зіні ара ла тышылары арылы ол Лебедев пен Ахметті бет-бадарын кні брын біліп алды. Егер Орынбор мен Батыс Сібір жасатары Торай ірінде шырасар болса, зіні апана тсетінін ты. «Кенесары кейін шегініп кетіпті» деген жалан сыбыс таратып, Лебедев пен Ахметті алдады. Ал лытаудаы Жемчужниковке «Кенесары лытауа келе жатыр екен» деген тірік хабар жеткізді. Келе жатан Кенесарыны лытауда арсы алма боп Жемчужников есауыл Лебедевке Торайа емес, лытауа арай беттеуін бйырды. Сйтіп генерал-майор Жемчужниковты айтуымен Лебедев дер кезінде Торайа жете алмай алды. Біра войсковой старшина Лебедев Тртара руыны билерінен Кенесары Ордасыны Ырыз тірегінде екенін естіді. Ол жауыны алдауына тспей, Ырыза арай жрді. Мамырды жиырмасы кні Ахмет слтанны жасаымен Талды ткеліні аузында кездесті. Енді блар Кенесары арама тіп кетпесін деп кні-тні тотамай Торайа жетті. Сйтіп Кенесарыны арам мен Борсы мына баратын жолын кесті. Біра Торай маында Сібір жасаымен кездесе алмады. Ашуланан войсковой старшина Орынбор скери губернаторы Обручевке ат шаптырып: «Мамыр айыны отызы шенінде мені Торай зеніні жаасында болатыным Сібір бастытарына белгілі еді. Ал азір маан Сібір жасаыны лытау мен Торай арасында жо екені млім болды. Егер Кенесары лытауа арай шегінсе, оны Сібір жасаы тотата алмайтыны аны», — деп хат жазды. Генерал-майор зіні алдананын енді тсініп, Омбыдан онсыз да кеш шыып Арынатыа жаа таяан есауыл Лебедевті скеріне тез Тор- айа брылуын бйырды. Сйтіп лытауды кнгей жаына баратын жол бос алды. Кенесары осы жолмен кейін шегінді. Жазды бас кезі те жауынды болды. Батпаы толарсатан келетін ара топыраты сарылт балшыты жерлерменен ауыр зебіректерін сйреп есауыл Лебедевті жасаы Торайа зер жетті. Біра войсковой старшина Лебедевті скері бл арада болмай шыты. Ал бл жаса лытауды кнгей жаына арай кше жнелген Кенесары ауылдарын уа тсті де, алдарында жау кшін тотататын Сібір скері жо екенін біліп, Ор аласына айтуа мжбр болан. Жолай, Кенесары адамдарыны «Кенесары жаында екен» деген дейі тарат- ан жалан сыбыса сеніп, Лебедев а патшаа берілген Байадам биді аулын тонады. Ахмет болса енді зіні Ордасына арай шегінді. Войсковой старшина Лебедевті лытау жаынан келе жатан генерал-майор Жемчужниковті олымен кездеспей, Кенесарыны уа тсіп, дым бітірмей, тек жолындаы Байадам биді аулын шауып, Ора бос айтанын Орынбор скери губернаторы да естіді. Енді ол терісіне сыймай, аарлана ашуланды. Обручев Лебедевті Орынбора шаырып алды да, ызметтен босатып, сота берді. Лебедевті орнына Орынборды шінші казак-орыс полкіні командирі полковник Дидиковскийді таайындады. Ал пар ат сйреген жеіл зебіректі, малына аруланан сотник Фалилеевті жасаы майтты таыр Сарысу бойына белгіленген кезінде жетті. Кенесары скері шегіне алса ма тіп кетпесін деп блар шеп рып осы арада жата берді. Мны естіген Кенесары тбі, лы жзді жеріне арай беттейтін кн туса, кедергі болмасын деп, бес жз сарбаз беріп Фалилеевке арсы Саржанны баласы Ержан мен Таймасты жіберді. Блара Фалилеевпен зебірек оы жетпейтін жерден арбасып, аша соысып жауды алжырату бйырылан. Бостан-бос майт далада зерігіп жатан Фалилеев солдаттары оай олжаа бата алысы келіп Таймас тобын крісімен уа жнелді. Сарысу маына келгелі тыныып алан солдаттар оя ма, екі кндей Кенесары жігіттерін кшелей, содарынан алмай-а ойды. Сарбаздар ма беттесе, солдаттар да ма беттейді. Адасып кетеміз деп орыпайды, йткені Фалилеевте бл араны жасы білетін Шмекей руынан жалдап алан жол крсететін он жігіт бар. ос атты солдаттардан тыла алмайтынын тсінді ме, лде баса ойы болды ма Таймас пен Ержан кенет Балаш кліні бергі мды жаасына арай беттеді. Кенесары скеріні алыста екеніне аны сотник Фалилеев «мына шаын топты тез рта ояйын» деген оймен ереуілшілерді жалыпай уып берді. Біра Шмекей жігіттері жолды анша жасы білгенменен де Кенесары жігіттерінен кз жазып алады. йткені жат жерді ой-шыры кп, бл ара здеріні йреншікті Сыр бойы мен Сарысу алабы трізді кш жолы емес, гей ір, гей лке. Бндай жадайды сезген Фалилеев ат-жні жо, бос уа беруді тотатып, кейін шегінбек боп транда, здері уып келе жатан жасатан он жігіт тнде ашып шыып блара осылды. Сотник жасаыны кзі ашылды, жол крсетушілер енді осы жігіттер болып алды. Алдаы топты айда тнеп, алай арай жретінін кні брын біліп отырады. здері де Кенесарыа сондай шіккен екен. Кешегі жолдастарын бгін су тбіне жіберуге бар… Брыны он жігітті бір-бірден серік етіп алан осы ашын он жігіт Фалилеевке те нады. Срас- тыра келсе брын блар Кенесарыа орыанынан ерген екен, егер аысын тлер болса, орыс солдаттарын Мекеге дейін апаруа дайынбыз дейді. Фалилеев жасаы ай жерде келе жатыр, ай жаа бара жатыр бірін де білмейді, тек сенері осы жиырма жігіт. Осылай таы да бір жеті тті. бден алжыраан солдаттарды енді торсытаы сулары таусылуа айналды. Фалилеев: «ой, жетер енді, суы бар жерге арай бастадар» деген кні соы он жігіт: «Таймас пен Ержан енді ала арай жре алмайды. Алдарында тек сусыз м. Олар ерте кейін айтады. Бл арада бтен жрер жолдары жо. бден алжыраан жігіттерді кдімгі балшыа онан йректей шетінен аспай-саспай атып аламыз. Тек бгін осы арада бден тыныып алалы. Су керек болса алыс емес. Осы арада мына теріскей жата он шаырымдай жерде суы мп-млдір тас ды бар», — деп аыры сырларын ашты. «неугіден бері боса уып жрміз бе бл арашыларды, егер су жаын болса ерте-а барармыз», — деп шешкен Фалилеев жігіттерді аылын дрыс крді. Торсыта алан суларымен шай айнатып ішіп алып, аттарын тсап тастап ертегі айаса лшынып кіріспек боп йыа кетті. Бір-екі-а кзетші солдаттар алды. бден жол соып алжыраан кзетшілер «сендер аз дем алыдар, біз кзете трайы» деген ты аза жігіттеріне сеніп, сл кз іліктірмек боп ерлеріні асына жантайды. Отстікті жазы тні андай ыса, бден алжыраан солдаттар бірер саат йытап трегелсе, та да бозарып атып келе жатыр екен. Ккжиек ала-бртып кп кешікпей кн де шыуа жаын… Керней ойналып, солдаттар орындарынан атып-атып трды. Блар трегелгенде е алдымен кргендері ан-ан боп бауыздалып алан Шмекейді он жігіті болды. Кенесары жасаынан ашып келген сыпайларды бірде-бірі жо. Фалилеев ашындарды бгінге дейін астарына Шмекей жігіттерін неге серік етіп жргендерін енді тсінді. «ттегене-ай!» деп санын рды. Расында да бл ашып келген он жігіт Таймас жіберген тышы-барлаушылар еді. Олар бден сенімге еніп алып, жауларына жол крсететін астарында жатан серіктерін осы тні бауыздап, здеріні жасаына тартып отыран. Аздан кейін алабртып жарырап кн шыты. Кн ктеріле бастааннан-а ккжиекте саым да ойнай жнелді. рі-беріден со кн кк аспанда шатынай ызарып жерге жалындай кйіп тран нрын ткті. шы-иыры жо аза даласында кнні ай жатан шыып, ай жаа барып бататынын бірде-бір солдат айыра алар емес. ай жаа араса да шы-иыры жо лазыан а сорта таыр. с та шпайды, а да жгірмейді, тек жалпа даланы оршап саым ана ойнайды. Ке даланы ай жерінде жатандарын ажыратып болмайды, не су жо, не клеке жо, тек кріктен аыза леп ргендей бір там. Су табатын, жол білетін бірде-бір жан жо. Мндайда атмсы мырсаны ймелеген жерінен ды азып, екі-ш кезден кейін мздай млдір суа жететін, ошаан бршігіні алай арай жантаюынан терістік пен кнгейді айыратын аза жігіттері бауыздаулы жатыр… Ааулыынан айылы хала душар болан Фалилеев жылап жіберді. «Алыс деп аулыа бармайсы ба?» деп аза айтандай, ол рпие шошынан солдаттарын ертіп басы ауан жаа жре берді. Алты аласы, бес бересі жо, айдалада ойын баып кшіп жрген азаты ырамын деп келген сотник, енді з жанын сауалап тірі алуды арман етті. Сотник Фалилеевті жасаы осылай ырылды. Тек жершіл азаы ат мінген р слдері алан он шаты солдат ана, бес-алты кн ткеннен кейін Балаш клін жаалай кшкен Ысты руыны аулына келіп жетті. Таймас пен Ержан тобы он кн жріп арып-ашып Кенесары скеріне келіп осылды. Лебедевті орнына таайындалан Дидиковский жасаын зінше басарма болды. Ол бірден войсковой старшинаны азаты ке даласына ыайланып істелген азы-тлік тиейтін арбасын жойып, жкті тйеге артты. Сйтіп аырын жылжитын ауыр керуенмен шілдені бас кезінде Торай зеніні бойындаы генерал-майор Жемчужниковты скеріне осылуды ойлай жола шыты. Шмекей руындаы бір тышысы арылы Дидиковскийді бет алысын, оны дала соысында Лебедевтен тжірибесіз екенін біліп отыран Кенесары бл полкке арсы таы да жеіл жаса шыаруды йарды. Ол жасаты басаруды айтадан рысуа жарап алан Наурызбай мен Аыбайа тапсырды. Бл жасаты бар міндеті баяы бір сара жол, жау скерін соына тсіріп, бетпе-бет рыса жеткізбей, тиіп ашып бден алжырату. Ал зі Иман, Жоламан, Байтабын, Жеке батыр, дайменді, Барбай бастаан ауыр олмен кенет жауыны ктпеген жаынан келіп атты соы беруге бел буды. Шілдені сегізі кезінде Ырыз маында жрген Кенесары, екі кн тпей кенет Тобылды жоары жаындаы Жантре Ахметіні скеріні дл арсысынан шыа келді. Ол шілдені жиырмасынан жиырма біріне ауысатын тні Ахмет шебіне шабуыл жасады. Осыдан екі-а кн брын Дидиковский полкімен шайасып жатан Кенесары скеріні найзаайдай жар етіп дл блай зіне лап беретінін ктпеген слтан-правитель орануа да лгірмеді. Кенесары бл слтана аса кекті еді. Алдыы жылы осы Ахмет Ор аласында балаларымен ттында отыран Кнімжана барып, слулыына ызыып; «Кенесарыа бйбіше болса, енді маан тоал бол», — деген. Оан Кнімжан: «Саан тоал боланша, Кене тремні шлауы болайын», — деп кішкентай болат кездігін крсеткен. Бл оиа Кенесарыа