— Бекер еткенсі… ке онтайшыны шешімін кту керек еді…

Баанадан бері сазара сйлеп тран Хоча:

— ке, менде де жрек, сезім, намыс бар емес пе? — деп, кіріп оя берді.

Тас жрек Сыбан Раптан ызыны Шгерек ноянды аншалыты жасы кріп келгенін енді ана тсінді.

— зі емес пе еді оан шыпаймын деген? — деді ол кенет сл босасып. — Ж, болды, ондай жігіт сені бір тамшы жасыа трмайды! Бкіл жо- ар халыны тілегін бір ызды слулыына сататын бала сірген Дода Жорд- жиды з обалы зіне!

онтайшы кілт брылып, жуан амыт аятарыны кшесі біріне-бірі тиіп, атына арай жре берді. Тек атарып ойан ер басынан тізгінін алып, аяын зегіге сала беріп, баласы алден Церенге:

— Хоча аза ызын лтірідер дегенде, лтіртпей тірі алып алан Меркіт жігіттері бірі алмай осы арада ажал тапсын! — деді.

— п!

— онтайшы алпыстан асып кеткеніне арамай, бла йры торы айырына, зегісіне аяы тиер-тиместен ырып мінді де, батыса арай желе жортып жре берді. Хоча мен Ренат соынан ерді. Бгінге дейін Жоар еліні жеісі шін жан иып келген жетпіс жігітті бір ст ана кілшек боландары шін лім жазасына бйыран Сыбан Раптанны атыгездігінен жаны тршіксе де, Ренат зінше тжырым істеді: «згеге мірін жргізем деген адам осындай тас жрек болуы керек. Бндай болмаан кнде Шыысхан лемні те жартысын басып ала алмас еді» деп ойлады.

Хоча тобына кездесіп, Шгерек ноянны ліміне себепкер болан — ерлігімен жрт кзіне тсе бастаан Бсентин Малайсарыны арындасы Гуар еді. Арын руыны бір тармаы Бсентин ол кезде лытау тірегін жайлайтын. Маайында сауда-сатты ететін лкен шаар болмаандытан, лытау, Арынаты маайындаы алы аза ауылдары Тркістан, Ташкент алаларына кіре тартып, жн-жрасын, тері-терсегін, кейде йірлеп жылысын, отандап ойын айдай кеп, базарларына сатып, дкендерінен ант-шайын, киім-кешегін, ала берді, аыреттік бзіне дейін алып айтатын. Кей жылдары бндай ала шыан керуендер Бхар, Хиуаа дейін де баратын. Биыл Малайсарыны ауылы Тркістан базарына керуен тартан. Келер жылы Есіл бойындаы бір ауатты адамны баласына бермек боп отыран Гуарды ке-шешесі, тты жеріне онар алдында рбыларымен барып бой жазып айтсын жне з кіліне наан жасауын алсын деп, керуенге ілесіп саяхат рып бара жатан бір топ ыз-бозбалалара осып жіберген.

