Бларды соынан азаты сиреп алан жауынгерлері найза, ылыштарын кезей стап ала мтылды. Мндай рекетті ктпеген ытай сыпайлары здеріне адалалы келе жатан ажалды суы штарынан сескеніп, жолды аша берді. Батыр Баянны денесін алдына герген ара ср жігіт жау ортасын жарып те шыты. Бны крген зге аза жігіттері де, алдаспандарын жар- ылдата сермеп, жау шебін зіп, оршаудан тіп лгерді.

…лкен Орда ханы білммбет пен Орта жзді слтаны Абылай атарласа отыр. білммбет сл жоарылау, Абылай сл тмендеу. Жоар мен ытайа арсы айастарда сан жеіске жетіп, Абылай бкіл аза еліне йгілі боланменен, хан отыран жерде ол тек слтан ана. Ал жалпы халы ымында білммбет анша хан боланмен Абылайдан абыройы, даы тмен. Абылай халыты басарады. білммбет — Орданы.

рине, білммбет ханны сонау Хантаыдан жеті кн жріп, Ккше теіздегі слтан ордасына текке келмегенін Абылай жасы біледі. Ел ардатаанды хан да матаан. Абылайды шршітпен соысып, скерін ырып алмай, аман айт- анын ошаметтеп, лы тойа білммбетті зі келген. Хан басымен немере інісіне алысын айтып, батасын бермек.

И, бл соыс Абылайды астары ойлаандай боп бітпеді. Енді міне, алдаы уаытта аза елі шршітпен соыса ма, лде бейбітшілік бітімге келе ме, тек Абылай ана шешетін жадай туды. Егер шршітке арсы трып соыса бергенінде, бар скерінен айрылатын еді. скерсіз елге кім оран бола алады. Ал бар жасатарымен Шыжандаы йыр мен азатара барып болысып, ытай скерлерімен айтадан айасуа дл азір Абылайды ммкіндігі жо. Жат жерде жріп жауды жеу иын. Онда брі де азір ауыл шетіндегі аралы йде жат- ан Батыр Баянны кебін киер еді. Жо, Абылай дер кезінде шегінді. Ерте «лкен Ордаа» хан бола алса, зіне керек алы олын апаттан аман сатап алды. «лкен Орда» ханы? Абылай тнжырап кетті.

«лкен Орда» тірегіндегі слтан, батыр, билерді ой-масаттары Абылайа алаанында трандай аян еді. здері хан болудан міттенбесе де, білммбет лген кнде хан ктерсек деген адамдары лдеашан белгіленген.

Ба кндес жаындары азір Абылайды р адамын адуда, тілейтіндері — срінуі. Россия ол астына кіруді жатаанында Абылайа олар андай айып тапады! Кейбіреулер бан ара халыты арсы ойма та болды. не, анау бір тспі тартып отыран ария «екі крші» туралы мысал да айтан.

«Момын шаруаа ала ая кршісі келіп, татулы досты шін гіз терісіндей жер бер деп срапты. «Ала ой» депті момын шаруа. Сонда лгі у, гіз терісінен таспа тіліп, момын кршісіні бар жерін оршап алып, «осындай жер маан ауысады» деп, момынны бар жерін зіне алдырыпты. Сені орыс жандаралдары да лгі уа сайды, — деген осы ария. — Е алдымен бекініс салуа болмашы жер срайды. Соынан оан егін, баша салатын жерді зі осып алады. Артынан мжы-тлегіттерін кеп орналастырып, азаты з онысынан уады…».

Ал азір аза елін шршіт кеп жан алымнан аланда, енді бірде-біреуі «сен бізді кпірге сатты, ханды да соан кндірді» демейді. Шршіт айдаары жоарды тарыл ырбызы емес, анарлым кшті. Онымен артында орыс бекіністері транда ана жндеп сйлесе аласы…

Жо, Абылайды азір ара сйері тре тымы емес. Абылай жаындаылар, не, анау халытан шыан ататы батырлар. з аттарын ел-жртына найзасымен йгілі еткен ата-бабасы белгісіз жаман тыма, жырты тон бара жрт. Тілін таба білсе блар жетім латай соынан ере береді…

Міне, тізесіне тізесі тие отыран, кексе тартып алан Бгенбай, оан таяу Еменлі мен Жабай батыр, одан рі ыпша Дербіслі мен Мадай, Дулат Бкей, Алтайды абас атаны Сегірбай, Уатан шыан Сары батыр… Бріні де даы жер жарады. Содарынан ерген топтары да кп. Ешайсысы Абылай берген бйрыа арсы шыан емес.