жеткен. Содан бері хан те шігулі еді. Оны стіне Ахмет те лсін-лсін ол жинап Кенесарыа арсы шыуын оймады. Ахметтен кп иянат крген Иман да оан тісін айрауда болатын. Слтан-правитель скеріне ктпеген жерден тиген кіле тас жрек жігіттер ешкімді аямады. Бір тнде бар жасаты ырып салды десек шындыа жатар еді. Ахмет жасаындаы ыры трт слтанды сол тні лтірді. Жаз ортасында тайыздана бастайтын лкеная зені сол тнгі тгілген аннан ып-ызыл боп аты. Дидиковский полкіні бір блігі бл кезде осы Тобыл мен лкеная зеніні тоысар саасында жатан. Ахмет слтанны жасаына жау тиіп, соыа жыылан кей адамны ойбайлаан даусы латарына келіп жетсе де «зімізді ай тстан Кенесары шабар екен!» деп орып, орындарынан озалмады. Кенесары олы слтан-правитель жасаын жайратып, та ата кейін шегініп кетті. Бір тнде Кенесары олынан ыры трт слтан аза тапан бл айас- ты естігенде дос уанып, ас кйінді. Болан оианы жеткізген Дидиковский рапортына Орынбор скери губернаторы генерал Обручев: «Масара, жантршігерлік хабар, мндай оианы боланына сенгі келмейді», — деп брыштама жазды. йтсе де Ахмет слтанны скеріні алдыымен Дидиковскийді полкі Тор- айа жаын Алакл деген клді жаасында Сібір генерал-майоры Жемчужниковпен кездесті. Біра бл кезде Кенесары зіні бар аулын Талды мен Шет-Ырыз зендеріні маайынан Мажар тауыны кнбатыс етегіне ткізіп жіберген-ді. Сйтіп Жемчужников басаран Сібір мен Орынбор скеріні оршауынан Кенесары таы тылып кетті. Енді ол р тылып оймады, жауа зі шабуыл жасауа кірісті. Тамыз айыны басында Кенесары олы Орынбор шекарасындаы зімен ш аза ауылдарыны кк желкесінен шыа келді. Б жолы жазды басында Кенесары ауылдарын Ырызды о жа ірінде кшіп жргенін Лебедев пен Ахмет слтана айтан Тртара мен Жаалбайлы руларын шапты… ана ныан хан Кене бл жолы да, досы мен асын, биі мен арашысын айырмай, заты Тртара, Жаалбайлы деп олдарына тскен ауылдарды стіне ат ойнатып, кптеген адамды ана батырды. Ор зеніні бойында кшіп жрген бір ана Жаалбайлы руынан жеті жз жылы, ш мы ой, екі жздей ара мал айдап кетті. Кенесары осылай жау шебіні желкесінде жріп, кп кешікпай Наследница, Атаман станицаларын алды. Содан кейін ол Орынбор мен Троицкіні зіне шабуыл жасаймын деп аза ауылдарыны бріні зіне осылуын талап етіп жар салды. Біреулер Кенесарыны кшіне сеніп, біреулер орыанынан оан осыла бастады. Тамызды орта кезінде ол кенет Екатерина станицасына ат ойды. Ктпеген жерден болан шабуыла тіпті станица солдаттары арсыласа да алмай алды. Кенесары станицаны ртеп, форштатын иратып, жиырма шаты мылтыты олжа етіп, таы да азаты ке даласыны ойнына еніп жоалып кетті. Ереуілшілерді патша скеріні кк желкесінен шыып шабуыл жасауы кіметті та алдырды. «Еш жеілуді білмес тас жрек батырдай, соынан аыз-ертегілер алдырып Кенесары таы да статпай кетті», [8] — деп жазды артынан тарихшылар. «айткен кнде де Кенесарыны ауылдарын уып жетіп, рту керек», — деп патша кіметі оан арсы шыаран жасатарына анша бйыранмен, осы жасатарды басарушы генерал-майор Жемчужников слтанны зі тгіл, ауылдарыны айда кшіп жргенін білмейтін еді. Сібір мен Орынбор скеріне енді Торай зеніні бойына Ырыза арай жруге бйры берілді. Тамыз айыны ая кезінде Жемчужников зіні тышылары арылы Кенесары ауылдарыны отстікке — Мажар тауына арай кшкенін естіді. Кп скермен ереуіл- шілерді соынан уып отыруды иын екенін тсінген генерал-майор Мажар тауыны арасында рысуа жарайтын арнаулы шаын жаса блуді дрыс крді. Ол мндай жасаты Орынбора жататын скерден екі жз сексен казак-орыс, Сібірге жататын скерден жз жетпіс тадаулы солдаттан рды. Бл жасаа екі зебірек берілді. Войсковой старшина Дидиковскийге зге скермен Кенесары таы да арттарынан шыып шабуыл жасап жрмесін деп Шет-Ырыз бойына барып бекінуді бйырды. 8 С и м а г и н В. — Оренбургский листок. 26, 1889 год. Генерал-майор Жемчужниковты зі басаран арнаулы жаса тамызды жиырма екісі кні Мажар тауына келіп жетті. Біра Кенесары кшіні дені Ембі зеніні жоары жаына тіп кеткенін, ал алан азын-аула ауылдарды Мажар тауыны арасына мытап бекініп аланын білді. Бдан кейін генерал-майор енді Кенесарыны ууды пайдасыз екенін тсініп, скерімен кейін айтуа мжбр болды. Осы кезде кзді суы жабыры да сіркірей бастады. Кз тосанны бас кезінде Сібір жасаы лытауа, Орынбор жасаы Ор бекінісіне арай шегінді. Сйтіп патша кіметіні Кенесарыа арсы бір мы сегіз жз ыры тртінші, яни, азаша лу жылы генерал-майор Жемчужников басаран аттанысы да ешбір нтижесіз бітті. Кенесарыны да кткені осы кез еді. Патша жасатары аза жерінен кетісіменен, ол анды шеберін жан-жаына айта сала бастады. Жоламан, Иман, Жеке батыр, Жанайдар, Наурызбай, Ержан басаран шаын жасатар Орынбор, Батыс Сібір губернаторлыы мен Кенесары билеп отыран жерді шекарасындаы патша бекіністеріне, казак-орыс станицаларына жо жерден тиіп тынышты бермеді. Ал Барбай, Аыбай, дайменді басаран жасатар оан хандыыны шекарасына барып збек ыстатарын тонаумен болды. Кенесары осы жылы араша айында Жаппас руынан зекет, шір жинап айтыдар, егер арсылы етсе аулын шабыдар деп Байтабын мен Наурызбайды жіберді. Ондаы ойы бір жаынан Байтабынды таы бір сынау еді. Кенесарыны анйлылыынан тіліп, не кетем, міне кетем деп толып жрген Байтабын б жолы бас тартпады. Ел болып бірігуге арсы ыр крсетіп жрген Жаппас аулына лшына аттанды. Жаабыл би бларды шаын жая арсы алды. Тн келе Кенесары жігіттеріне арнап ойын-сауы рып, ойындарына ыз салды. Ал та алдында зі басарып йыда жатан Наурызбай жігіттерін тегіс бауыздады. Осы тнде Байтабын батыр да лді, Николай Губин ола тсті. Тек жанында жатан ызды сырттаы шуды естіп «сені лтіргелі келе жатыр» деген сзінен сес алып далаа жгіріп шыан Наурызбай Николай Губин келген Аауыз жйрігіне мініп лгірді. Соынан уан Жаппас жігіттеріні жетеуін жне лмембет биді баласы Ккір батырды найзамен аып лтіріп жалыз зі ашып тылды. «Сар лген» тбесіндегі оиадан кейін алты жыл ызыын крген Байтабынны асан ерлікпен, жалыз зі кп жігітпен атысып сора амалып лгенін естігенде Кенесары андай батырынан айрыл- анын бір-а білді. Батырларымды алай адірлейтінімді крсін деген слтан зі жер бауырлай айырып, бар жрта ш кн ара жамылтып жотау айтызды. Жетісін бергеннен кейін Байтабын лген жерге барып басына лпытас орнатып, бл араа «Байтабын даызы» деген ат ойды. Осы «жасауыл ыр- ын» деп аталатын уаиадан кейін Кенесары желтосанны басында сарбаздарын зі басарып келіп Жаппас руын шапты. Жазыты-жазысызына арамай Жаппас руыны кп аулын ана бояды. Сан кедей алдындаы кн крісінен айрылып, сан бейшара ан жылады. Тек осы ырынны бас кнкары Жа- абыл ана оймасындаы кп омыны арасына тыылып аман алды. Сонымен бір мы сегіз жз ыры тртінші, яни лу жылы, Кенесары жауын таы тойтарды. Біра ол іштей жаралы еді. Таы да осындай ауыр бір жыл келсе, тынымсыз алысып, ат стінде жріп ажыан жрт енді ттеп бере алмайтынын Кенесары жасы тсінген-ді. Сол себептен де таяу алан жауын сезіп, айда ашарын білмей сасан жаралы арлан асырдай атты иналуда еді. ас пен досты айыра алмай, соы кезде бойын мейлінше билеп кеткен атыгездік, аныпезерлігі де осыдан шыан-ды. Бліншілік эпилогі аза жерінде не кп мола кп. Ал мына біреулерді мола деуге де, лпытас деуге де, серете деуге де келеді. аза кбіне мндайды оба дейді. Бл тастан ашап істеген мсін. Шомбалдай тас денені кбі йелге сас. Кейбіреуіні алаанында кеуде тсына дейін ктерген кесе-ыдыс, кейісіні олында келте жуан тая трізді ару. Трлері монол кейіптес, кейісіні жуан мрты салбыраан. Осы мсінні жанында тасты ырынан алап салан зират- а саан трт абыра бар. Ал бада біреулеріні жанында кдімгідей кіші-гірім тас оран трызылан. Мсіннен кншыыса арай жз елу, екі жз адамнан кейін, сопа трт брышты, биіктігі жарты лаш тастар кездесіп отырады. Бл тізілген тастар (балбалалар) екінші оба таса апарады. Одан рі таы осындай балбала тастар созылып кете барады… Осындай бір тбе басындаы тас обаны жанында ш адам отыр. Бірі Кенесары. асындаылары Таймас пен білазы. асым хан дуірінен бастап аза жерінде таа отыруды зіні ерекше дстрі болан. Тата отыран ханны о жаындаы адамды Маймене, сол жаындаыны Майсара деп атаан. Маймене мен Майсара е беделді рулардан, ханны о олы мен сол олы трізді сенімді адамдардан сайланан. асым ханнан бастап Абылайа дейін аза хандарыны Маймене орнына арын, Майсара орнына ыпшатан шыан беделді би, бекзадалары отырып келген. Кенесары хан боланнан бері, тек Абылайды ала туын зіні жасыл туына айырбастааны болмаса, кбіне ата дстрін берік стауа тырысан. Сондытан Маймене мен Майсараны ханды, соыс істерінде е жаын, е сенімді серіктері Таймас пен білазыа берген. Таймас арын руынан боландытан оны Маймене, слтан тымынан шыан зіні немере інісі білазыны, наашы жаынан ыпша боландытан Майсара еткен. Бл екеуі ай жерде жрмесін, осы тртіпті бзбайтын. Міне азір де Таймас ханны о жаында, білазы сол жаында отыр. Тамызды бас кезі болса да, бгін кн шілдедей тым ысты еді. азір кн батуа таяп алан кез. Кеш бола, тбе басында салын жел соып, оба асындаы ш адам демдерін еркін аландай. Тменде Ырыз зеніні реме тсында жаудан тасаланан хан аулы жатыр. «Жалайырда ой кп, Жаназыда ой кп» деп зіні ндеместігіне сылтау тапан Жалайырды Жаназы деген байындай емес, Кенесары шынында да сзге сара, тйы, біра кп ойланатын-ды. Ал ткен жылы жеістерінен кейін тіпті аз сйлейтін болып алан. Хандыты басаруда е жаын деген бір табатан ет жеп, бір дастараннан