Керуен Тркістана жеткеннен кейін екі блінген. Бір блегі, малдарын ндылау етіп сатылары келген ауаттылау жаы Ташкент барып айтпа болан. Екінші жартысы оларды айта оралуын ктіп, Тркістанда алып ойан. Сол Тркістанда алан топта Гуар да бар еді. Тркістан тірегіндегі аза атаулы шаарды ораймыз деп жатанда, Бсентин жігіттері кемеден ашан егеуйры тышандай, елге кетіп алуды ретін таба алмады. Тркістанды ораушылара осылды. Гуар да солармен бірге алды. Амал жо, Елшібек аланы бергеннен кейін Ара жігіттерімен бірге Гуар да Сырдарияны алы амысыны арасына тыылды. Дл осы кезде блара білайыр скеріні келе жатаны, оан жаында Арадан Смеке бастаан алы ол келіп осылма деген хабар жетті. Іле-шала «зын ла» Сыбан Раптан білайыра арсы ыры мы жауынгермен аттанды деген суы сзді келді. Бан оса «білайыр скері Сыбан Раптанны шыанын білмейді екен, олар Шиелі бойында Смеке скеріні келуін ктіп жатанда, Жоар онтайшысы адаусызда стерінен тспек екен» деген таы да суы сыбыс естілді. Хабарсыз жатан аза скеріні, жауды ттиыл шабуылынан атты апата шырайтынын білген нзік сезімді, ер жректі Гуар енді шыдай алмады. білайыр скеріне хабар бермек боп ата онды. Біз ерейік деген серіктерді ертпеді. Нашар киінген жалыз аттыны ешкім аара оймас деген. Ара жігіттеріні е та- даулы жйрігін мініп жола шыты. Сыр бойын уалай тні бойы шабыстан танбаан Гуар, та ыла беріп келе жатанда, Хочалар ос тіккен оалы клді жанынан те беріп ола тскен. Жігіт деп стааны ыз болып шыанда Хоча та алды. ыз боланда андай! Сан айастан ткен, сонау ытайды шекарасындаы Халадан Тркістана дейін адамзатты нелер сымбаттысын кездестірген алма жауынгерлері Гуарды кргенде, млдір су тбінде жатан жарыраан гуар тасты кргендей естері шыты. Шгерек ноянны бірден Гуарды лімге имай араша тсуі де осыдан еді.

Гуар босанып шыысымен сол кні сске ктерілмей-а білайыр олына кеп жетті. Хана Сыбан Раптанны ыры мы скері келе жатанын айтты. білайыр дабыл аып, скерін сапа трызды. Хан кеесін шаырды. Ттын жігіт Хочалара білайырды отыз мы скері бар деп білмегендіктен айтан. білайырды бар скері он бес мыа да жетпейтін. Мндай шаын олмен ыры мы жауынгері бар Сыбан Раптана айдан арсы тра алады? Бларды бар сенгені алы аза жайлаан Ара олы болатын. Сол ола сеніп жорыа аттанан. Сол олды ктіп, Шиелі бойына ос тіккен. Енді жау- ды таяп аланын естіген жне оан ттеп бере алмайтынына кзі жеткен білайыр бір себептен кейін шегінуді де ойлады. Біра Адай мен Таманы батыр жігіттері оан кнбеді. Олар Алшын руыны алтын шты найзасын жо- ар анына малмай кейін айтпаймыз деп кесіп айтты. білайыр, амал жо, скері аз болса да, Сыбан Раптана арсы шыуа бел буды. Тек здеріні аз екенін айтып, «тезірек жетсін» деп, келе жатан Смеке ханны скеріні алдынан таы ат шаптырды.

Болат ханны Ордасына абанбай батыр жеткенде, хан жазы жайлау Нра бойында болатын. Біра зі тсек тартан ауру екен. Бл ел суы сзден брын да хабардар боп шыты. Хан Жоара арсы шыуды інісі Смекеге тапсырды. Ол бкіл Ара бойындаы Орта жз руларына кісі жргізді. «аза жеріне жау шапты, аттан!» деген хабарды естіген алы ел лезде дрліге алды. аза деген ата ие болып, Еділ мен Ертісті, Алатау мен Есіл, Тобылды арасын жайлаан елге ежелден соыс деген сз жат емес-ті. асырлар бойы бл елді соыссыз ткен бірде-бір жылы жо. Соы екі жз жылын Сырдария бойындаы алалары шін білайыр, Мхамед-Шайбани ордаларымен, Самарант, Бар мірлерімен айаста ткізген. Бнымен атар он бесінші асырды басынан бастап, кні бгінге дейін Жоар, ытай хандытарымен алысып келеді. лі алдарында анша ырын апат бар! Осыны бріне еті ліп кндіккен халы, б жолы да «жер шетіне жау келді!» деген суы сзді естігенде, еле ете тсті. Біра жеріні шалайлыымен байланысты заматта жинала оймады. ырда жатан жылыларынан жорыа мінетін аттарын алдыртып, босаада сйеулі тран сойылдарын таымдарына басанша біраз уаыт тіп кетті. Тек бір ай млшерінде отыз мыа жуы жігіт жиналды. Осы жігіттерді ішінде, бкіл аза еліне аттары млім, халын жоар шапынынан таруа жан салан йгілі батырлары: Арынны бір тармаы анжыалы руынан шыан Бгенбай, Бсентин руынан шыан Сырымбет, Малайсары, Тараты руынан шыан Байозы, Шаша руынан шыан Жнібек, лытау бойындаы Найманны бір тармаы — Бааналы руынан Оразымбет Имантай келді. здері жас боланмен, кейбіреулері астарындаы топ жігітке басшы болуа жараандай. Бларды стіне Баянауыл мен Ккшетау даласындаы Обаан зенін жайлаан Уа руларыны жігіттерін ертіп, брын да Іле бойында жоарлармен сан алысан, Араны ардагері Батыр Баянны зі де бгін-ерте жетпек. Блар келе бастааннан кейін, сонау Ертіс бойындаы аракерейден зіне серік жігіттерді жима болып, абанбай батыр еліне айтты.

