Таы бір еске алатын жадай: аза жерінде, Хорезм, Киев трізді лкен алалар болмаандытан, Жошы тымы ан жоса етіп алатын бекіністер де аз еді. Дшті ыпша рулары да монол трізді кшпелі жрт, ашып жріп, босып жріп соысып з тедігін оайа бермеді. Жошы рпаына бнымен де санасуа тура келді. Тиімді болса азатан ыз алып, ыз беріп кетуден де тайынбайды. Осындай жадайда Бату зіні бір ызын Маыт жігітіне береді. Одан Ноай деген инал [10] туады. Ноай асан батыр, аылды кісі болады. Хан таына отыруа хаы жо, ке жаынан Шыыс тымынан емес, біра Батухан лген кезде оны скерін басарады. Осы Ноай ыры жылдай бкіл Жошы тымына айтанын істеді. Алтын Орда хандарын з олымен отырызып, з олымен алып тастай алатын мірші болады. Аырында Алтын Ордаа Мке ханны бесінші баласы Тотау (азатар оны Тотайхан деп атаан) хан болады. Бл кезде Ноай батырды артайан шаы. Жас ханмен крі тарлан айаса кетеді. Дшті ыпша еліні ру-руа блінген алауыздыын пайдаланып, Тотау скері Ноайды жееді. Ноай он жеті нкерімен Башрт жеріне ашады. Жолай оны Алтын Орда ызметіндегі бір князьді жауынгері стап алып лтіреді. Басын Тотауа кеп береді. Біра жауынгер ылыынан шошынан Тотау «арапайым адам хан тымына ол ктермес болар» деп зіні басын алдыртады.

Хан атын алмаанмен, Ноай лы би аталан. Дшті ыпша жеріні батыс блегі Ноайлыны хандыына айналады. Бл хандыты негізін алаан Маыт руы.

білайырды да зіні ол астындаы Арын, ыпша руларыны белді адамдарынан сескенуіні де бір себебі осында. Ноай батыр секілді Ажол биді де (бл ел ойан аты, шын аты Дайырожа) артында тран алы Арын елі бар. Ал Майсара обыланды батырды соынан ерген ызыл бас елін шауып, исса жырына айналан ары бабасы ара ыпша обыландыдан алан жау жрек быыан айбарлы ыпша жрты тр… айсысыны сзін жатау керек. Бдан иын хан басына сын бар ма?

«Жаланда не иын, азаты ру таласын шешу иын. Біра оны шешуді андай ажеті бар? — білайыр хан мырс-мырс клді. — Шыыс тымыны хан таына осыншама за отыруыны себебі де осында емес пе? Егер ру-ру боп блінген бар аза бірігіп кетсе не болар еді? Жо-жо, бл жрт — абайлап стамаса олыды алып тсер ылшылдаан стара. Абайлап стауды жалыз жолы — біріне-бірін батырып ою. Сонда ана бл ткір стара ауіпсіз».

Бл — білайырды ойы. Ал Жнібек болса, осынау ру таласына згеше арайды. «азір білайыр иын халде, — деп болжайды ол, — Ордасыны да айбары брыныдай емес, жан-жаы тгел аш асырдай талауа зір жаулары. Отстік-кнбатыс жаынан орасан айтадан бас ктере бастады. Мауреннахр барасыны да шпендігі кшеюде. Аса Темір рпатары іштен тынып, стті кнін ктіп отыр. Солтстік-батыс тсы да жауар кндей тнеріп тр. Ал Еділ зеніні ары бетіндегі Ноай Ордасы кннен-кнге іргесін рі салып бара жатыр, достытан асты тілеуі басым. Ежелден бсекелес жаулары азан мен ырым хандытары да бел алып кеткендей. Астрахань слтандары білайырдан крі, солара арай иек артпа… Бны брі р доайбат емес, бір хандыты жн етер аар. Ал Алтын Орданы зіні іші алай? Жиди бастаан теріге сас. Хан салан алым-салыты зардабына шыдай алмай бден ауаланып алан. Кні бгін білайырдан блінгелі тран аза рулары аз емес… Тек соларды санын кбейте тсу керек».