шай ішіп жрген Таймас пен білазыа да ол аыры кезде анда-санда ана сырын айтатын. Таймас пен білазы хандарыны бл ылыын «ттындаы бйбішесі мен балаларын саынан шыар. айсар мінезіне салып бізге айтысы келмей, р іштен тынан трі ой», — деп ойлайтын. Біра биылы жылды ортасында генерал Обручевпен жргізілген келісім бойынша ттындар айырбасталып, Кнімжан балаларымен ш жыла таяу Орынборда болып, осыдан екі ай брын сау-саламат айтып келген. Алайда Кенесары бір-екі кн ажарєын жрген де, айтадан айы теізіне тсіп кеткен, тнере бастаан. Ханны блай за тнжырауын екі аылгй тсіне алмай-а ойан. Кенесары андай айы келсе де, ш кннен кейін мытатын. мытпаса мірді зі де оймайтын, кнде аттаныс, шабуыл, бір айыны кн салмай баса айы жеіп жатан кез. Былтыр Байтабын батыр лгенде де, ел арасын татуластыруды шешені лім Ягудин мен бкіл кесе жмысын, алым-салы істерін басарып жрген Оспанлы Сида ожа ола тскенде де ш-а кн айыран. Тртінші кні айтадан ккбурыла мінген. Брынысынан да атулана тскен. Биыл Кенесары онша кйзелердей апат ел басына туан жо. Тек брыны Елек зеніні бойына кшіп баран руын иесіз тастамайын деп, жаз басында Жоламан батыр хан асынан кшіп кеткен. Кенесары шатаса ол алысып ош айтысан. Жоламанны еліне айтуына зі рсат берген. Ал жаында бтен лттан жалыз сырласы Иосиф Гербурт — Жсіп шті кйлі жо болып кеткенде, тнжырай отырып: «Айдыныма келіп онан ауым еді, сір клім тайызданайын деген екен, жолынан жарыласын. лтым бір дейтін еді, тек Бесонтиінге барып осылмаса боланы», — деген де ойан. (Бесонтиін деп азатар Сібір казактарыны басармасы бастыы, заты поляк, генерал-майор Вишневскийді айтатын). Осындай жадайда жрген Кенесары бгін е жанашыр екі серігін алып оба асына келген. Ерте осы араа Кенесарыны арамаындаы ел билеп отыр- ан батырлары, билері жиналма. Алдаы уаытта не істеу керек, соны аылдаспа. здерін хан шаыранда Таймас пен білазы сол мжіліс туралы кееспек болар деп ойлаан. Біра Кенесары сзін тіпті бтеннен бастады. — Мен кеше бір тс крдім… Тс емес-ау, зімні ажалымды крдім. Соны жоруын срайын деп едім, — деді ол басын ктермей, жерді шылап. білазы жасы кіші боландытан Кенесары зі сйле демесе ндемейтін. дет бойынша мндай жадайда сз Таймаса тиетін. Ол сол детіне салып: — Тс тлкіні боы деген, хан ием, оны жорытып не ыласыз, — деді, Кенесарыны «ажалымды крдім» дегенінен шошып. — Жо, тсім демедер, ім дедер… — Жасы. Айтыыз. — Біз, алы аза осы арадан босып Балаш барып, амал аралында ыс ткізіп, одан Меркені алан екенбіз. ырызды манаптары Сарбаыш Орман мен Жантайа: «Аайынды екі жрт бірігіп, оан ханын жойып, жеке ел болайы», — деп хат жазыппын. — Жн ой. ырыздар біздей Россия патшалыыны орлыын крген жо ой лі… оан ханыны иянаттары болмаса, елі де, жері де сау, а патшаа арсы келмейді… — Орман зі хан болысы келеді екен, ол «сен маан баын, сйтсе бірігуім ммкін, йтпесе зіді стап берем. Сені басыа Бесонтиін ш мы сом кміс аша мен алтын медаль бергелі тр», — дейді. Мен не дегенімді білмеймін, осы арада шым-шытыры бірдемелер басталды. алил манап келіп, зара татуласып, бір-бірімізге тимейтін болып бітім істеген тріздіміз, біра ол бітімді, мені басымды сатып шен алма болан манаптар удесін бза ма, келісім срап баран Сауры батырды лтіріп, Кнімжанны інісі мен Жанасты ола тсіріп, кп тлеу срай ма, алай, йтеуір біз олармен соысуа бел байлаппыз… — Тсіізге таы соыс кірсе иын екен. Ел тым кйзелуде ой. — И, бл тек тс болсын де. Содан ан тгіс басталыпты. Екі жатан бірдей жазыты, жазысыздар ырылып, жылаан бала, атын-алашты ойбайынан жер тршіккендей… — Япырмай, … Онсыз да тгілген ан аз емес еді ой… Сайып келгенде біз Орман манапты скерімен бетпе-бет келіппіз. Екі жа Шу зеніні бойындаы ара оныс жазыыны кншыыс шеті Кекілітау етегінде кездесіппіз. Кекіліні «улие шыы» аталатын басында Орман олы. Ежелден ан жосыан жер деп саналатын Майтбе адырыны басында біз… Сол жаымызда алы бйратты Алмалысай жазыы. Одан рі Шу зені… Олар биікте, біз тмен. «улие шыыны» басындаы Пішпекті шбегі лішер дата мен Орман манапты імдегідей аны кріп трмын. Манаптар «блем, тра тр!» деп ждырытарын тйеді. Кншыыс жаымыздан, атын білмеймін, таы бір арлы биік шы елестейді. Оны басында Бесонтиін. Ол Орман мен лішерге ол блайды, «Кенесарыны тез рт. Жрдемге бір атанда мы адамды ыратын аруы бар жз скерімді жібердім», — дейді. Етекке арасам Бесонтиінні сзі жн секілді. Екі сыпайы самаурына сас буы брыраан бірдемеден оты ардай боратып тр. — Кндіз не ойласа тсіе сол кіреді деген, — деді баанадан бері ндемей отыран білазы — есіізде ме Жсіпті неугі сзі. Жсіп Орынбордан келген бір ашын солдаттан з елінде шыатын бір журналды срап алан. Сол журналда кп нрсе жазылан екен. Оты арша боратып, бір атанда мы сан адамды жо ететін болашата ажайып арулар шыады-мыс деп Жсіп Кенесарыа айтан. Тыдап отыран Кенесары «Шіркін-ай, сондай аруды бір-екеуі менде болар ма еді», — деп арман білдірген. — Ммкін сондай бле ме, йтеуір жантршігер бір аламат, — деді сзін айта жалап Кенесары, — соыс лі басталан жо, біра мені екі кзім Кекілітау жаында. Кндіз кзіме тсері тау басына жыра, сайы, ойнау мен шаын брыратып аылып келе жатан алы ол. Тнде бкіл Кекілітауды бойын аптай жанан оттар… Мен шошынып, білазы, сенен: «Кекілідегі ырыз кп пе, аспандаы жлдыз кп пе?» — деп сраймын. білазы езу тартып клді. — Кене аа, бныыза мен жауапты азір берейін, Сіз манаптарды здерін крдііз бе, лде тек ша мен отты ана крдііз бе? — Ша мен отты ана крдім. Манаптардан кргенім тек Орман, лішер, алил. — Онда бл ескі улы. Ескендір Злхарнайына арсы соысанда са, ыпша, йсіндер осындай діс олданыпты. Тнде ос басына емес, р сыпайды зіне жеке от жатырып, ал кндіз екі сан олды екі тауды арасымен шады аспана шыара ерсілі-арсылы жргізе беріпті. азатарды брын білмейтін Ескендір Злхарнайын «бл не ылан кп ол еді» деп сескеніп, аза даласына аттанудан бас тартыпты. ос мйізді Ескендірді бізді жерге келмеуіні бір себебі осында крінеді. — Бл бір еске алатын улы екен, — деді Кенесары. Сйтті де тсіне айта кірісті. — ырыза бірге аттанан Сыпатай батыр мен Рстем тре бізді тастап кетіп барады. Ар жаында таы да шым-шытыры бір плелер… Жекпе-жек шыан батырлар, арама-арсы беттесіп келген олдар. Ормана мен: «Шы жекпе-жек!» — деймін. Ол маан борбайын крсетіп кледі. ысасы, бір кезде бізді алы ол оршауа тскен екен деймін. Бір жаында патша солдаттары, екінші жаында исы ылыш оандытар, шінші жаымызда ала алпа манаптар. Жанталасып жан-жаыма араймын. оршауды бзам деп екі жз жігітпен жауа шапан Наурызбай… Ар жаында таы шым-шытыры… Дл імдегідей: «Япырмай, бдан да иын кезедерде жол тапан аылым айда деймін. Патшаны зебіректі бес мыдаан скеріне бой бермеген басым, мына тоышар манапа ттеп бере алмааны ба?» — деймін зімді зім инап. Біра ттеп бере алатын емеспін. сіресе сыпайларымны тын алып, ырып бара жатан екі бйірімізден атылан лгі самаурындай буы брыраан ажайып ару… лден уаытта Аауызды жалын шып Наурызбай лады. Тек олды жарып Аылаымен амалай уан жауа жеткізбей Аыбай ана тылды. оршау таяан сайын тынысым тарылып, Батырмрат бастаан серіктеріммен иірімді арасу зеніне ат ойдым… Астымдаы атымды иірім ала жнелді. ай жаымнан келгенін білмеймін, біресе Батырмрат, біресе аралек, біресе сен екеуі, біресе Арын, ыпшаты жас жігіттері суа жібермей мені жааа алып келе жатыр… Терлеп кеткен Таймас: — Япырмай, тстегі су іізде крер азабыыз ой, йтеуір жар жаасына шытыыз ба? — Шытым ой. Біра алдымда Трегелді манап басаран алил жасаы тр екен. ола тстім… Ар жаында таы шым-шытыры, біреу жылап, біреу клген трізді. Бл уаытта арасам сысыан жау ортасында трмын. Бл бір лкен той трізді. Е ортада алил манап, «иманыды айта бер, азір басыды аламыз» дейді. Мен иманымды айтып, аллаа жалынаннан грі, басымнан ткен мірімді, аайын-туысымды, атын-баламды, зегілес серіктерімді, туып скен Ккшені кгілдір тауларын, Сарыараны айдын шалар клдерін, жасыл орман, кк шалын белдерін кз алдыма елестетіп н салдым. Кенесары бл жолы да ел аморы ер болып крініп отыр… білазы мен Таймасты жйесін босата сйледі. — Сондаы оштасуымны екі ауызы азір де есімде: ош аман бол, Сарыара скен жерім, айтан аздай алы ел, кшкен жерім, Тізе осып бар аза ел бола алмай, Ит пен са жем болып шкен жерім. Сен де аман бол, Сарысу, аратауым, Жее алмадым, оанда кетті дауым. орыт крі алдымда азулы екен. Аырында, мінекей, жеді жауым!.. Осы оштасуымды айтып басымды алилды олындаы ылыша тоса бердім. Сп-суы болат ылыш кк желкемнен кірш етіп кіріп, ндірімнен бір-а шыты, басым анадай жерге домалап тсті.. — Япырмай, — деді Таймас мадайына шыан суы терді орамалымен сртіп, — аза тсінде лген адам за жасайды дейтін еді, за жасарсыз, Кенеке… — оя тр, за жасар, зын с кімге тла боп жр? — деді Кенесары Таймаса, — ызыы артында… — Тс десе тс екен, лгіден кейін де бірдеме крдііз бе? — деді Таймас «лгеннен кейін» деген сзді айтуа аузы бармай «лгіден кейін» деп. — Кпті брі осында боп тр ой. Соны жоруын срамапын сендерден. зім лсем де, брін естіп, кріп жатырмын. «Кенесары лді» деп соымнан ерген бірауым жрт аза ттып, кірене жнелді. лаыма сол айыны ішінен Нысанбайымны жотауы дара естіледі. Тотай тршы алай деп жылап еді Нысанбай? И, бір-екі ауыз сзін лі мытам жо: Тлпардан сайлап ат мініп, Дорбадан жемін жегізген. Жем орнына бал беріп, ысырды стін емізген. Басуа алы жау келсе, Алып шыар