білайыр ойына лім жазасына бйырма жігіті айтадан тсті. «И, бл жолы таы мен кім айтуым керек. Айтпаса амалым жо. Орда маына топталан Арын, ыпша арасындаы дау-жанжал бгінгі кні осы жігіт арылы шешілмек. Егер бл жігітті лім жазасына бйырсам, ыпша уанады. Босатсам Арын мз болады… андай шешім алу керек? Орда бтіндігі осы бір жігітті тадырымен байланысты. астасан Жнібек, Керей, Абатарды да ктіп отырандары мені шешімім, андай кім айту абзал?» білайыр терлеп кетті. Бір ара азаты тадырыны зіне осыншама салма саланына та алды. Ал ткен заман болса… «И, и, Шыысхан бабамыз кезінде, бір адамны мірі тгіл мы адамны тіршілігі де лы ханны бір аба аанынан шешіліп жатпас па еді? И, сйтер еді-ау! Жо, Шыыс бабамды ойып, бертініректегі Мке ханны тсында да, бір кісіні тадыры ешкімні ойына ойран салмас еді!».

Оны есіне Мке ханды жерлеу жайындаы аыз тсті.

зге жрта араанда монол халыны здеріні бекзадаларын жерлеуде екі айрыша дстрі болан.

Бірі — абірге лген слтанымен бірге бекзаданы лын салу дстрі. Тере зиратты бір бйірінен уыс азады. Оан лікті тсіреді. лікті астына бекзаданы тірі кезінде е жасы крген лын жатызады. л бірнеше саат лікті астында жатып тншыа бастаанында оны бейіттен алып шыады. Есін жианнан кейін, лды лікті астына айта жатызады. Осылай ш рет істейді. Егер л тірі алса, оны сраанын беріп, лдытан біржолата босатады. Монолдарды тсінігі бойынша л бекзадаа шын берілген адам болып шыады. ожасы ліп, лы тірі аланда ол мір-баи ожасыны бар кнсін аралап теді-міс. Сондытан оны тірі алдырады. Астодана салынан лікті денесін уыса тыады. Зиратты ішіне азан толы ет, мыра толы ст ояды. Садаа етіп кптеген кміс, алтын білезік, саина, ала трізді ымбат заттар алдырады. Бндайда егер бекзада бай адам болса, алтын, гауарлар зирата аянбай салынады. Бекзаданы жанын инауа келген періштелер алтынды алып, лікке тимей кетеді деп ойлайды монолдар.

Екіншісі — ойылан бекзаданы зиратын тірі жан білмеуі керек. Бекзада ойыланнан кейін оны крін білетін адамдар тегіс лтіріледі, абір стінен йірлі жылылар ткізіліп жер бетін теп-тегіс етеді.

Мндаы ойлары — абірге салынан асыл млікке ызыып бекзаданы моласын азып, лік сйегін орлаудан сатау ана емес, монолдарды баса да себептері бар. Римні бір императоры «тарих менен басталады» деп зінен брын ткен, капитолияны астында саркофагта жатан жиырма тоыз императорды бальзамдалан денелерін алып ртеп жіберген. Тірі кездерінде шіккен патшаларыны сйектерін лгеннен кейін азып алып орлау, бтен елдерде де сан мртебе кездескен. Мндай сораылы ткен замандарда жиі болып келген. Ескі монол заы бндайа орын бермеген. Тірі — лі жаннан шін алуа тиісті емес. Сондытан оны зиратыны ай жерде екенін тірі жауы білмеуі керек. Білетін л лтіріледі, зират стінен жылы айдалып абір беті жермен-жексен етіледі.

Бір мы екі жз елу тоызыншы жылы арарымдаы Шыысты лы таында отыран Мке хан лгенде, оны інілері Ары Бы, былай лауларды мірі бойынша осы ханды жерлеуге атысан он мы адам тегіс бауыздалан. Ондаы ойлары — тірісінде атігез болан ханны лігінен Шы- ысты зге балаларыны рпаы шін алып жрмесін деген жне монол хал- ыны ота табынатын кездегі діни тсінігі бойынша бекзаданы жаны о дние- де тыныш серуен руа тиісті-міс.

Інілеріні Мке ханды аталары Шыыстан да арты етіп былайша дріптеулерінде бл екі салттан да баса бір масат бар-ды. Ол масат — бкіл лемге, ала берді здерімен ба кндес жауларына, он мы адам аза тапан анды ырынмен сес крсету болатын.

Сйткен Шыысхан рпаынан шыан білайыр хан болса, енді мынау, бір жігітті тадырын шеше алмай жаураан торайдай ты ашып тр. «Бір Шыыстан тараан екі рпаты біреуі он мы адамды бауыздаанын матан етеді, ал екіншісі бір адамды ажала бере алмай, кні бойы уре-сарса ойа берілуде. Бл алай? Расымен-а бір кезде бкіл дниені тітіреткен айбынды «лем иесі» тымдарыны уатап кеткені ме? Солай трізді.

