Ілияс Есенберлин
АХАР
(КШПЕНДІЛЕР — 3)
Бірінші блім
І
Ай сулесі ждеп, ыра сті а шола тарта лан иекте- ніп атып келе жатан тамен бірге шашаты сасыр, тйе жапыраы аралас, ат лаы крінбейтін кк шалынды ылдидан алы кш крінді.
Аздан со кгілдір аспанды алтын сулесімен шарпи, ызарып кн де шыты. Тірек сандытан суыран гауар тастай жалт-жлт ойнап ажайып сулетті трге енді. Жаз ортасы ауан ша еді. Даланы снге бленген кезі тіп, слу ажары кеми бастаанымен, кн сулесіне бккен жасыл шалын семіз малды тгіндей лпырып тр. алы шп арасынан сысыан ып-ызыл ой блдіргенінен, сиыр блдіргенінен кз тнады. бден саумалданып саяу бере бастаан ымызды та шоырлана кездеседі. Мезгілі тіп бара жатан алы балауса, кк шалынны хош иісі таы кіршіксіз таза ауамен араласып мрынды жарады.
Кн сулесіне шомылан кшті беті кнгей тс. Кш басында те стіне ызыл ала масаты кілем жабылан клсары атан жетектеген, солын реді крі шал. Астында тобылы кре ат, стінде оыр тйе жн шекпен, басында трт салалы пшпа брік. Оны соынан тізбектелген аттылы, тйелі алы керуен. Кейбір омды тйелерде аарадаан йел кимешектері крінеді. Шаыра доалаты екі ая шиылда арбаларда кемпір-шал, бала-шаа… ыз-келіншек, бозбала ат стінде. Біра блар деттегідей н шырап, зілдесе сз аысып, бірін-бірі уып жарыспайды. н-тнсіз тнжырап алан. Кшті о жаында алы жылы. ыраны бйірлей тасыр-тсыр жіті басып келе жатыр. Кш соында ара мал, одан рі жре жайылан отан-отан ой-ешкі.
Кш жрісі шыл. Пысыран жылы, анда-санда боздаан тйе. стіне ауырт келіп алан мал тяынан сасып, ия пен ши тбінен пырылдай шан бдене мен жапала.
Асыа имылдаан ыруар ел ылдидаы масаы кере арыс алы балурай кмкерген айдын клге арай беттеді… Та летінен жау уандай жкіген жрт бір жаманатты аартандай. Оларды оршауа алып, суыт келе жатан сойыл-шопар стаан жзден арты ер азаматтар тобы бар. Бріні де астында смбілдей сйглік жйрік, шайала ыралан жора. Тстері суы. Шекпен-шапандарыны етек-жеі трікі. Бларды ішінде айыны безіндей берік, азан тастай шомбал, тртпа келген біреу ерекше кзге тседі. Астында есік пен трдей, ай табанды жайма жал ара кк айыр. Таымында келте шопар, арына темір бауырлы айы сойыл ілген. лкен ткір ара кзді, зын, ою ара мртты адам. Тамен бірге ашыла тскен ара ср жзі а спыдай. Бл осы кшті басшысы, Баянауылдаы аржастан шыан Азнабай лы Сейтен. азіргі беті Балаш кліні маындаы ке алап. Ал ары масаты осыдан ш жыл брын Алтын, Алтай, Тоа, Уа руларыны ыры мы шаыраын ертіп оан хандыы арауындаы Сыр бойына тіп кеткен асым трені балалары Есенгелді, Саржана осылу.
Сейтенмен зегілес тксиген абаты, кескен томардай келте ара ср жігіт келеді. Сары ала ынапты исы табан келте ылыш таынан. Кісі лтірген адамдай тсі зрлі. Бл убет лы Ожар. Бір кездегі барымтаа да, жауа да атар шапан Сейтенні зегілес досы. Соы ш-трт жыл ішінде Амола аа слтаны даймендені оырлжасыны асында болып, жаында ана з еліне айтып келген.
Маыраан ой, міреген сиыр, кісінеген жылы ніне дабырлай сйлеген адам даусы осылып, таертегі табиатты бейкн тамылжыан шырын бзып, ке даланы басына ктерді. Жасыл ра арасында бйыып жатан топ елік орындарынан рпиісе трегеліп, кл жаалай зыта жнелді… Інінен жаа ана шыып, та намазын оыан молда трізді, шоиып отырып алып, шаылдай жнелген семіз суыр дабырлаан нге сл лаын тріп тыдай алды да, кенет алы ши арасына кіріп жо болды. Беймезгіл келген жрттан сескенген кл стіндегі с у-шу, абыр-сабыр.
Кл жаасына дамылдаан кш тйені омын алмай, азан ктеріп ас ішпей, сл тыныстады да айта ктерілді. Су маайы бір уенге тскен кезде шомбал ара Ожар айтадан Сейтенні асына келді. Астындаы трт аяы те жора ара ккті тізгінін тежей тсіп, кеше тммдай алмай алан гімесіне айта кірісті.
— Ата мекен Ккшетауын тастап, асым тре неге оан хандыына арай кшті? — деді ол сзін алыстан озап. — азата маал бар емес пе «Бтен елде слтан боланыша, з еліде лтан бол» деген.
— асым тре ай жерде жрсе де слтан, — деді Сейтен жатырмаандай алая арап. — Блік басы бзыта дегендей, пле а патшаны Жылы жылы стабынан [1] басталан жо па…
1
Ж ы л ы ж ы л ы с т а п — Россия патшасыны Сібір азатарын басару жніндегі 1822 жылы ережесі (уставы).
— И?
— стап деген атыны зінен расында жан шошырлы… А патшаны уысында стауа шыан за екен соны зі… Осы стап бойынша Орта жз сегіз кірге блінді емес пе… р кірге бір рулы елді он бес-жиырма болысы кіреді. р болыста он-он екі ауыл. р ауыл Ара жерінде, зіе белгілі, жз аралы й. Ауылды ш жыла жрт сайлаан старшын, ал болысты Шыыс тымынан шыан слтандар басарады. кірге ш жыла слтандар сайлаан аа слтан ие…
— Япырмай, , а патша кірді азаты аа слтандарына басартандаы ойы: з отырын зі асып жатсын дегені ме екен?
Сейтен аырын мысылдай клді.
— шалатанбай тра тр. А патша аза ісін екіге блген. Бірі — ауыл арасындаы жесір дауы, алыс-беріс секілді ккір-шкір. Мны асаалдар мен билер зі шешсін деген. Екіншісі — кісі лімі, барымта, кіметке баынбау трізді ауыр кнлар. Мны аа слтан басаран кірлік пірказ арайды. кірлік пірказ екі патша ызметкері жне екі жыла сайланан екі аза жситірден [2] ралады. Бларды шешімін гбірналы сот бекітеді. Онда бірде-бір аза жо. Сйтіп бізді тадырымыз брібір з олдарында…
2
Ж с и т і р — заседатель.