дегізген Кенекемді алдырып, Кк бурыл, саан не болды?! Кенекем мені кеткен со Заманым алды тарылып. Халы иесі ханымнан Екі бірдей анатым, Жетім алды айырылып! Екі бірдей анатым, Топшыдан алды айырылып! Балдаы алтын а берен Таса тиді майырылып! Кемшілік тсті басыма, Крінгеннен аймыып! Нысанбайды жотауы бітер-бітпестен, Орман мен Жанай оан ханына достыты белгісі етіп, екі арбаа тиеп кз алдымда сарбаздарымны бастарын ала жнелді. Ішінде Наурызбай аламны, дайменді, Жеке батыр, таы осы айаста аза болан екі балам мен он бес слтанны бастары бар… Бар басты оан ханы «ырыз манаптары Кенесарыдан алай шін алып бергенін крсін», — деп Ташкент базарыны дл ортасына ааша кигізіп іліп ойды. Амалым не, брін кріп жатырмын. Ал зімні басымды алил манап оржына салып, йсін, Дулат рулары да заты аза ой, блік шыарып жрер деп, Жасыл клді сыртымен ораытып, Жаркент арылы апалдаы Бесонтиіна алып келді. Мнда е алдымен кргенім Кенесарыны кегін аламыз деп манаптара арсы аттанып бара жатан алы Албан, Сыбан жігіттері болды. Оларды не істегенін кргенім жо, біра алыстан лаыма келгені: мені лтіруге аты- насан кісілерді жазасын аямай тарттырыпты. Ал Трегелді манапты аулын шауып, зін ат йрыына байлап лтіріпті. Мны кре алмаан себебім мені басымды Аякз, Семей арылы Омбыа ала жнелген. Омбыа келген со Аршабо, шоша саалымнан стап трып: «Он жыл статпап еді, енді міне олымда трсы. Не істесем де еркім бар…» деп клді. Мен де клдім, — «Мыты болса тірімде неге кегіді алмады? у баса айрат істеп не ыласы», — дедім. Ол «Кегімді тіріде алан жопын ба? Саан Орман мен Жанай манаптарды айдап салып, сенімен ырыстырып, аыры соларды олыменен басыды кестірген мен емеспін бе?» — деді, сйтті де жан-жаында тран кіле сары ала тонды жандаралдара: «Кенесарыны ртуа атынасан ыр- ыз манаптарын тегіс Омбыа онаа шаырайы. Ал мына басты жуан мойнынан айыран лібек лы алила, Россия империясына крсеткен адал ебегі шін, патша азам атынан, мойнына ары бау етіп таып жрсін, георгий лентасына байланан кміс медаль берейік» деді. Сйтті де мені бетіме арап: «Міне, Кенесары, кштімен крессе табары осы болады», — деп кекете клді де, есік алдында ктіп тран шабармандарына басымды статып: «Тез Петербура жеткізідер!» — деді. Олар мені айтадан оржына салып ала жнелді. Неше кн, неше тн жргенімді білмеймін, йтеуір шірітпейтін бір дрі жаан ба, кзді суыында кіші дай — патша азамны зі тратын салтанатты алаа жеттік. Мені сорлы басымды шоша саалымнан стап неше трлі жандаралдар сан рет крді. Аырында бір кні миымды, бас терімді, кесірігімді сыпырып ап, мадайыма кйдіріп «ырды арашы слтаны Кенесары асым лыны басы» деген таба салып, зім секілді бастар, сан трлі ажайып суреттер, тас мсіндер, патша азамдарды тамаша заттары тратын ке сарайа апарып ойды…» — Ойпырмай, Кенеке, айдаы-жоты айтып кеттііз ой, — деді бден абыржыан білазы, — тс деген сандыра емес пе, айтесіз соны еске тсіріп… алсын плекет сол бетімен тс болып. — Лйім айтаны келсін… Біра орыанмен жан ала ма, тсімді аятайын, шешуін сосын айтарсыдар. — Аятаыз. — И, мені у басым лгі жрт тамашалайтын ке сарайда тра берді. Орысша білмеген со атын да мытып алдым, «рім тж» дей ме, «ерім тж» дей ме лгі йді… йтеуір ркім келіп у баса бір арайды. «Япырмау, мынау у бас лгі дала слтаны Кенесары дегенні басы ма?» — дейді кейбіреулер, ал кейбіреуі: «Мны Россия патшасына кнбеймін деп істемегені бар ма, анша жртты обалына алды», — десе, базы біреулер: «Елін отаршылытан ораан ер еді, ас манаптары патшаа сатылып лтірді», — деп аяйды, ал енді біреулері: «Наыз кзін шитын анішер еді, арашы, андай адірлі жерде транын», — деп у басыма кіжінеді. Тіріде бірін естімеген сзімні мыын естіп тра бердім. Ал бір ызыы лгі йде… Біз секілді у бастарды р жылда скіден алып, астыы йге апарып, тым тез урап алмасын деп, дрі жаып, азын-аула майлап айта келіп жреді. Мен лгеннен кейін сегіз жыл ткен со, осындай астыы йге таы бір апарандарында скі стінде тран Орман манапты да басын крдім. уананымнан ба, ашулананнан ба, кдімгі імдей еіреп жылап жібердім… Басам Сарыбаыш ырыз бен Бы ырыз жерге таласып Жасылкл бойында зді-зі рысанда, Бы ырыз жаындаы біреу; «Талайды анын ішкен, жртыа бйідей тиген см еді, лу алай болады екен кр», — деп айбалтамен кк желкесінен шауыпты. А патшаа ебегі сіген ырыз ханы еді деп басын біз тран «ерім тжге» дейі келіпті. «Япырмай, тірімдегі асымнан, лгенімде де тыла алмадым-ау», — деп мен ыршып-ыршып тсіппін. Біра бір асаалды арт адам Орманны басын олына стап трып, астындаы ааза арап: «Патшаа ебегі боланмен, халына ебегі жо мндай бастарды бл йде труыны анша ажеті бар? Дниеде не кп, мндай бастар кп, кетідер», — деді. Таймас езу тартып клді. — Бсе, Кенекем тран жерде Ормана алай орын болсын, асаал дрысын айтан. — Асыпа, тра тр… Осы тсімні жоруын айтпастан брын, Таймас, сенен екі сраым бар. Жауап бер, рине, Жсіп сенен грі тереірек жауап берер еді, амалымыз анша, кктемде келген жыл сы кзде тра ма… — Айтыыз, андай сра? — Бірінші сраым: а патша адамдары мені мадайыма «арашы слтан басы» деп таба салды. Россия патшалыына кнбей з жерімізде аза хандыын рамын десем, оным арашылыым ба? — Кім бл іске алай арайды. оржынды арабура сияты жендеттерді кзімен араанда, рине, сіз арашы анішерсіз… — Екінші сраым: а патшаа жаынып мені басымды алдыран Орман ханны басын лгі алтын сарайа оймай, мір баи ас болып кеткен мені басымды неге ойды, соны ойлашы? — Орыс лы халы. лы халы ашанда болса лылыын істейді. Жаман достан, жасы асты айыра біледі. — лы халы. лылыы аза секілді азантай елді жбірлегені ме? — Жбірлеген а патша ой… Ал ол жбірлемесін десе, сені халы да сондай кп, сондай лы болуы керек. — Азана аса баауыл, [9] азана елге бек болма деген осы да! 9 Б а а у ы л — блуші деген маынада. — Неге олай дейсіз, хан ием! Кктегі кнді кркірете алатын жайтасы еді, азаыны басы м секілді бірікпесе амалы не. — И, аз жртты басарсам да, кп жрта жараймын ба деуші едім, жаа тсіндім: бл Абылай атам заманы емес екен. Хан болып аталдыыммен жеем бе деп едім, о да алдануым трізді… азір азаты басын біріктіруден асырды басын біріктіру жеіл. Ж, болды. Ендігі лгі тсімні жоруын айтыдаршы. Тсім емес, ім деп арадар. Егер болашаым дл осы тсімдей болса андай аыл бересідер? — Аыл біреу-а: Ара жерінен кетпеу керек. Не болса да Россия патшасыны айтанына кнген жн, — деді Таймас. Кенесары ренжіген жо, Майсара жаына брылды. — Сен не айтасы, білазы? — Мені де айтарым Таймас ааны сзі. Абылай ханны рпаы, туысымыз десеіз де, Сйік тре мен Рстем слтанны келідер дегеніне сеніп, лы жзді жеріне кшуге болмайды. — Неге? — Сйік трені арауындаы елу бес мы жанды ол астыыза алыыз деп оян жылы патшаа ааз жазаны зіізге млім. Ал Рстем слтан ткен жылы біз мнда ан тгісіп жатанда, апала барып Бесонтиіна мгі сендерлік боламыз деп шен-шекпен кигенін естідік емес пе… Сйтіп отырып олар бізге алай оныс береді? оныс берсе де, ол оныс Араны кп азаына жете ме, амал жо оан хандыындаы жеріміз шін кресуге тура келді. Ал Хиуа мен Бар зара ырылысып жатанда, оан азір лденіп алды. Жыланды ш кессе де кесірткедей кші бар. азір оны жее ояр бізде уат жо, Амалсыздан ырыздан жер срап, оана арсы бірігейік деп тінуге мжбр боламыз. Біра оан ырыз кне ме? — Кнбесе… оана лім жетпесе де, ырыза лім жетеді, кшпен кндірем. — Кене аа, з жерімнен айырылдым деп, басаны жерін тартып алу иянат. азір бізге кштен крі аыл керек. Жааы тсііз маан ой салды. Егер оан, ырыз, орыс шеуі бірігіп кетсе айтесіз?.. Кенесары жауап айырмай ойа кетті. Ай туалы лдеашан. р жерден Кенесарыны алыстан ораыта кзетіп жрген Батырмратты атты жасатарыны селеуіттері крінеді. аза Теміразыты екі жаындаы Абозат, Ккбозат деп атайтын жлдыздарды ай жерде трандарынан жер тсын айырады, жолды табады. Ал Жетіарашы мен ркер жлдыздарына арап тнні кезеін, жылды мезгілін біледі. аза тсінігі бойынша Жетіарашы ркерді ызын рлапты-мыс. ркер сол ызымды алай айтарып аламын деп Жетіарашыны осал жерін іздеп оны айнала адиды-мыс. Сол Жетіарашыны ай тсына ркер келіп трса, сол тс тнні зіне сйкес белгілі мезгілді крсетеді. Баанадан бері гімеде отырып, анша уаыт тіп кеткенін аармай алан Таймас тнні ай кезі боланын білейін деп Жетіарашы мен ркерге арады. Дл осы стте тбе тсынан бір жары жлдыз аа жнелді. — Жлдызым жоары, — деді Таймас аырын кбірлеп. аза тсінігінде жлдыз аса кісі леді. Сондытан жлдызды аанын крген адам зі лмес шін «жлдызым жоары» дейді. Кенесары мен білазы да ауыздарын жыбырлатты. Кенет лдеайдан тамылжыан н естілді. н уені де, оны орындау салты да Ара жаынікі. Кркем, ыраты дауыс, біресе шы басына алытай ктерілген бркіт трізді, біртіндеп жоарылап шырай тседі де кенет ойдаы акіске шйілген ителгідей, тмендеп лдырай жнеледі. Кенесары мырс етіп кліп жіберді. Оны есіне н туралы айтан Барбайды аыз ертегісі тсіп кетті. Заты Кіші жз, Табын руынан шыан, он бес йлі кедей боланменен, зор денелі Барбай батыр ат жалын тартып мінгелі бар мірі жауынгершілікпен ткен. Ол сіресе оан хандыыны зекетші, барымташы сыпайларына ерекше ас. йтуіне себебі де бар. Табын руы трізді, ыс Сырдария бойында кшіп жрген Шмекей аулыны бір ызын азын-аула алы малын тлеп, «не алам, міне алам» деп жргенінде Ташкент шбегі Ммет лімні шабармандары «мал санын жасырып, зекетті аз тледі» деп сылтауратып Шмекей аулын шауып жиырмаа тарта крікті ыз-келіншектерін