Бір мы екі жз жиырма тоызыншы жылы Лаврентьев шежіресінен ыпша-азатарды монолдардан ыып, зі жау тепкісіне тскен Еділдегі бларлар жеріне, Россияа, Польша, Литваа барандарын креміз. Бір кездегі кшпелі жауынгер елді ждай мыты бекзада, ел билеген батырлары енді жат жерде бетегеден аласа, ойдан жуас кйге шырайды.

азатарды біразы иыр кншыыса, Монолия, ытайа да апарылады. Шыысхан мен Жошы кезінде азатарды бірнеше бекзада, батырлары Монол императорыны лы Ордасында ызметке кетілген. ысасы бір кездегі айбынды елді дшпандары талан-таражын шыарып, лын рыма, ызын ы- рыма шбыртады. азаты батыр жігіттерін топтап лдыа, мсінді ыз-келіншектерін йіріп кдікке сата бастайды.

Кп кешікпей монолдар мен мсылман саудагерлері Европа мен Сирия, Солтстік-батыс Африканы, сіресе Египетті Дшті ыпша жерінен келінген лдара толтырады.

Осындай жадайда Египетті халифатты гвардиясы он шінші асырда дені ыпша жігіттерінен жиналан болатын. Ал Египетке ер жрек, мыты скер те керек еді. Мндай скерді мамлюктер [11] ра білді.

Бл кезде Египетке Шыысынан монол шапыншылары тнсе, он екінші асырда рыста жеілгеніне арамай, батыс жаынан Таяу Шыысты лі де болса зіне баындырма боп, Кресшілер шабуыла шыан-ды. Енді бкіл мсылман ауымыны кіндігі, оны мдениет, кркем нер, ылым-білім орталыы Египет пен Сирия басына шын ауіп-атерлі ара блт тнерген-ді.

Дл осы стте бала кезінде ыпша жерінен лдыа сатылып келінген Сирия скеріні олбасшысы Бейбарыс баадур соынан мамлюктерден рылан гвардиясын ертіп, Бадатты алып, енді сарырамадай Сирияа лаан Иран шахы лау скеріне арсы шыты. р ана арсы шыан жо, лауды жеіп, екі жылдан кейін оны бкіл Египет жерінен уды. Ал бір мы екі жз тосан бірінші жылы ыпша мамлюктері бжіл имылдап Сириядан Крест стаушыларды бір жолата уып, рыцарларды Шыыстаы е аыры ораны Аа аласын алды.

Сйтіп, з жерінен уылан, лдыа сатылан мамлюктер араб жауын- герлерімен бірігіп, Египет пен Сирияны монол басыншыларыны кйретуінен тарды. лемге йгілі нер-ылым ошатары болан Отырар, Самарант, Киевтерді халіне жеткізбей, Каир, Алжир, Кордаваларды кл-талан етуден аман сатап алды.

Енді ыпша бекзадаларыны, скер басшыларыны аны араб анымен араласты. Біріне-бірі ыз беріп, ыз алысты. Осы л сату арылы р ана Египетте емес, Солтстік теіз бен Жерорта теізіні жаасындаы Европа халытарыны анына орыс, татар, черкес, трік, африка лдарыны аны осылды.

Жошын мамлюк слтандары басаран Египет жерінде ыпшатар Алтын Орда мен аза жеріні дет-рпын, тртіп-дстрін енгізуге тырысты. Ата-бабасы ыпшатан шыан мамлюк слтандарыны енді серуенге барар жолдарына кні брын сырнай, керней тартан жздеген, ыпшаша киінген снді-салтанатты нкерлерін шыарып Бадат, Мысыр, Мекке, Каир шаарларыны кшелерін басына ктерді. ыпшаты бай, манаптары здеріні жас кезінде бабалары мінген пуескемен Ніл зеніні жаасында серуендеуді шыарды.

Мамлюктер тіпті шариатты былай ойып, сот ісін де Дшті ыпша жобасымен жргізуге тырысты.

