Ол айтадан А Ордаа кіріп кетті. Енді шешінген жо. ылышын былай ойып, белбеуін босатты да, жкке сйеніп, кзін жмды. О жаындаы тсектен жас слуды ксігін баса алмай, булыа жылааны естілді… Жаны жай тапандай, Абылай таы езу тартты.

О, тадыр!.. Расында да тадыр — зіні а бурасы шыар. Міне, азіргі киесі — екінші а бура. Е алашысы артайып бден ждеп бір кні зінен зі млдем жо боп кетті, ал мынау згесі… «Хан киесі — осы а бура» бгін тым кілсіз еді… Мынау блік соан крінді ме екен?

Рас, Абылайды атыгез, тас бауыр дейтіндер кп. Біра осы «атыгез» Абылайды тсында ешкім де аза елін кейін кетті дей алмайды. оан хандыына желке жнін дірейте крсетіп, айдаар мен арыстанны аузынан ебін тауып тылып, ккжал Абылай аман-есен мір сріп келе жатан жо па? Ал бны темір тегеурініне шыдай алмай, кей ру беті ауан жаына ашысы келсе — оны да себебі бар. Абылайа бір тайпаны крген збірінен, бар азаты шашау шыармай стау ымбат.

Алтынемел айасынан кейін ол зіні аасы Жолбарысты ытай бодыханына жіберген. Бл кезде ытай міршілеріні арасында зара ырын, ба таласты крестер атты жріп жатыр еді. Абылай келіссзге дл осы тс дрыс деп тапан. ытай императоры Хун Ли зіне арсы бас ктеріп, кнде жанжал шыарып отыран Шыжа азаы мен йырына аза елі осылып кетпесін деп ауіптеніп, аза ханыны елшісін сый-сияпатпен арсы алан. Абылайа князь деген ат беріп, ндыз ішік, жібек кілем трізді кптеген тарту-таралыларын жіберген. Осы берілген кп сыйлыты ішінде сол жылы ытай календары да бар еді. Бны ытай императоры, тек здеріні мдениетіні лгісі ретінде ана емес, аза елі бдан былай арай кн, ай, жыл санаттарын шршіт есебімен жргізсін деп дейі жіберген. Б да баса жрта з серін тигізуді бір жолы…

Екі жыл ткеннен кейін, яни бір мы жеті жз елу сегізінші жылы Шыжадаы йыр мен аза ктерілісін ан-жоса етіп басаннан со, ытай скері аза жеріне айтадан кірген. Б жолы олар Тарбаатай тауынан тмен тсіп, Ккше теізге дейін жеткен. «Атабан шбырындыдаыдай» ытай скеріні жолындаы бкіл аза ауылдары «шршіт келе жатыр» деп таы босан. Кешегі ккорай шалын, быыан малды ауылдарды орнына, шегірткесіне дейін желінген, ртенген орман, лазыан у дала алан…

Абылай шршітке таы арсы шыты. Аякз тсында болан ырын соыс-та лдім-талдым деп жинаан скерімді ырып алмайын деп, ытайды рт-мырсадай аптаан олынан ол таы шегінген. Осы жолы айаста Малайсары батыр оа шты. Шегініп келе жатан аза олы оны азір «Малайсары тауы» деп аталатын мдауыт тбені басына кеп ойды…

…Хун Ли анша аарын тккенмен де, Абылай Россиядан ол збеді. ол зуді орнына, жмса жастытарды стіне анжар тырнаты аятарын о- йып млги алан айбарлы арыстана сас орыс бекіністеріне жаындай берді. Ал аза жеріне кіре берген ытай айдаары, тмсыын ккке ктеріп, кзді келіп аланын байап, андай ауіпке бара жатанын енді сезіп, тез жиырылып кейін брылды да алдындаы Тарбаатай тауына арай айта рмеледі…

ытай айдаары орыс бекіністері тізіліп алан бл лкеден оай олжаа кенеле алмайтынын тез тсінген, Біра сол жылы ол айтадан жз сексен бес мы скерін Шыжа шекарасына кеп тккен. Россияны бан арсы шыар длеліні де, ммкіндігіні де жотыын пайдаланып, енді ол бкіл Орта Азияны жаулап алма болды. андай ауіп туанын ан Хиуа, Бхар, оан, Ауанстан міршілері зара араздытарын тастап, бкіл мсылман ауымы боп шршітке арсы «газауат» соысын ашуа ран салды. Бл раннан мсылман дініндегі Абылай да, Кіші жзді ханы Нралы да бас тартуа тиісті емес еді. зі ол астына кірген Россияны ытаймен тату-ттті екенін сылтау етіп, Нралы хан «газауат» кресіне осылмады. «Газауата» бірікпеуге Абылай да жол тапты. Бір жаынан б да Россия ол астында бола трып, оны рсатынсыз ытаймен лкен соыса бара алмайтынын ескертсе, екінші жаынан зіні шршіт бодыханымен келісімге келгенін айтты. Жаында ана Абылай отыз а боз арыматы тарту етіп, Ордашы биді бас етіп, Хун Лиа отыз асаалын жіберген. ытай бодыханы бны «бкіл аза еліне басты» жне кімде-кім Цин мемлекетіне асты етсе, оан лім жазасына дейін кім олдануа аысы бар деген «филин» — указ берген.