алып кеткен. Соны ішінде Барбайды алыдыы да бар екен. Осыдан кейін Барбай да Саржан мен Кенесарыа еріп оан шабарман сыпайларыны талайын ырды, Ммет лімні жігіттеріні де бері шыандарын есірей етті. Біра кштілерге деген кегі айт-пады. з басыны шпендігіне енді жер-суынан айырыла бастаан ел шпендігі осылды. Сол себептен Барбай батыр з мірін бтіндей жауынгершілікке арнаан. оан шапыншылары айдап бара жатан малын соынан уып барып айтарып беріп, Шекті руыны Креш деген байыны ызын алан. ызын алы малсыз бермеймін деген байа, айдай слу ызы «Барбай айтармаанда оанны бір бегіні кі болып жрер едім, осы батыра тием», — деп безеріп отырып алан. Сара кесі ызын кедей батыра амалсыз берген. Жау десе оруды білмеген осы Барбай батыр, баладай аырт, а болатын, сіресе ол ле-жырды жасы кретін. зі де рдайым, рабайсыз жуан даусымен н салатын. сіресе ла дзде келе жатанда Барбайды тыдау бір анибет ызы дурен. андай жыр-исса болсын брін тек лы жз бен Сыр бойын мекендеген Кіші жз елі айтатын «Бойым талдай» уеніне келтіріп айтатын, «Жырды бл нге буыны жетпесе оны «леулйлй» не болмаса «алаулйлй» мен толытырып, ал буыны арты болса, сз йасымын былай ойып, оны екі бліп, йтеуір «бойым талдай» сарынына келтіріп соа беретін. «Ау, осы «бойым талдыдан» бтен ндері жо па, бтен бір уенге салсайшы», — деп серігі Аыбай жуа етсе, оан: «елімні бар білген ні осы болса айтейін», — деп ымсынбай жауап беретін. Осы Барбай бір кні йсін, Дулат, Алшында «Бойым талдыдан» бтен уен жоы жайында бір ел арасында тараан аызды айтан-ды… «н, деген Барбай, с трізді бкіл жер-жаанды кезіп шып жріпті. Кей елді стіне тотап, за уаыт алытай шырап нін йретсе, кей жртты стінен асырдай лып те шыып, ал кей ауылдарды тбесінен тіпті ндемей шыпты. Сол н Жетісу, Сыр бойыны тсынан ткенде, жман аузын ашпапты, тек Ара жеріне жеткенде ана сан трлі уенге салып, за кідіріпті. лы жз бен Кіші жз Орта жздей нші болмауыны себебі нні орнына, тек еміс-еміс сарынын ана естіпті. Сол сарын «бойым талдай» деседі. Сондытан да бізді білетініміз осы сарын. н ордасы — Ара. Ал біра н онан Арадан йреніп, азір біз де жептуір нші болып алды», — деп Барбай ыржия клген. Сондаы «нші болып алды» дегені де баяы бір «Бойым талдай». Кенесарыны да езу тартан себебі де осы аау Барбай сзі еді. Кенесары кенет, нді де, Барбайды да мытып, айтадан ой теізіне сги жнелді. «И, Ара жері р н жері ана ма? Бл мы жылы суарылса лайланбайтын айдын клді, кк толынды зенді, шы-иыры жо жасыл шалынды. Жерйы… Сол Жерйыпен оштасуа тура келіп тр. Ммкін бл жолы оштасуымыз мгілік оштасу болар». Хан Кене ауыр крсінді. И, Кенесары ткен ыры тртінші жылды жеісіне насаттанбаан еді. Алдаы кресті аншалы иына тсетінін ол енді аны тсінген. арамаындаы немі жоры стінде жрген елді кйіні те нашарлап кеткенін де білетін. зіні жайлауларыны брінен айырылып, енді мал баатын онысты да алмаандыынан, басар тауы, барар жері тарыла тскен ыпша, Арын, Шекті, Шмекей руларыны басты би, асаалдарыны арасында да ккіл сз шыа бастаан. Кенесары бан да аны. Оны стіне ткен ыс атты болып, Арадан кшіп келген елді кп малы жтаан. Бндай жадайда соынан ерген елді айтадан ата онып, жауына арсы шыуы екіталай. сіресе Кенесарыны шар клін, онар кгін тарылтан бір кесепат, ол — дл ханды жеріні ортасында, Торай зені мен лытауда патша кіметіні лкен бекіністер сала бастааны еді. Бл бекіністер салынып бітуі — ыл ар- ан аш таматан тсті дегенімен бірдей. Онда жаз жайлау, ыс ыстаудан айы- рыланы. «ит етсе дл тмсыыны астында жау скері трады, барар жері, басар тауыны біткені сонда болады». Оны стіне оан хандыы да биыл шабуылын дете тскен. Осындай ауыртпалы халін ойлаан Кенесары е жаын аылгйлері білазы, Таймаспен кеесіп, Орынбор скери губернаторынан бітім сраан. Бл бітімінде баяы Абылай атасыны кксеген ккейкесті арманынан бас тарт- ан. Ол арманны енді олына айтып онбас ба с екеніне бден кзі жеткен еді. Сондытан ол патша кіметі иемденіп, бауыр басып алан аза жерлерінен дметпей, тек лі скер келіп бекініс салынып Россия арамаына ене оймаан бос жерлерді ана з арамаына алдыруды тінген. Жне бл арадаы аза руларын да патша ол астына алуды срады. Кенесары Обручев пен Горчаковке жазан хаттарында, араларында жрген Асатлы Шорман, Жаманшылы Баймхамед, Трлыбек слтан, Герн, Долгов офицерлер арылы «Бізге Атау, Есіл, Нрадан бастап А Жайыа дейін алдырсын, осы кнгі кшіп жрген жеріміз Торай, Ырыз, Сарысу зендері мен лытау лкесіне тимесін жне лытауда маан арнап приказ орнатса, бдан былай арай Бкіл Россия императоры мртебелі патша азам скеріне мір баи ол ктермеске ант етемін», — деді. Дидиковский мен Жемчужников басаран аттаныстан жарытымды ештее шыара алмааннан кейін, орыс генералдарыны шы-иыры жо аза даласына жеке жаса шыарып мардымды табыса жете алмайтындарына кздері жеткен Орынбор мен Омбы бастытары Кенесарымен бітім жайында сз жргізіп, араларындаы есірейлерді айырбастауды мал крген. Біра бл кезде аза жеріне дендеп еніп алан Россия патшалыы Кенесарыны тінішіні бірін де орындамауа бел буан-ды. Бан бір емес, екі себеп бар еді. Россия патшасыны отаршылы саясаты бл кезде аза жерін былай ойып, енді Орта Азияа ауыз сала бастаан. Бл саясат шін аза даласын тегіс алу оан те керекті еді. Ал Орта Азия мен Россия арасында зіне бден баынбаан елді сатау патшаны отаршылы саясатына тіпті олайсыз жадай болатын. Екінші себеп осы отаршылы саясатты басарып, жол сілтеп отыран а патша — Николай Біріншіні зіні кзарасынан туан. Осыдан бір жыл брын ішкі Бкей ордасыны халі жайында граф П. Д. Киселевті берген баяндамасына ол «Бір патшалыты ішінде екінші патшалы болуы ммкін емес» деп ол ойан. Осы ол оюда аза жеріні кіндік ортасында Россия патшалыына баынса да, лі де болса елді ханды бейнесін сатаысы келген Кенесары тінішіні де тадыры шешілген-ді. Оны стіне, «онсыз да шыайын деп тран кз еді» дегендей, арадаы жріп жатан бітімні крт тотатылып, Орынбор скери губернаторы Обручевті Кенесарыа атал сыныс етуіне таы да бір анды уаиа себеп болды. Атбасар дуанынан Сырдарияа дейін, ортадаы араойын, ашырлы, Есіл, Терісаан зендерімен Арынаты, лытау, Кішітау, ара Кегір, Сары Кегір, Сарысу зендері бойын жайлаан алы Арын, Найманны патша кіметіне жаынан ататы екі байы болан. Бірі Бааналы Жыры руынан шыан Сандыбайды Ердені, екіншісі — Арын, р Алтай руыны шонжары Кішкентайды Аошары. Ерден зге жрттан тбесі шотанып биік тратын зор денелі, семіз, томпа бет а сары адам болса, Аошар кнтек ерін, аузы-басын тырбиан келте саал-мрт жапан, толы денелі ара торы кісі екен. Жаз жайлауы мен ыс онысы шектес атар отыран екі елді ос шонжарыны тілегі де, айласы да бір. Екеуі де быып жатан бай. Халы Ерден туралы: «Баласы Сандыбайды, Ерден, Дзен, Кигені ызыл тлкі, арса кзен. Біртіндеп санай алмай біткен малын, Толайым ылан есеп бірден жзден», — десе, Аошар жайында: рісім рдегі Алтай — уанды-ты, ркімге крсетіпті жуандыты. Аошар Сайдалыны ауылынан Бір клден ыры мы жылы суарылыпты. Клі бар Аошарды саумал атан Бір клден ыры мы жылы ішіп жатан. Байлыын Аошарды баян ылсам, Бес жз ат Орынбора бір кн сатан», — деп дріптеген. Осы екі бай Кенесары мен Обручев арасында бітім сз жріп жатанда, егер Обручев Кенесарыны тілегін орындап оан лытаудан приказ рып беретін болса, бауыр басан жерімізден айрылады екенбіз деп орып оанны шбегі, Лшкрмен байланысып, мы жылылы ысыраты йірлерін айдап беріп, бір тнде салынып, бітуге айналан лытау бекінісін шаптырады. дейі «Абылайлап!» тиген Ташкент арашылары ешкімді аямайды, жаында ана кшіп келген казак-орыстарды атын-баласын, кемпір-шалын ырады. лытауды кк орай шалынды етегін ан сасытады. Ырыз бен Торайда кшіп жрген Кенесарыны жо жерден бл араа келе ояды екен деп ктпеген патша скері апыда алады. Ал оандытар бар істерлерін бір тнде істеп тайып отырады. Бл хабар Орынбора жетеді. Бріні аузы жесе де ан, жемесе де ан, Кенесары бл оиа мені бйрыыммен істелген жо дегенге Обручев пен былтыр Генсті орнына келген генерал Лодыжинский нанбайды. алай нансын, бгін арсы алдарында соысып жрген Кенесары ертеіне желкесінен шыып бейсауат жатан бекіністеріні талайын дл осылай шапан. Е соы шабуыла шыан Ембі бекінісі де апата дл осылай душар болан. Біра Кенесары ешашан дл мндай шектен шыан анішерлікті крсетпеген. Ал бл жолы… «Жо, Кенесарыны ауруы тым ас- ынан екен. тыран асыра тек ажал мен темір тор ана оран». Обручев пен Лодыжинский аарына мініп, жріп жатан бітім сз бірден тыйылды. Ккек айыны ая кезінде бітім орнына бйры аазды алып ортада ыры бес кн жріп офицер Долгов Кенесарыны аулына келді. Бл бйрыта былай делінген: 1) аза даласында кшіп жрген Орынбора арайтын барлы аза ауылдары Россия империясыны блінбес меншігі деп саналады. р шаыратан кмістей бір сом елу тиын салы алынылады. 2) аза ауылдары патшаа салы тлейтін боландытан, олардан зекет жинауа сізге рсат етілмейді. 3) Ауыр ылмысты істер Россия империясыны заыменен сотталады. Ал елу сомнан асып тсетін алым-беріс істер шекара комиссиясында аралады. 