Шрифт:
білайыр миыынан клді. Жайшылыта шыбын лімі рлы крмейтін лгі бір ара азаа айтылма лім кімі миынан шыпай ойанына клді. «Жошы рпаына адам тадыры ашан хан шеше алмас жмба болан? Жо, бір ана Жошы рпаы емес, бір ке, бір шешеден туан слтандар да бірін-бірі бауыздап жатпайтын ба еді?»
И, Берке хан болды… Ал бір мы екі жз алпыс алтыншы жылы Берке дние салысыменен Алтын Орда таы айтадан Батуханны рпаына айтан. Біра Бату рпаы Алтын Ордаа жеті атасынан асып хан бола алмады. Бір мы екі жз тосан бесінші жылдан бір мы ш жз он екінші жыла дейін тата отыран Тотаудан кейін Батуды немересі, Аюханнан туан збек хан лгеннен со Алтын Орда таына збекті баласы Жнібек отырды. Осы з Жнібек ханды араы тнде туан баласы Бердібек з олынан бауыздап, хан таына жетті. Біра Бердібек р кесін лтіріп ана оймады. Алтын Орда таынан дметер деп, бір жазда ат жалын тартып мінер аа-інісін тегіс лтірді. Абат елді ала айран етті. йтсе де меншіктенген алтын та оан да тты болмады. Таа отыранына екі жыл тер-тпестен, астасан туыстары оны зін бауыздап лтірді. Халы арасына тарап кеткен «Нар мойны кесілген, Бердібек хан лген кез» деген мтелді аысы содан. Міне, осы Бердібек ханны луімен бірге Бату рпаыны Алтын Ордаа хан болуы да біткен.
білайыр осы оиаларды біраз ойлап отырды да, орнынан трегеліп терезе алдына барды. Біра бірінен со бірі тізбектелген ауыр ойлар, соынан ерген жетім кшіктей, алмай ойды.
«Алтын Орда хандыына талас Батухан рпатарыны арасында біткенмен, Жошыны зге балаларыны рім-бтатарыны ішінде бітті ме?» Дшті ыпша ханы таы да ауыр крсінді.
«Жошыдан ыры л, он жеті ыз туан екен. райсысы бір лыс, тте ауыз бірліктері болмады. Алтын Орда ханы боламыз деп ыры пыша боп ырылысты ой брі. Соны ішінде тек Бату рпаы ана стем болып келді. Егерде Жошыны лкен баласы Орда Батудай азулы жаратыланда ккек ні баса трде айтылар еді. йткенмен Орда рпаыны бозкпе боланы теріс тимеді. Міне енді, Бердібек смны анды олы арылы Бату рпаынан ба сы шып еді, Алтын Орда згемізге алан жо па?
Рас, Алтын Ордадаы Сайбан рпаы кешірек хан бола бастады. Ал, Жошыны он шінші баласы Тоай Темір рпаы бесінші буынында, Аса Темір крегенмен алысып ткен Орыс ханны кезінен-а бауыр басты.
Игілікті ерте-кеші жо, тек арты айырлы болсын.
білайыр абаы арс жабылып кетті. Оны слу мртты аайра трінде бір орасан обалжу сезілді. Ханны бйтіп жан-жаына рке арап, кіл кйіні згере алуыны аужайы кп еді.
ос олы ызыл ана бояланына арамай, он жеті жасар білайырды азулы тілектестері Дшті ыпшаа хан етіп а кигізге ктерді. Ба сы басына онып, а тйені арны жарылды. Біра адамны баы ктерілген сайын, жауы да кбейеді. Бан Жошыны зге рпатарыны арасындаы ккіректерін ежелден жегідей жеп келе жатан ба кндестік, ел билеуліктен туан талас кеселдерінен баса бтен де себептер осылан.
Біз гіме етіп отыран бір мы трт жз елу алтыншы жылы осы талас жара тіреліп тасыалы тран зендей шеберіне бден жеткен кезі еді. білайырды сескенетін жауы екеу: бірі — Орыс ханнан туан йыршы ханны баласы Бара лы Жнібек пен оны ш аталас туысы Керей. Екіншісі зіні аталасы Мамдек ханнан туан Ходжа Мхамед ханны баласы Аба. Бл да р слтан емес, Алтын Орда мен А Ордаа ие болан хан тымдары. сіресе Орыс ханны рпатары ауіпті. Жнібек пен Керейді р здері ана емес, арттарында райсысы бір тменге олбасшы бола алар асырды блтірігіндей сегізден лдары тр. сіресе жас болса да Жнібекті лы асымны, Керейді баласы Брындыты ая алыстары блек. Блары да ештее емес, Жнібек пен Керейден сескенер баса да аупі бар. Кк Орда тірегі, білайырды о олы ыпша болса, Жнібек пен Керейді сйенері Арын. Арын жрген жерде оырат, Найман, Керей, Уа, Тараты да зегілесе кетеді.