Егер Абылай «кейін шегін» демесе, осылар шршітті жеіп, оны табаныны астында жатан Шыыс Тркістанны біраз елін ртар ма еді, айтер еді? Бкіл ш жз болып ата онуа зір. Біра Шыыс Тркістан елі Ара мен Сыр бойындаы бауырларынан жрдем ктіп отыранда, Абылай з скеріне «кейін айт» деді. йткені болаша «лкен Орда» ханына шршітпен азір соысу тиімсіз болды. Хана тиімсіз дние, бкіл аза даласына тиімсіз болып саналуа тиіс.

Басындаы алпаын мылау атып тсірген кні Абылайды Алтынемелдегі ордасында екі бейшара друішті болып шыанын осы отыран адамдарды бірде-бірі білген жо, Друіштер кзетшілер арылы Абылайа, жалыз ана иероглифы бар, кміс теге крсетті. Слтан друіштерді ордаа кіргізуді бйырды. Ордаа кірген друіштерді бірі стіндегі шапанын шешіп, басындаы слдесін тартанда, Абылайды денесі мздап кеткен.

Слтан жас кезінде алден Церенні олында ттында жатанда, Таш- кентке осы ксе друіш екі рет келген. Ткаппар, адуынды алден Церенні басын иіп бнымен ілтипатпен сйлесіп отыранын Абылай з кзімен крген. Соынан, осы кзі ірідеп кеткен ксе шал лы Жоарияны рып кетуіне себеп болан еді…

А ордадаы гіме заа созылмады, арт друіш есегіне мініп, белгісіз жаа рып кетісіменен, Абылай Алтынемелден Ккше теізге дейін шегінуге бйыран. Ертеіне а бура да Ккше теізге арай шккен…

И, Абылай сол кні-а осы жолды алаан Алтынемелде шршітті жеу болаша «лкен Орда» ханына тиімсіз крінді. ытай жаынан ауіп азайды десе-а осы отыран тре, билер баса нге басатыны ха… Жау шабуылы алыстаса-а боланы, саясатшыл, ызыл еш ділмрлар райсысы з лысын бліп алма боп, шарт жгініп сзге кіріседі, Мытылары сойылына да жол беруге тырысады… Онда ш жзді басын осып, «лкен Ордаа» баынан ел болуы адыра алады… Ал шршіт грзісі аза еліні басына тніп транда, Абылай да кшті. Мндай жадайда «лкен Ордаа» хан болуы айдан аны. Сонда барып ол Алтынемелге айта оралады… Оан дейін Абылай з кшін жоалтпай, орау асырдай бны лігін ктіп отыран оан билері Ерден мен Нрботаа жонын крсетіп ойып, орыс арыстаны мен ытай айдаарыны арасында ебін тауып жре трады. Екі жа бірдей сені зіне тартысы келіп трса, туелсіздігіді сатау шін, саан одан тымды жадай жо. Россияны ол астына кіруді ол лдеашан шешкен. Ал кей істе ытай бодыханына да баынышты екенін мойындаудан енді оны ештеесі де кетпейді… Абылайды іздеп келген шал бдан артыты зірге тілеген де жо.

Жо, бл ірі кзді крі шршітті ары ойын тсінбейтін Абылай милау емес. Мыстан шршіт азаты¦ ш жзін бірдей жоар ан жосыына шыратпа. Жоар лігіне тойынан шршіт айдаары лі тоын басан жо. Сонау Хуанхэ, Янцзи зендеріні бойынан ытай шаруасын айдап келіп, оларды Жоарды тып-типыл боп кйген жртына орналастыраннан кейін, араны айта ашылады. Ол таы жаа жемтігін іздей бастайды. Сонда ол жалмауыз аузын ашып, таы да аза даласына арай жылжиды. Сол уаытта аза еліне з даласына салуа рсат еткен орыс бекіністері де керек болады.

Оан дейін Абылай з жолынан таймайды. Бл жол иын жол, біра тиімді жол. Тбі Абылайды ш жзді алтын таына жеткізетін жол. Кімде-кім осы стаан жолына бгет болысы келсе, з обалы зіне, ондайларды басын Абылай алдаспанмен аып тсіріп отырады. Осы йдегі асйегі бар, ара сйегі бар, ешайсысы Абылайды ойлаан ойына бгет болмауа тиіс. йтпесе… йтпесе блар да Батыр Баянны кебіне душар болады. Абылай оны жау шебіне тегін алдыран жо, йткені Алтынемелден бны неге шегініп бара жатанын Батыр Баянны тсініп аланы Абылайа да аян еді.