4) Орыс, татар, башрт ашындарына пана беруге рсат етілмейді. азір кнде Кенесары арамаында жрген мндай адамдар тез Россияа айтарылуа тиіс. 5) Россия а патшасыны билігінде боландытан Кенесарыны а патша зіне ас санайтын кісілермен яки мемлекеттермен ешбір арым-атынас жасауа аысы жо. 6) «Слтан мырза, сізге, сізді туыс, серіктеріізге кімет зі бермеген дреже, шенді з беттеріізбен алуа бдан былай арай ешбір рсат етілмейді» делінген. Кенесарыны оныса сраан Ырыз, Торай, лытау, Сарысу, Есіл, Нраны орнына Орынбор шекара комиссиясыны траасы генерал Лодыжинский: «Сізге, осы-оныстарыызбен жаз жайлау, ыс ыстауа мен ара оа бойын белгілеймін», — деп жауап берген. Бл бйрыты алып келген Долговке Лодыжинский: «Кенесары мен осы-онысына берген жерімді ыайлы екенін тсіндірерсі, ыс ол бл арадан сл отстік жаа, жаз бері арай кшуіне болады. Біра Ырыз бен арау зеніні сол жаасына шыуа жне Торай мен Ырыз зеніні жоары тсын бойлай Шет-Ырыза дейін кшуге аы жо», — деп арнап тапсыран. Кенесары Орынбор бастытарыны бл бйрытарын естігенде жзі уылданып, бір орында отыра алмаан. айтадан «Абылайлап!» ата онба та бол- ан, біра бл айаса ерер еліні жотыы есіне тсіп, н-тнсіз тнжырай алан. «Іш азандай айнайды, кресуге дрмен жо» деген міне осы! Дл азір жол таба алмайтынын тсініп «жауабын соынан берермін» деп Долговты айтарып жіберген. Кенесары осы кндері таы да атты ойа кеткен. Орынбор бастытарыны айтанына кну — сегіз жыл ан тгіп алысып, аырында мойнын ыл аран- а зі келіп сынумен те. Ал кнбейін десе барар жер, басар тауы таы жо. Торай мен лытауда салынып жатан бекіністер бітуге айналан, Атбасарда Сиыр жылынан бері приказ бар, жорытан ажыан елді еруі де екіталай. Жалыз жол Россия патшасыны рыы зір жете оймаан лы жзді жеріне кшу. Оны стіне Наурызбай арылы Сйік трені «кшсін» деген сзі де дем берді. Біра Кенесары лы жз жерінде дл осы кезде зіне рылып жатан апан бар екенін білмеді. апан мытап рулы еді. Перовский мен Генс кезіндегідей емес, азір Орынбор бастытарыны Кенесары ереуілін тек ртуа ана бет аланынан хабардар Батыс Сібір генерал-губернаторы Горчаков енді Кенесарымен е аыры айаса дайындалды. «Кенесары шын абылан, жрегіне орасын о адалмай, алан жолынан тайынбайды. Ол оты Орынбор генералдары емес, мен атуым керек», — деп ойлады Горчаков «жне ол о Кенесарыны жрегіне мені арамаыма жататын жерде тиюі керек». рине Кенесарыны генерал Лодыжинский сынан шарттара кнбейтіні кімге болса да айын еді. «Сонда ол не істемек? Айасуа кші жо. рине лы жзді жеріне кшеді». Осындай шешімге келген Батыс Сібір генерал-губернаторы кні брын бар шарасын олданан. Бл кезде Россия империясыны отаршылы саясаты ке анат алып, лы жзді де жеріне ауыз салан. азір оларды алдыы атарлы бекіністері апал, Лепсіге келіп тотаан. Горчаков мірі бойынша осы Лепсі мен апала арнап келген генерал-майор Вишневский, жан-жаындаы араралы, Аякз, Ккпекті кіріктеріні аа слтандарымен кнде мжіліс, кнде гіт жмысын жргізумен болды. Бл жиындара ш кірікті аа слтандары мен шонжарлары сбек, нанбай, Бара, Сйік, Рстем — брі тегіс атынасты. ырыз манаптары Орман, Жантай, алил да апала жиі шаырылды. Осы сергелде бітім сзді орытындысы аырында Кенесарыа оныс бермеу болып шыты. Бір жыл ткеннен кейін олар бл шешімдерін ааз жзіне тсірді. «Бір мы сегіз жз ыры алтыншы жылы жиырма шінші июнь кні тменгі ол оюшы лы жзді Дулат, Албан, Сыбан, Шапырашты, Жалайыр руларыны слтан билері, ар- аралы, Аякз, Ккпекті кіріктеріні аа слтандарымен бірге отырып, осы мжіліске атынасан Сібір азатарыны Шекара комиссиясыны траасы генерал-майор жне кавалер Вишневскийді алдында зімізді ант аазымыза мріміз бен табамызды басып, бізді жерімізге келген а патшаа арсы бас ктерген асым баласы Кенесары слтанды оам тыныштыын бзушы, зімізді ас жауымыз деп санап, онымен еш арым-атынас істемеуге келістік. Жне Кенесары мен оны серіктеріне зіміз жайлап отыран онысымыздан жер бермеуге, ал егер бгінді-соды тіпті Кенесары бізді жерімізден уылан кнде де, оны Орта жз, сіресе бізге жаын тратын кірік азатарына істегелі жатан астыын естісек кні брын кімет орындарына хабар етуге уделестік», — деп жазды олар здеріні актісінде. Кенесары аза елін талан-тараж етіп бліп алып жеке билеуге йренген аа слтан билерді, зіні «елді біріктірем» — деген ниетіне арсы екенін білсе де дл лы жз бен ырыз жерінде зіне мндай апан рылып жатанынан бейхабар еді. Ал хандыын сатауды бтен жолын таба алмаан со, ол биыл Ырыз — Торай жаасынан ктеріліп, Шу мен Іле бойына кшіп баруды жн крді. Батыс Сібір генерал-губернаторлыынан ауіп-атер тнетін болса, лы жзді шетін ала ыс Балаш кліндегі зындыы жетпіс бес, клденеі он бес шаырым, жан-жаын су оршаан, тек ндірі ана ра, амал аралына бекінуді йаран. Келесі жылы жаз шыа, улиеата, Мерке тсына кшіп, оан хандыынан жбір жеген ырыз елін, Сайрам, Шу, Сыр бойыны азатарымен біріктіріп, айтадан жауына арсы шыпа болан. Ол шін оан ханыны тегеурінінен тылып, ытай мемлекетіндегі аза руларымен — тіпті иын болып бара жатса солай арай тіп кетуді де сыр ып тйген. ол жаласпа-тын. Біра мны брі лі сырта шыпаан ой. Кенесары осы ойын аылдаспа болып арамаындаы батыр, билерін шаыран. Кешеден бері Тор- ай зеніні бойындаы белгісіз оба анына шаыран адамдары жинала бастаан. Бларды ішінде зіні батыр серіктерінен бтен Кенесарыа соы кезде осылан Бегімбет руынан Туке батыр, Арынны Тлек руынан Жуке батыр, арауыл руынан Баубек батыр, Керей руынан ошарбай батыр, Тртара руынан Бигелді мен йгер батырлар, Берді руынан Сгірбай батырлар бар. райсысы Торай зеніні бойына остарын тігіп мжілісті ктіп жатан. Мжіліс ерте басталма. Ал Кенесарыны бгінгі гімесі соны алдын ала е жаын аылдас серіктерімен кеесу еді. Крген тсін ортаа салуы да оны алыстан ораытан айласы. — Сонымен ырыз, оан, орыс бірігіп кетсе айтеміз, дейсі ой, білазы? — деді Кенесары кенет шырай шыан нді де, миын шырмай жнелген ойды да зінен уып, манаы гімелеріне айта оралып, — сонда лы жз бен Сыр бойында кшіп жрген Кіші жзді азатарын есепке алмайсы ой? — Алмаймын. Тлыпа міреген аусыл арадай болып жрмесек нетсін… — Сондытан да алыстан арбалаанша жаыннан дорбалаан жн, — деді Таймас. — Арадан кетуіміз арманнан кетумен пара-пар… — Сонда… — Кенесарыны тксиген абатары кзін жауып жіберді. Бл оны ашуланан белгісі — а патша аары арамыза аяздай батса да шыдай бер демексідер ме? — Шыдамаса амалымыз болып тр ма? — деді Таймас крсініп, Кенесарыны топ уыншыны ортасына тскен жаралы ккжал брідей иын жадайын жасы тсінгендіктен, сзін батыра айтып, — бізге жеткен а патша, оана жетпей ме? Тескен тау тіп кетпесе ашып тыла алмайсы… Одан да… — И, одан да? — лкен халы ой, брі бірдей Аршабо, Обыріш, Бесонтиін секілді шетінен бзы емес шыар, еліне, жртына сйеніп тіл табу керек… — Ие… Біра арашымен астарласанда не неді дейсі. м жиылып тас болмас, л жиылып ел болмас дегенді білмейтін бе еді?! Таймас бір ретте «Слтандар жиылып ел боланын да крдік ой, енді лдара да кезек берейік», — деп ала жаздады да, Кенесарыны салбырап кеткен абаына арап, дер кезінде тотады. «анына тартпаанны ары сынсын» дейді ой халы, бкіл аза елін лде де хан тымыны абыройынан тмен санап отыранын арашы, хан иемні». Таймас енді алыстан ораыта сйледі. — Тс жоруына арасам, алдымызда кткен тек ажал бар. лі де болса ойланса, Кенеке… — Арманыма жету шін орта жолда ажалым трса, одан орып, бас тарт- пан. Он сегізімде найза стап, жауа шапанымда, тбі жау олынан летінімді білгем. Несіне ойлан дейсі маан? — Артыызда ерген жртыыз бар ой. Оны тадырын айтесіз? — Масатына жете алмаан жрт енді маан ермейді. Ал ере аланы мен не крсем, о да соны креді. Бір айыа мінсек, енді ажалымыз да, амандыымыз да бір болады. Таймасты іші мздап кетті. «Япырмай, бар халы ырылып алса да Кенеке жартастай мызымас. Мндай да тастай атты адам туады екен!» Біра Кенесары зіні сзінен шыты. Осыдан екі жылдай ткен со, Кекілітау баурында бар олын ырыз, оан, орыс скері оршап алып, тылу жолы жал- ыз ана оршауды бзып шыу боланда, ол: «Аттарымыз мыты, біз оршау- ды бзып шыармыз, ал аттары нашар зге жрт не істейді? Жо, соымнан ерген серіктерімді тастап, ажалдан тылмааным-а болсын!» — деп зі ола тскенше скерімен бір болды, оларды тастап бас сауалап ашпады. Дл осы стте Таймас Кенесарыа кршілес елдерден де, соынан ермеген аза руларынан да раым болмайтынын аны тсінді, Оан кенет хан Кене жан-жаын тасын аптаан жалыз бйтерек трізді крініп кетті. «заа шыдай ала ма сол жалыз бйтерек? Бл сраа жауапты тек уаыт ана бере алатын трізді. Таймас Кенесары басына тнген ара блтты еш дауыл сырытып кете алмайтынын таы аны сезінді. Ол жараланан асырдай неден болса да тайынысы келмей тран олбасшысын аяп кетті. Е болмаса соы аылын айтып жрдем бергісі келді. — Егер жрт, туан жерінен айырылысы келмесе айтеміз? — деді Таймас. — Оларды сойылды кшімен кшіре аламыз ба? — Ондай аталдыты енді керегі анша? Ергені ерсін. Ергісі келмегені алсын. Халымны жеткен жері сол болса, кпелегеннен не табасы… Ертеіне мжіліс ашылды. Кенесары бар жадайды ашып беріп, Шу мен Іле бойына кшуден бтен жол жо деп сзін бітіріп: «Ал енді андай кеестері бар?» деп, отырандара кз тастады. Отырандар еш жауап бере алмай жерге арады. Осылай бірталай мезгіл тті. лден уаытта барып Туке батыр: — Атта жал, адамда ам жо, — деді ауыр крсініп, — біз озалып Шуа жеткенше ыс болады… ыс та бір, жау да бір, босып барып ырыланша, ажалды ата-мекен жерімізде тосып алан жн. Е болмаса кмусіз алмайы. Кшуді ажеті жо. Таы да ешкім ндемеді. Тек от тісті, ора ауызды ызу анды ыпша Иман батыр орнынан атып трып: — Не малтады езіп отырсы. Туке батыр? — деді даусы дала ыранындай, ша етіп, — жерінен, суынан айырылан халына, Кенеке «лі де болса жауыа