Ал, аиатына келсек жанжал тбі ріде жатыр. Бл мезгіл сонау Соды жері мен Еділ зеніні жаасына дейін лы Дшті ыпша даласын жайлаан тркі тымдас елдерді екіге бліне бастаан шаы еді. Шаруашылыына арай, Мауреннахр деп аталатын Жейхн [5] мен Сейхн [6] дарияларыны ортасында тратын тркі руларыны кбі Кншыыс — Отстігіндегі, тбі кшпелі ирандытар, зі трізді егіншілікпен шылданан отырышы Соды елімен ауымдасып, збек халыны іргесін алай бастаан. Ал Сейхн дарияны орта шенінен тмен арай сонау Еділ, Жайыты ары бетіне дейін кшіп жрген тркі тымдас рулар зі трізді мал баатын, Жетісу бойындаы кне заманнан келе жат- ан йсін, Дулат, Жалайыр, алы трізді кптеген салты мен дстрі бір рулармен бірігіп, аза деген ел болса деп талпынан-ды. Осы кездегі бкіл Дшті ыпшаты ханы білайыр з ордасын аза даласына тіксе де, жаулап алан жерлері сол Мауреннахр, Соды, орасан жаы боландытан кілін кбіне осы тса аударан. Солардан ыз алып, Орда салтын да кбіне Мауреннахр еліні дет-рпына арай кшіре бастаан.
5
Ж е й х н — Амудария.
6
С е й х н — Сырдария.
арамаындаы кшпелі елдерге алым-салыты кп салып, оны тек бтен жртты шабатын скерге жмсап, халыты кйін нашарлатып жіберген. Жне зі Дшті ыпшаты даласынан крі Мауреннахр шаарларыны бірін хан Ордасы етуді дрыс крген. Бны брі кшпелі Дшті ыпшаты асау жыл- ы трізді, арда руларын ханнан шошытуа айналан. зіні шаруашылыын, дстрін, салт-рпын, брін тбі Мауреннахр трын еліні дегеніне арай айналдырысы келетінін сезген Дшті ыпша тайпалары енді білайырдан іргесін рі салуды ойлаан. Осы тілекті туын ктерген басты адам — Жнібек слтан. рине, Жнібекті бл ылыы білайыра намайтын. Орыс ханны рпатарыны ел арасын былай обалжыта бастауы тек здері хан болылары келуден деп ана тсінетін Дшті ыпша міршісі алдымен Жнібекті ртуды кксеген. Ал бл ккейкесті арманны тбі халыта жатанын ол аармаан. Халыа тек импрам [7] деп арайтын білайыр, сонау апай тс, жнді бала батырларды артында рулары барын, ал ел деген маына осы руларда екенін есепке алмайтын. Ханны ымы бойынша бл импрамдарды слтандар басарады. Тек сол слтандармен тіл тапса боланы. Сондытан білайыр Орда маына азаты аптаай, Брібай, араожа секілді ерлігі шін р ру аттарын ран ып ктерген аал батырлардан крі, зі трізді, дулеті шалыан слтан, мір, хакімдерді жинайтын.
7
И м п р а м — кне тркі тілі, тобыр.
білайырды ойынша осылармен тіл тапса, боланы. Ал, тіл табу шін хан андай тсіл олданса да, Жнібек пен Керей кнбей-а ойан. Бл слтандар кннен-кнге араларын ханнан алыстатып бара жатан. Арын мен ыпшаты да азір екі блінуіні тп себебі де осы екеуіні хан Ордасына деген ала кздігінен туан.
Ел билеу! Бл — мансапор жанны лы тілегі. Кенет білайырды есіне Шыысты ел билеу жнінде балаларына айтыпты-мыс деген аидасы тсті. лы хан жаулап алан жерін трт лыса бліп, трт баласына беріпті. Сол мжілісте кесінен сиет естігісі келген лкен лы Жошы: «лы мртебелі, лем міршісі, хан андай болу керек?» — деп срапты. Шыыс: «Хан халыны кілін табу шін аылды, ал халы оны кілін табу шін таымды болуы керек», — деп жауап беріпті.
Шыысты екінші баласы Жаатай: «Ханды айткенде халы сыйлайды?» — деп срапты. Шыысхан: «Халы сыйласын десе таынан тспе», — деп жауап беріпті.
Шыысханны шінші баласы гедей: «Хан айткенде таынан тспейді?» — деп срапты. Шыысхан: «Маына зінен аылы тмен, біра лы зіндей адамдарды жинай білсе, сол хан таында за отырады», — деп жауап беріпті.
Шыысты тртінші баласы Тле: «андай хан абыройлы болады?» — деп срапты. Шыысхан: «Ойынан шыпаан туан баласын да бауыздай алар хан рашанда абыройлы болады», — деп жауап береді.