Ал шынында, Абылайа ата-бабасыны дстрі бойынша мндай келісімсздерді ны бес-а тиын еді. ааз бетіне тспеген уделерін аза хандары, кіліне жапаса, оп-оай бза беретін. Абылайды газауата осылмауына себеп болан — Орта Азия мсылмандарыны бір ауым боп, Ауан ханы Ахметті бар скеріне олбасшы етуі еді. азір Ахметті арамаында жетпіс бес мы скер бар, егер шршітпен соыс ашпаан кнде, бл алы ол айда барады? Кп жылдан бері немі соысып, бден алжыраан аза жасатары бндай скерге арсы тра алар ма? Одан да… Тркістан жерінен кілі бар бл хандарды скерлеріні абыраларын сындырып, шршіттер йы-тйысын шыарса бізге пайда деген. рине, кнгей жаынан шршітті крші бола алуы да аза еліне тиімді емес. Біра Россия бекіністері р ана аза жерінде ме, бір шеті шыыста, ытай абырасымен шектес, сонау лы Мхита дейін созылып жатыр ой… Бл ытай бодыханы санасатын жадай.

Ал Абылай Шыыс мселесін осылай тйіп ойып, ызылжарда орыс тілін йренген баласы Тылды бас етіп, зін ш жзді таына бекітуін тініп Петербургке, Екінші Екатерина йел-патшаа елшілер жіберген. ш жзді «игі жасылары» Абылайды а биені стіне шомылдырып, а кигізге ктеріп «лкен Ордаа» хан сайлаанмен, йел-патшаны ол астындаы бар аза еліне хансы деген указы шыпаан. рине, бар аза еліне Абылай хан бола алан кнде, осы мезгілді ктіп же ішіне тыып келген анды тырнаын а патшаны зіне де крсете бастауы ммкін. Ресми трде бекітілмей жатып, бар аза оны зіні ханы деп танып, соынан еруге бар. Ал бекітілген кнде… Жо, атын патша аыма емес. «Есегіреген елге есті басты беруге болмайды, одан да есегіреген елге есегіреген басты берсе — арамаыдаы жрт саан арсы бас ктере алмайды».

…Абылай деттегісіндей ерте оянды. Та селеуленіп атып апты. ыз кйлекше бкшиіп ая жаында отыр. Таратылып кеткен ою алы шашы иыын кме, бкіл денесін жауып, жерде шбатылып жатыр. Тек боп-боз боп аша жзі ана крінеді.

— андай тілегі бар? — деді Абылай, зіні ыздарымен шамалас жас слуа. — Айт, орындайын!

— Тілегім біреу-а…

ыз нінен ренжігендік сезілмеді.

— Бір ызды шаында бір тайпа елді тадыры тран жо, хан ием… Мны мен де амын. Біра атты дауылды кні тек ыран с ана з баытынан адаспайды. Жртты брі ыран емес. Аласапыран кездегі жртымны бір табансызды крсеткенін кешірііз!

ыз сзі Абылайа нады.

— Жасы. Ал з бауырларыа арсы сада безеген ана екі аады айтеміз?

— Адасанны айыбы жо, айтып йірін тапан со…

Абылай езу тартты.

— Біз оларды «йірін тапанын» айдан білеміз?

— Босатып крііз. Егер сізге ерсе, з айыбын здері жуаны.

— Ал ермесе ше? — деді Абылай.

ыз уанып кетті.

— Онда, мейлііз. андай жігітті тадыры болса да, з еліні тадырынан ымбат емес.

Абылай шаыратан кзін алмай бозарып келе жатан таа арап за отырды. И, ол астынан ашып кетпек болан оыратты бірнеше адамын аямай жазалады… Ал аландарыны кілдері енді алай арай ауады? йсін, Жалайыр, Дулат, Албан, Суан сияты лы жзді белді рулары не демек? Блар Абылайды ісін ош кре ме, жо па? Бл руларды кп жігіті азір хан жасатарында. Ал ерте сол жігіттер аза елі оан скерімен бетпе-бет айасуа тура келгенде Абылайды аттылыына кпелеп, оан жаына шыып кетсе айтеді?