білайыр таы да ауыр крсінді. Расында да бл оан Тле балаларыны он мы адамды рбана шаланынан шешуі иын кесік еді. Пыша кесті кімін шыара алмай иналуы да содан туан.

ара аза жерін жаулап алан Шыыс балаларыны арасы ым-иаш бір тарих. білайырды дадаруыны зі де осыдан еді.

гедей балалары монолды з жеріне лы Ордаа ие болып аланда, Жаатай балалары мен Тлені кіші лы Ары Бы осы кнгі Орта Азия лкесі — Жейхн мен Сейхн зендеріні арасын — Мауреннахрды бай алабына ие болан-ды. Ал Тлені екінші баласы былай ытай жеріні Солтстігі мен Батыс жаын жаулап алып, енді дені Дшті ыпша пен алан [8]  1 скерлеріні кштерімен сол ытайды Отстік жаын жаулауа кіріскен. шінші баласы лау осы кнгі Кавказ жеріні бкіл Отстік тсын шауып, Иранды алып, енді сонау Египетке ол соза бастаан-ды. лауды жергілікті ел ыпалына тсіп кетпес шін, будда монахтары — йырлардан, тібіттіктерден, ытайлытардан рылан кіле сенімді адамдармен оршаан. Бларды брі лы хан Мкені арамаында болатын.

гедей, Жаатай, Тле балаларыны басшылы саясаты ан тгіспен, баынан елді ыру, талаумен аяталатын-ды. орыту, орансыз елді тек найзаны шымен, айбалтаны кшімен баындыру — бларды негізгі саясаты еді. ртенген, ираан ала, лазып бос алан егін даласы, тау-тау болып йілген адам сйегі, ашан, босан жрт — міне, монол анды балатарыны бір кездерде гл-гл жайнаан лкелерге алып келген лесі осы болатын…

Ал аза жеріне келген Жошы да осы саясаттан танбаан. Тек ойын орындау тсілі згеше еді.

ият руыны батыры Есугейден туан Шыысхан оырат Дай-ноянны ызы Бртеден бес ыз, трт л крген. Соларды бір ыздан кейінгі е лкені Жошы. Монол рпы бойынша з руынан йел алуа болмайды. Жігіт алыдыты баса рулардан, сіресе наашы жртынан іздеуі керек. Осы дстрге арап, Жошы да зіні зады трт атыныны шеуін оырат руынан алан. лкен бйбішесі Жке-бегімнен лкен баласы Орда, екінші йелі кі-бегімнен Бату туан. Блар да наашы жртынан бір-бір йелден алан. Осылай атадан кеге, кеден балаа ауысан рып бойынша Жошы рпаы оырат руына кйеу жрт боп кеткен. Ал бір кезде Керулен, Онон, Орхон зендеріні бойымен кшіп жрген Найман, Керей, Уа рулары трізді монол жеріндегі оырат руы, енді бірінші боп Жошы лысына кіреді. Бны стіне «Шыыс монолда хандыа таласып жргенде, Брте Керейді бір батыр жігітімен кілдес болан екен. Жошы содан туыпты» деген де ауесет бар. Бл ауесет исына да келетіндей. Оан длел: Шыысхан енді летініне кзі жетіп, орнына Жошыны ойма боп бір мы екі жз жиырма алтыншы жылы лы рылтайды шаыранында, монол жыраулары хан алдында «Жошыны ойма, ол сені нсілі емес», деп жыр айтады.

Осындай себептерімен Жошы оырат, Керей руларын іштей анап жатса да, сырттай жаын стаан болып крінеді…

Жо, арамаындаы жртты Жошы андас болдым деп аяан емес. Оан басаратын, мірін жргізетін ел керек. Ал Дшті ыпша Жошы хандыыны туын тігетін негізгі жері болуа тиісті еді.

Демек, аза шежірелері Жошыны Шыысты зге балаларындай анішер атамайды. Жыр, аыздарда кейде аарымен бірге сзге тотайтын, ашуын аыла жегізе білетін адам етіп крсетеді. Бан «Аса лан — Жошы хан» аызы ку.

айткенмен де осы Жошы Жаатайдай басып алан елін ртып жіберуге штар болмаан. Оны бйтпеске амалы да жо еді. аза жерінде алан монол басыншылары сан жаынан жзді біреуіндей-а аз-тн. Шыысхан жаулап алан жерінде трт басына трт лыс етіп блгенінде монол скерінен райсысына он санадан [9] бар бергені трт мы скер деген апар бар. Монол нояндары да, бір шелек суа салынан бір уыс тздай алы азаты арасына кіріп біржолата оны тілін, дінін алып здері де аза болып кетеді. Тек Шыыс рпаымыз, тре тымымыз дегенді здеріні стемдігін орауа ана пайдаланады.