Бны брін істеген ара лдардан шыан батыр, скер олбасшылары. Осыдан кейін ара азаа, лдара ерік беруге бола ма? Жо, болмайды. білайыр таы абаын арс жапты. «ыпша жерінен сатылып баран л Бейбарыс лауды жеді. Жо, ара халыпен ойнауа болмайды». Оны есіне енді Аса Темір креген тсті. білайырды бойы суынып кетті. «Алтын Орданы тбіне жалыз ана орыс патшалары жетті ме? Хан Мамай жеілген бір мы ш жз сексенінші жылы Куликов ырынынан кейін Тотамыс пен Едіге Мскеу тбіне айтадан сан баран жо па еді? Рас, басы біріге бастаан орыс князьдары да ай арап отырмаан-ды, тозуа айналан Алтын Орданы, тбі, кл-таланын шыаратыны аиат еді ой… Кл-таланы шыа да бастаан еді-ау. Жт жеті аайынды, айыр аашпен сегіз. Жауынан сан опы жеген кне Дшті ыпшаты кншыысына сонау алабртан заманда таы бір абылан крінді. Бл Маыт руынан таралатын Барластан шыан Аса Темір еді ой. Сойанны бір басы сонан рбіді емес пе. жынаан лашкерін мырс- адай аптатып, анды ауыз абылан Алтын Орданы аппа болды. Ол бір мы ш жз тосан екінші жылы, Алаша ханны мет пен Самет деген балаларын жолай лтіретін аттанысында-а Алтын Орданы босаасын бірден сол- ылдатып кеткен жо па еді. Ал бір мы ш жз тосан бесінші жылы аттанысында Бату мен Берке Еділ зеніні саасына салан Алтын Орданы астанасы ажайып слу Сарай шаарын Кавказ жаынан, Даыстан ойнауынан келіп басып алды ой. Осы шабуыл бізді бірлігімізді де біржолата тбіне жеткен-ді. Орыстардан Мамай кйреді. Темірланнан Тотамыс жеілді. Осы екі жеілу Алтын Орданы біржолата кйретті. Жо-жо, тре тымдарына жатпайтын батыр, билерді соында импрамы бар. иын-ыстата бл тобыр заты Шыыс тымынан шыан хандарды емес, з ксемдерін олдап кетеді. Мны да ойлау керек. з тобыры соынан ермесе Аса Темір бкіл Мауреннахрды зіне баындырып, Хорезм мен Алтын Орданы шауып, кейін ндістанны астанасы Дели мен Тркияны кіндік аласы Анкараны ала алар ма еді? Осыны брі импрамымен ран скерін зіне ерте білуінен. Жо-жо, соында елі бар олбасшы, билерді ашан да болса олдарында кші бар. Олармен санаспас- а болмады. обыланды мен Ажол дауын таы да аыл таразысына салу керек. Бл таластан азір басым ауырып, балтырым сыздап жатан жо ой. Млт кетсе — дрыс жолдан адасаны… Мндай істе ашан да болса кдік пен міт атар трады.

білайыр шешетін тадыр расында да иын тадыр еді. аза даласына Шыыс рпаыны стемдігі жргенменен де, айыпты жанды лім жазасына кесу немі ежелгі ел дстрі бойынша халыты з билігінде алан. Айыпты жанны кнсін, бестігін аыл таразысына салып, жазыты мен айыптаушылар жаынан жиналан би, асаалдар мжілісі аталы сзге тотап, зіні кімін айтатын. Хан тек осы кімді з жендеттері арылы іске асыратын. Бл жолы олай болмай шыты. Арын, ыпша би-асаалдары бір келісімге келе алмады. Сондытан да бл дауды хан шешсін деп йарды. Кнкар деп табылан Арынны жиені Саян батырды ыпша жаы лім жазасына бйырды. Жас батырды кнсіз деп тапан Арынны игі жасылары оны атады. Екі жа бірдей тотайтын би шыпады. Дау аяы анды сойылды жанжала айнала жаздап зер басылды.

Расында бл дауда хан таына ауіп тудырардай астар бар-ды. Бату ханнан кейін, 1361 жылы Шыыс рпаы Болат Темір хан Еділ бларларын екінші рет шапты. Блар мемлекетін жермен жексен етті. Осы жерге он бесінші асырды басында білайыр лтірген Жмадк ханны кесі лы Мхамбет кеп азан аласын салды. зін хан атады. Он сан Ноайлыны е аыры лы биі Алтын Ордадан млдем уылып, Орда тадыры Жошы рпатарыны олына біржолата кшкен со осы азан хандыыны ол астына Орманбет биді рпатарыны біразы келіп осылан-ды. Жне Алтын Ордаа деген астыын тотатпаан-ды. Затымыз бір ел-жртпыз деп кешегі стемдігін зар еткен кей билері астыртын аза руларына кісі салып, білайырдан блін деп демігуде еді. Ал кей жау жрек батыр лдары, астарына сая жинап кейде хан тымыны мыдаан жылысын барымталап кететін.

Осындай бір шабуылдан кейін, ызасы кеудесіне сыймаан білайыр, азан ханыны жеріндегі Орманбет биді рпатарыны аулын шабуа ш тмен осын мен баан бойлы, шопар олды ыпша обыландыны аттандыран. Бл ататы ажыман балуанны он екінші атасы. аза пен Ноай блінгенде айтылан «жылау, жылау, жылау кй» жырындаы «ара орманынан айрылан», Торай мен Ор бойына аратау маынан, Арыс пен Бадам зендеріні тоысан жеріндегі араспан тауынан кшіп келген, азаты атан жілік, арар мйіз батырларыны бірі.

Ол тыныш, ертелі-кеш клкіні ермек етіп, аннен-аперсіз жатан Ноайлы ауылдарыны клін ккке шырып, бар малын алдына салып айдап, мсінді деген ыз-келіншектерін олжа етіп, жаында ана жорытан айтан.