жегізбеймін, соымнан ер» деп отыранда, ел басына бгінгі туан ауыртпалытан орып, кейін шегінейін деді бе? Атта жал, адамда ам жо, ыс кзі ырауда деп елді амын ойлаан боласы, Туке! Айдаардай жтайын деп келе жатан жауынан соынан ерген аз елін баса жаа кетпек Кенекені шешімі ел амы емей, нені амы? Маан салса, арамаымдаы елу ауылды ертіп Шуа арай бгін кшуге бармын. Туан жерім деп а патшаа кеткен айырсыз оныса жабыса берер жайым жо. Бл мжіліс екі кнге созылды. Аырында, арамаындаы елді азанасы ана Кенесарыа еріп, аландары здеріні тастап кеткен жеріне айтпа болды. Кзді ара суыында бір тайпы ел екі блініп кшті. оштасан найзагер достар, бірін-бірі имай зер айырылысан сйіскен жректер, жылаан бала, жотау айтан йел, айы-асіреттен адамны тбе шашы тік трарлы… Е алдымен Араа айтпашы елдер ктерілді. Бларды ысты аязымен бірге а патша аа слтандарыны аары арсы алды. сіресе оырлжа арамаынан оныс алан жрт атыгез анды бала аа слтаннан зар жылады. Ол Кенесарыда кеткен шін айтып келген елден алды. Біра оны да аа слтанды мірі заа созылмады. иянаты тыстан асан кезде бны ылмысын тексеруге Омбыдан комиссия шыты. Сол комиссияны ішінде ділетті арман еткен жас офицер Есіркеген де бар болатын. Ол былтыр ана Петербург кадет корпусын бітірген-ді. Жне ткен жылы сол алада Кміске йленген. аза еліні келешегі тек лы орыс халымен ана бірге болса кгеретініне бден кзі жеткен жас офицер оырлжалардан тылу керек екенін де ан. Сондытан зіні демократшыл орыс офицерлері арасындаы адірін пайдаланып, комиссияны сатылан зге мшелеріні пікірін аясыз тастатып, оырлжаны орнынан тсіртті. Сйтіп аз да болса елі-жрты мен Кмісті шін айтарды. Ал Кенесары соынан уыншы шыпасын деп отыран жерінен ыс тсе кшті. Кенесарыны соынан мы аралы й ерді. алан алы бара аны арайан ханнан іргесін аула салып, з оныстарына тарады. Кш алды ара рымданып ылдиа тсіп кеткенде, Кенесарымен бірге тбе басында тран Досожа аын шыдай алмай, домбырасын аып-аып жіберіп, кзіндегі жасын іркіп алды да, арлыан дауыспен жыр тоытып оя берді. алды деп айран елім, ке онысым, амыып трды Кене жртын ойлап. Кене хан енді кшті «я, дайлап!» Тран со хан амыып, ел жабыып Досожа толай берді кегін айрап… Кш заан сайын, жыр да зай берді, Шыдай алмаан Кенесары ала арай асыа шаба жнелді. Аыбай, Барбай, Жеке батыр, Иман, дайменді, Наурызбай, Бопай, Таймас, білазы, таы бір топ кісі аттарын борбайлай амшылап соынан ерді. Осыдан жеті жыл брын, ктеріліс басталан стте-а Кенесарыа осылан бл батырларды ішінде, ел билігін айтадан олына алан Жоламан слтан ана жо еді. Кенесарыны бл асыа ктерілуі ажалына асыуы болды. Екі жыл тпей биылы крген тсі дл індегідей келіп, ол Кекілітауыны бауырынан ажал тапты. Ал мынау кш Шыысхан шабуылынан бастап, алты жз жылдан астам зіні жері, суы, туелсіздігі шін крескен аза атты кшпенді ккжалдарды е соы лы кші еді. СОЁЫ С¤З Ілияс Есенберлин та¬ылымдары «КЈшпенділер» трилогиясы єазає хандыєтарыны¦ бес ¬асыр¬а дерлік созыл¬ан ¬µмырнамасын єамтиды. Ілияс Есенберлин Јз кітаптарында тарихты¦ шешуші кезе¦дерін ой елегінен Јткізіп, кЈркем бейнелей отырып, єазає Ўдебиетінде осы ба¬ытта ал¬ашєы болып Їлкен жол салды. Енді халєымыз Јз тЎуелсіздігіне єайта ие болып, оны бекемдеуге Ўрекет жасап жатєан кезде, н嬵рлым жас жазушыларды¦ µрпа¬ы Есенберлин сал¬ан соєпаєпен ілгері тартып келеді. Олар тарихтан кЈркем туынды жасау Їшін Јз жолдарын, Јз бояуларын іздестіруде, бЎлкім оларды¦ єайсыбірі тарихты бµдан гЈрі айєынырає суреттеп те берер, алайда І. Есенберлин µлттыє мЎдениетті¦ тарихында кЇрделі де єауіпті уаєытта Ўлі ешкім із салма¬ан соны сЇрлеуге бірінші аяє басєан жазушы болып єала береді. јазірді¦ Јзінде єазає Ўдебиетін Ілияс Есенберлинсіз елестете алмайсыз, µлтты¦ кЈп¬асырлыє тарихын талдап, пайымдау оны¦ романдарыны¦ параєтарына зерделі кЈз жібермейінше мЇмкін емес Ўрі ол толыєєанды болмайды. ўуелгі ойластырылуынан ¬ана емес, аєыр¬ы нЎтижелерімен де жемісті, тµжырымдарыны¦ Јмірше¦ болары кЈрініп тµратын бµл кітаптардан оны¦ зерттеулеріні¦, жазушы ретіндегі шы¬армашылыє ізденісіні¦ маєсаттылы¬ын বармау та¬ы мЇмкін емес. Шы¦¬ысханны¦ тікелей µрпаєтарыны¦ — он бесінші ¬асырда єазає мемлекеттілігін єµр¬ан ўбілхайыр Бірінші хан мен одан кейінгі єазає хандары Јміріні¦ мысалында Ілияс Есенберлин «билік пен халыє», «Ўмірші мен тобыр», «зорлыє пен Јнер» секілді µ¬ымдар жайында Јзіні¦ философиялыє пайымдауларын жасайды. ёлы ДЎшті јыпшає даласыны¦ Абылай хан мен Кенесары јасымµлы кезіне дейінгі кЈп¬асырлыє тарихында¬ы оєи¬аларды талдай келе, жазушы Јзіні¦ философиялыє тµжырымдамасын тЇзеді, сЈйтіп, кЈп ретте даулы кЈрінетін билік моралін негіздейді. Ол бЇгін та¦да, єайтадан тЎуелсіз мемлекет бол¬аннан кейін біз Јзімізге єойып отыр¬ан: µлттыє бірлік идеясын білдіруші болуды¦ моральдыє єµєы¬ына кім Ўрі єандай ісімен жЎне Ўрекетімен ие болу¬а тиіс деген сµраєєа жауап іздейді. ¤з мемлекеті¦ді єалай жЎне єайда бастап апару керек? ўбілхайыр Біріншіні¦, јасымхан мен Хаєназарды¦, да¦єты ТЎукені¦, Абылай хан мен Кенесарыны¦ Јмірі мен ерліктеріні¦ та¬лымдары єандай, бµл та¬лымдар не берді, жарлар¬а, кейіннен орыс отарлаушыларына єарсы µзаєєа созыл¬ан (1798–1930 жылдар аралы¬ында¬ы — аты а¦ыз¬а айнал¬ан Сырым Датµлыны¦ кЈтерілісінен, Исатай мен Махамбеттен бастап, Амангелді Иманов- єа дейін жЎне отызыншы жылдарда¬ы алдын-ала жоспарлан¬ан єатыгез геноцидке єарсы аштарды¦ бЇліншіліктері мен кЈтерілістеріне, аєырында, єазає жастары МЎскеуді¦ Їстемдігі мен оны¦ јазаєстан¬а єой¬ан сы басєарушысына ашыє єарсы шыєєан 1986 жыл¬ы желтоєсан оєи¬аларына дейін) со¬ыстар єазаєтарды неге Їйретті? јазає даласында¬ы µлт-азаттыє єоз¬алысы ешєашан тоєта¬ан жоє. Бµрын¬ы кЈшпенділер Јздерін ержЇрек жауынгерлер ретінде кЈрсетті. Мµны ежелгі заман тарихшылары Геродот пен Страбон да растайды. Кешегі Јткен екінші дЇниежЇзілік со¬ыста да єазаєтар ерекше єахарманды¬ымен танылды. Алайда, он то¬ызыншы жЎне жиырмасыншы ¬асырларда жеке Јз єару-жара¬ы болма¬андыєтан олар генерал Черняев секілділерді¦ жазалаушы экспедицияларына єарсы тµра алмады… ИЎ, біз со¬ыс Јнерін Їйрендік, ал тЎуелсіз болу Їшін, ᵬан єоса жасампаздыєєа єол µру — зауыттар мен фабрикалар сала білу, машиналар мен компьютерлер жасай білу, мµны корейлер мен малаизиялыєтар, жапондар немее таиландыєтар секілді жасай білу керек. Патшалыє Ресей мен тоталитарлыє тЎртіп бізді µлт ретінде, халыє ретінде станоктар мен техникадан єыбын тауып, єулыєпен жырає µстап келгені рас. Бізді техникалыє, ¬арыштыє, єµрылысшылыє кЎсіптерден аластады, дипломатия¬а жолатпады, јазаєстан саясатшы да, мемлекет басшысын да, Ўскери маман да даярламады, есесіне орыстандыру толыє ауєымда, єарєынды жЇріп жатты. Тіпті, єазає мектептері де жабылып, єазає тілінде оєытатын бірде-бір орта яки жо¬ары оєу орны бол¬ан жоє. Бізді¦ жеріміз де, халєымыз да бір ¬ана ролді: Ресейді¦ — отарлаушы Ресейді¦, кейіннен тоталитарлыє тЎртіпті¦ шикізат беруші єосалєы айма¬ы кЇйінде єалу ролін ¬ана орындау¬а тиіс болды. Бµл жайында Тµрар Рысєµлов пен Мµстафа Шоєай Јз е¦бектерінде дЎлелді фактілер келтіре отырып жазды. Тµрар Рысєµловты¦ ай¬аєтауынша, «јазан тЈ¦керісіні¦ е¦бек сі¦ірген басшыларыны¦ бірі Иван Тоболин 1920 жылы ТЇркістан Орталыє ат- єару комитетіні¦ мЎжілісінде єазаєтар марксистерді¦ кЈзєарасы бойынша, экономикалыє тµр¬ыдан нашар бол¬андыєтан, бЎрібір єµрып бітуге тиіс…» деп ашыє мЎлімдеген. 1938 жыл¬а дейін бізді нає осылайша Јлтіріп те келді. јолдан µйымдастырыл¬ан ашаршылыєтан, ма¦дайында¬ы бар байлы¬ы — киіз Їйі мен атын тартып алудан, медициналыє жЎрдем атаулыдан мЇлдем єа¬ыс єалдырудан миллионда¬ан єазає мерт болды. ўйтсе де, халыєты тµтасымен єырып жіберу мЇмкін емес. Мµны¦ Їстіне, мал ба¬у¬а да адам, арзан жµмыс кЇші керек болатын… 1990 жылды¦ басында одає ыдырай бастады да, бµрын кЇшпен біріктірілген республикалар Јздеріні¦ тЎуелсіздігін жариялау¬а кірісті. СЈйтіп, єазаєтар¬а да баєытты кЇн туды. ТЎуелсіздігімізді єайтар¬анмен, біз єµралаєан єалдыє: жер єойнауларыны¦ байлы¬ы бµрын¬ысынша тасып Ўкетіліп жатыр, айырмасы — бµл енді халыєты¦ єасіреті Їстінен байып жатєан жа¦а саясатшыларды¦ еркімен жЇзеге асырылуда. Бізде Јнім µєсататын ЈнеркЎсіп жоє. ¤з мµнайымыз бола тµра, біз бензин мен газды басєалардан сµраймыз, сатып аламыз. Бізде бЎрі де бар, бірає еште¦е де жоє. Біз мµнай¬а, темір мен кЈмірге, асыл металдар¬а, астыєєа белшесінен батып отыр¬ан єайыршымыз… Біз бар бол¬аны мал Јсірушіміз… Тоталитарлыє тЎртіпті¦ тµраєты Ўрі сЈзсіз орындауды талап ететін µраны: «јазає жастары — єойшылыєєа!» болды. Мµндай жа¬дайда біз сірЎ да «экономикасы кЇшті ел» бола єояр ма едік? Біз ауруларды¦ µлтымыз, Јйткені кЇллі шайтанны¦ єаруын — ядролы¬ын деймісіз, химиялы¬ын деймісіз, бактериологиялы¬ын деймісіз, бЎрі-бЎрісін кЈгінде де, жерінде де, жеріні¦ астында да, я¬ни бізді¦ Јзімізге де сан рет сынап кЈрді. јазір Ресейге тиесілі єаруды¦ бЎрі бізде сыналды. Сондыєтан бізді¦ жеріміз де, адамдарымыз да улан¬ан, есе¦гіреп єал¬ан… Бµрын¬ысынша біз јазаєия¬а шегені де, ине мен жіпті де сырттан Ўкелеміз… Ендеше, єазає мемлекеттілігі «бола ма, жоє па», «басєаны¦ баєылауынан шы¬ып, е¦се кЈтерер єасиетке ие болып, єанатын єомдап, Ўлемдік Јркениетті дамыту¬а Јз Їлесін єосып жатєан халыєтарды¦ санатына єазаєтар да єосыла алады