райсысы р тауды мекендеген аза руларыны скерлері жиналанша, жаз ортасы да болып алды. Жт жеті аайынды дегендей, Араны жауынды-шашынды мезгілі биыл жылдаысынан ерте тсті. Смеке скеріні тегіс жиналуын ктпей, Батыр Баян ш мы салт атты ыай мен сыай ер жігіттерден рылан жау жрек олмен Сыр бойына беттеді. Блар сапара шыар алдында ана Смекені слемін алып, Кіші жзді ханы білайыра шабарман жіберілген. Екі ханны удесі бойынша аза олы арашаны орта шенінен алмай Шиелі мен Жааоран арасындаы Сыр бойында бас оспа-ты. Осы арадан ел болып бірігіп, жоара арсы аттанба еді. Жері шалай Ара жігіттері дл бгін-ерте жинала алмайтындарына кзі жеткен Батыр Баян, білайырмен кездесетін мезгілдері таяп аландытан, «Араны скеріні алды келе бастады» деп Кіші жзді кілін ктере тру шін, зі дейі брыныра шыан. Бл Ккше теізді жаалай аратауды теріскей тсына жеткен кезде, Смеке де жиырма бес мыа жуы олмен Нрадан озалан.

Аылымен, ерлігімен емес, байлыымен ер арасындаы тартыста зін жатайтын шынжыр бала шбар тс шонжарларды демеуімен кзге тскен Смеке, Болат хан ауыралы бден лепіріп алан. ткен жылы ана кенжесі даймендені Бкей слтанны рпаына йлендіріп, Їш жзді шаыран лан-асыр тойды ызуы басылмай, лі ккіп жрген Смеке ыралып-жыралып алы олмен жорыа аттананша, ырды боранды-шашынды, желі менінен тетін ара суы кзі де басталып алан-ды. Ккше теізге жетіп, оны кнбатысы мен Сыр бойына арай беттеген кезінде, бкіл аза жеріні арам, ызылм, Сарымын дл осы тса келіп йгісі келгендей, адам айтысыз ара дауыл соты. Аспана ктерілген м, топыра, иыршы тас, тбірімен жлынан баялыш, жыыл, абатан дние жзі крінбей кетті. йір-йірлеп матастыр- ан жылыны кей тобы жел тіне шыдай алмай ыуа айналды. Тек мір бойы жылы баып скен Ара жігіттеріні ерекше ерлік имылдарыны ара- сында ана аман алды. Бл ара срапыл екі кн дегенде зер басылан. Азыа деп айдап шыан отан-отан ойды брі тегіс ырылды. Тек тйелерге артан бидай, тары, рт, жент, май аман алды. ол айтадан озалды. Брыны таыр дала енді атты шашасына дейін кмілген ма айналып, жайылыса йренген жйріктер ждеп-жадап, сегізінші кн дегенде Сырды теріскей тсына Амешіттен бір кндік жерге кеп тотады. Смеке осы арада ер ажап тастаан аттарды жарасына май жаып, бден ажыан жігіттерін тынытырып алу ойымен сл аялдады. Осы арада сол Сыбан Раптанны скері білайыр олымен Жааоран маайында кездесіп, атты ырын соыс бол- анын, білайыр олы жеіліп кейін айтанын естіді.