ма?» деген сµраєтар єазір мейлінше кЈкейтесті болып отыр. Ша¬ын елдер бЈлшектенген жа¬дайда µлы державалар¬а же¦іл со¬ады, «бЈліп ал да билей бер» деген єа¬ида да содан ту¬ан — Ілияс Есенберлинні¦ кЈптеген тілдерге аударыл¬ан атаєты «КЈшпенділер» трилогиясын оєы¬анда, осы мЎселелерді¦ бЎрі де Ўлденеше рет алды¦ыздан шы¬ады яки басєа ой¬а ілесе туындайды. Бµл мЎселелер бµрын-со¦ды біз Їшін тап єазіргідей кЈкейтесті, Јмірлік ма¦ызды болып кЈрген емес. °лкен азамат, тамаша жазушы бізге танытєан тарих та¬ылымдарынан шын мЎнінде кЈп сабає алу¬а болады. ўнуар ўлімжанов Жа¦а мен тірі Жол… јиын єыстаулы жазушылыє Јміріні¦ бЎрін Ілияс Есенберлин Јз халєыны¦ тарихи шынды¬ын тЇсіндіруге сарп етті, сол Їшін де кЈптеген жылдар бойы шы¬армашылыє жЎне кЇнделікті Јмірінде єиындыєтарды басынан кешті. Бірає дµрыс та¦дап ал¬ан жо¬ары дЎрежелі Јмір єµндылыєтары мен маєсаттарыны¦ арєасында Ілияс-а¬а оны¦ бЎріне єажырлыєпен тЈтеп беріп єана єоймай, кЈпшілікке Ўйгілі бол¬ан «КЈшпенділер» атты роман-трилогиясын жарыєєа шы¬арып, аєыр ая¬ында Јзіні¦ кЈрнекті шы¬армашылыє рухани же¦ісіне жетті. Жасырары жоє, ол жылдары тарих мЎселесі ке¦естік компартияны¦ єолында¬ы негізгі саяси єµралы бол¬аны белгілі, сондыєтан да дЇниежЇзілік жЎне елімізді¦ тарихи шежірелері Їстем идеологияны єана¬аттандыру Їшін аяусыз бµрмаланды. Осындай жа¬дайда «КЈшпенділер» романы ке¦естік ілім шы¦ыны¦ жал¬ан идеологиясыны¦ майданында¬ы тарихи шындыєты¦ дЇмпуіндей болды. Бµл романны¦ єазає халєы туралы тірі тарихи шындыєты кЈрсеткен (ашєан) єалтєысыз, адал жЎне ке¦ кЈзєарасты¬ы ке¦ес мемлекетіні¦ саясаттандырыл¬ан тарихыны¦ тар арнасына мЇлдем сыйма¬ан еді. Сондыєтан да Ілияс Есенберлинге Јзіні¦ е¦бегін баспадан шы¬ару єиын¬а тЇсті жЎне сол жылдары Лениндік сыйлыєєа µсыныл¬ан оны¦ тарихи романы осы себептен де аєыр ая¬ында бµл сыйлыєты ала алмады. Дегенмен, кейіннен «КЈшпенділер» романы анଵрлым ма¦ызды жЎне анଵрлым єµнды «сыйлыєєа» — бЇкіл халыєты¦ на¬ыз єµрметіне ие болды. Ілияс-а¬а єызы¬ы мол, маєтау¬а тµрарлыє, жемісті жЎне де, е¦ ма¦ыздысы, баєытты Јмір сЇрді деп бЇгінгі кЇні толыє сеніммен айта аламыз. Шынды¬ына келсек, бµл орайда «Јмір сЇрді» деген сЈздер орынсыз сияєты. Оны¦ шы¬армашылыє рухы бЇгін де тірі жЎне бізді¦ єазіргі болмысымызды толыєтырып отыр: кЈптеген µрпаєтарды¦ Јмірі бойында адамдар бізді¦ тарихымыз¬а оны¦ кЈзімен, оны¦ жЇрегімен єарайтын болады. Тবаларлыєтай жуас жЎне момын бола тµра, Ідияс-а¬а мейірімді жЎне єµштар жЇректі адам еді. Ол Ўрєашанда парасаттылы¬ымен жЎне от басына мейлінше берілгендігімен, жµбайын, Јзіні¦ балалары мен немерелерін еркелете сЇйетіндігімен ерекше кЈзге тЇсетін. Ілияс-а¬а Јз халєын ыстыє ниетпен жЎне шынайы сЇйетін еді, сондыєтан романны¦ со¦ы кЈп азап шеккен Отаныны¦ та¬дыры Їшін шексіз єамыєєан Кене ханны¦ трагедиясымен аяєталатыны кЈ¦іл аударады. «…Досєожа аєын шыдай алмай, домбырасын єа¬ып-єа¬ып жіберіп, кЈзі¦дегі жасын іркіп алды да, єарлыєєан дауыспен жыр то¬ытып єоя берді: јалды¦ деп єайран елім, ке¦ єонысым, јамы¬ып тµрды Кене жµртын ойлап. Кене хан енді кЈшті «я, єµдайлап!» Тµр¬ан со¦ хан єамы¬ып, ел жабы¬ып Досєожа тол¬ай берді кегін єайрап…» ИЎ, јµдай Ўрєашанда бізге шексіз єайырымды болды деп бЇгінгі кЇні єайта-єайта айта аламыз! Ол шынымен бізді¦ халєымыз¬а деген ¤зіні¦ раєымдылы¬ын жЎне сЇйіспеншілігін кЈрсетті: кішкентай сЎбилердей єолымыздан жетелеп јµдай бізді ¬асырлар єара тЇнегінен, же¦е алмастай кЈрінетін ¬асырлар азабынан бЇгіндегі та¦ жары¬ына шы¬арды: шын мЎнінде «Нµр келді… јарবылыє кетіп, аєиєат Нµры жарєырай бастады!» Есенберлин Јзіні¦ романында бізді¦ аталарымызды¦ сенімі оларды¦ Јміріні¦ шетінде емес, жеке басы мен жалпылай сезімні¦ на¬ыз ортасында бол¬анын кЈрсетті. Ол кездегі бостандыє сЇйгіш жЇрегі бар сенетін єазаєтар мен ёлы јµдайды¦ арасында ешєандай кедергі — кЇмбездер де, суыє мешіттер мен ¬имараттарды¦ єабыр¬асы да, сезімсіз діни єызметшілер де, жансыз діни парыздар да, — болма¬ан. КЈшпенділерді¦ Ўбігерсіз тіршілігі Јмір мен Јлімні¦ ма¬ынасы туралы єазаєтарды¦ асыєпай ойлануына мЇмкіндік берген, Јнегелі мЎдениетіні¦ єалыптасуы мен жылдам Јсуіне жЎне оларды¦ жан дЇниесіні¦ байып, ке¦еюіне, тере¦деуіне «јµдай Патшалы¬ы сендерді¦ жан дЇниелері¦де бар», деген киелі Јсиетке сай игілікті Ўсер еткендей болды. Ілияс Есенберлин Јзіні¦ Ўдеби сырында та¬ы да бір рухани шындыєты ашыє кЈрсетеді: барлыє адамзат — єорла¬ан «Египет єµлды¬ынан» бастап ерікті жЎне арманда¬ан дЎуірге дейін кЈшіп жЇрген кЈшпенділерді¦ µрпа¬ынан тара¬аны, Јзіні¦ кЇнЎкар жЎне жол табылмас тіршілігінен Ўділетті жЎне таєуалы Јмірге, Ўрєашанда пµтєа табынушылыєты¦ жолсыз ᵬауынан шы¬ып, сол жал¬ыз ¬ана жЎне јµдай берген мЎ¦гілікке апаратын Жол¬а тЇсуге тырысатыны туралы аєиєат. Раємет, Ілияс-а¬а! Сізді¦ романы¦ызды¦ беттерінде тірі тарихы жазыл¬ан халыєты јµдай жарылєасын, осы жерде Јмір сЇретін барлыє халыєтар Јркендесін! Сол жерде ке¦ жол болады, — таєуалы, тазалыє Жолы, жа¦а мен тірі Жол деп атайтын болады! Сонда біз сол Жол¬а асыєпай шы¬ып, жЇгіріп кетпейміз, Јйткені бізді¦ алдымыздан јµдай жЇріп отырады — адамзатты сЇйетін жЎне раєымды, шыдамдылы¬ы мен єайырымдылы¬ы мол јµдай! ЖЎне де Оны¦ да¦єы Ўрєашанда бізбен бірге болмає! Ає-Бекет Ілияс Есенберлинні¦ жарияланба¬ан кЇнделігінен алын¬ан наєылдар мен ойлар «Мен адам баласыны¦ аєыл-ойына єайран єаламын, алайда оны¦ Американы ашєанына да, бЇкілЎлемдік тартылыс за¦ын немесе арышты ашєанына да емес, оны¦ сЇйе білетіні мен жаєсылыє жасай алатынына, Ўділеті бола білетініне, оны¦ басєаны¦ єай¬ысы Їшін азап шеге алатынына єайран єаламын, Јйткені адамды адам ететін, Ўрі мЎ¦гілік ететін ал¬ашєы емес, екінші єасиеті — басєаша бол¬анда бЎрі де єµрып кетер еді… Тіпті е¦ µлы жа¦алыєтар ашылма¬ан кЇнні¦ Јзінде — адамзат Јмір сЇрер еді, ал егер махаббат жоє жа¬дайда — ол бір-ає сЎтте мерт болар еді». «Баєытты болашаєты¦ басты єа¬идаларыны¦ бірі — барша¬а тЎн тілектестік. Ал теріс ниеттілік, Јкінішке орай, єазір де бар. Бµл тЇрлі жа¬дайда кЈрінеді. јайсыбір бастыєтар шындыєты айтєысы келгендерді¦ ауызын жабады, енді біреулері єабілетті жас адамны¦ Јсуіне жол бермейді. Шы¬армашы єызметкер Їшін е¦ жаманы — оны¦ шы¬армашылы¬ын танымау». «Мен єазір неліктен тарихєа кЈп ден єойып жЇрмін? јазіргі Јмір ма¬ан єызыє емес бол¬андыєтан ба? Жоє, мЇлде олай емес! Мен осы кЇнімді, єазіргі Јмірді сЇйемін, Јйткені бЇгінгі кЇн — мені¦ µрпаєтарымны¦ Јмірі. Мен єазір артта¬ы ¬µмыр¬а Ї¦ілемін, Јйткені, солай еткенде мені¦ Ўуестігім, мені¦ дЇниетанымым тере¦ірек, мазмµндырає бола тЇседі. Мен Јмірді білмеген, тарих жайында ойлама¬ан кезде болса бір басєа, ал єазір… А¬аш биіктеп Јскен сайын, оны¦ тамыры да жерге бойлап, тере¦дей тЇспей ме, адам да солай. Ол болашає туралы кЈбірек тол¬ан¬ан сайын, Јткен тарихы жайында кЈбірек білгісі келеді. Онсыз болашаєты єµру¬а да болмайды». «Бµл арада, барлыє мЎселе жазушыны¦ жеке басына келіп тіреледі. Ол Јмірден нені кЈрсе, Јмір, адамдар жайында нені біліп, нені пайымдаса, жадында нені µстаса, неге ала¦даса, азаматтыє, адамгершілік кЈзєарасы єалай болса, оны¦ шы¬армашылы¬ы да солай болады». «Жазушы алыста єал¬ан уаєытты тарихи зерделеумен µзає айналыс- єан кезде, Јтіп кеткен адамдар мен оєи¬алар оны¦ санасында єайта тіріліп, ол еріксізден осыны¦ бЎрінен тек адамды ¬ана кЈреді. Менде де осылай болды. Кенесары хан¬а єатысты XІX ¬асыр оєи¬аларын зерттей келе, мен осы Јткен тарихи оєи¬аларды¦ бЎрінен де єасіретті адамны¦ тµл¬асын кЈрдім. Ол ма¬ан бЇкіл кЇрделі мінезімен, табыстарымен, сЎтсіздіктерімен кЈрінді де, мен ол жайында роман жазып шыєтым. Аєта¬ан да, єарала¬ан да жоєпын, Јмірде єалай болса, солай етіп жаздым». Ілияс Есенберлин оры шыаруды жоспарлап отыран кітаптар: 1. «Алтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 2. «Ілияс Есенберлинні белгісіз наылдары, ойлары мен сздері» жинаы — 2000 ж. Ілияс Есенберлин кітаптарыны шыарылуына жне оларды алуа а- тысты барлы сратар бойынша «І. Есенберлин атындаы ор» атты оамды ора, мына мекен-жайа хабарлауды тінеміз: 480091, Алматы аласы, Жамбыл кшесі, 67-й. Тел.: 69-45-29, 67-28-30. Факс: 69-45-19. Суретшілер: Сидоров Г., Бексµлтанов М. Теруге 04.05.1998 жіберілді. Басу¬а 28.07.1998 єол єойылды. јалпы 60 х 84 1 / 8 . ја¬азы офсеттік. Офсеттік баспа. јаріп тЇрі «ІnterTіmes». Шартты баспа таба¬ы 73 + 6,5 Шартты бояулы оттискілер. Таралымы 10 000 дана. Тапсырыс № 335. јазаєстан Республикасыны¦ Аєпарат жЎне єо¬амдыє келісім министрлігі Республикалыє мемлекеттік єазынашылыє кЎсіпорын «Жедел басып шы¬ару баспаханасы». 480016, Алматы єаласы, Д. А. јонаев кЈшесі, 15/1. Есенберлин І. КЈшпенділер: Тарихи трилогия. — Алматы: «І. Есенберлин атында¬ы єоры», 1998.— 584 с., ил. 52 с. Е 79 ІSBN 9965-01-152-4 Ілияс Есенберлинні¦ шы¬армашылы¬ында атаєты «КЈшпенділер» трилогиясы негізгі орын алады‚ ол эпикалыє єµлаш-єарымымен‚ оєи¬аларды¦ серпінділігімен‚ єазає тарихыны¦ жанды Ўрі єайталанбас тµл¬аларды¦ бейнесімен‚ тіліні¦ шынайлы¬ымен жЎне айєындылы¬ымен ерекшеленеді. Трилогиясы тарихта ешєандай «жо¬алып кетулерді¦» болма¬анын‚ осы ¬асырларды¦ бЎрінде де єазає халєы Јзіні¦ ежелгі жерінде Јмір сЇріп‚ е¦бек еткенін сенімді тЇрде кЈрсетеді. Е 4702250201—01 ББК 84јаз7 — 44 00(05) — 98 ІSBN 9965-01-152-4