Жнібек, ыра шыан сайын, ел тауыметін кріп, ордасына немі ренжіп айтатын. сіресе, ткен жылы, бір оиа слтанны кз алдынан кетпей-а ойан. Ол анан келе жатып білайыр лашкерлері шауып кеткен бір ауылды стінен шыан. Шаыраы кйрей жерге тскен йлер… лдары сойыла жыылып, ботасы лген інгендей боздаан аналар…

Жнібекті таныан асаал:

— Шыраым, Жнібек, — деген, — бтен елдерді шабуа жігіттеріді бермедідер, мерзімінде алым-салыты тлемедідер деп ханны аш брілері аулымызды шауып кетті. Еділ бойында да крген кніміз осындай болатын. тара кр енді бізді бл орлытан!

— алай тарам?! — деген Жнібек.

— білайырдан бізді бліп ал, — деп жауап айыран арт. — згені жер-суына ызыпайтын, з елінен жат жрттай ауыр алым-салы салмайтын жеке шаыра ктер.

ытай мен Жоар жеріндегі рулар да осындай ой білдірген. Осыны брінен Жнібек жеке ханды руды кпті арманы екенін жне з басыны амы мен ел-жртты тілегіні сабатаса бастаанын кптеп тсінген. Бл — мрат- а жетуді даыл жолы. Бгін болмаса ерте шаруашылыы, жер-суы, дет-рпы, тілі, тілегі бір Дшті ыпша даласыны кп руыны бір женен ол, бір жаадан бас шыарып, бір ел болып ралып, бір халыа айналатынына шек келтірмеген.

Осы себептен де білайыр хандыы — Алтын Ордаа баынышты екі белді ру — Арын мен ыпшаты арасындаы дау, таласты рши тсуінен атты міттенген. білайырды ойы, бл руларды бастарын біріктіртпей билеу болса, Жнібекті ойы білайырды Ордасын лату шін сол руларды арасындаы Алтын Ордаа деген шпенділік рши тсуі керек. Ескі Орда таластан лсіресе, жаа Орда тігуді жеілге тсетініне ол кмн келтірмеген. «азаты кшпелі рулары алмас ылыш, — деп ойлаан слтан Жнібек, — егер жмсай білсе — ол жауыа айбар, жер-суыа оран. ара халы з бетімен бірімен бірі соыспайды, тыныштыты, достыты тілейді. Бар пле бізде, хан, слтандарда. олыдаы осындай кшті аужайлап пайдалана алса, ойыдаыдай хандыты руа болады. Ноай, азан, ырым, Астрахань хандары мен слтандары таламасын десе, ары жаыдаы лы жрт — орыс елімен тіл тауып, одатасан жн. Біра ондай кнге жету шін е алдымен білайыр Ордасынан бліну ажет».

Ал білайыр Дшті ыпша хандыын кшейтудегі алашы крестерінде зіне сенімді рал еткен кшпелі руларды азір теріс арай бастаанын тек слтандарды астандыынан кретін. Орынсыз соыс-жорытан, баса елдерді шабудан кешегі алмас ылышты жзі айтып, іске алысыз боп малатынын ысы келмейтін. «Жыланны ш кессе де кесірткелік ауары бар, — деп ойлайтын ол, — егер де слтандарды шпенділігін жойсам, Алтын Орда лі де талай елді баындыра алады. Тек соынан ерген тобырды ткір айрап жауыа сала біл! Аужарлы етпе!».

білайыр таы ауыр крсінді. «Тобыр! Біра сол тобыра ерік берсе, ол ожасыны да басын алатын аарлы кшке айналады… Ерік беріліп еді, Мысыра лдыа сатылан Бейбарыс не істемеді? Ататы лауды зін Египет жерінен уды…».

Шыыс шапыншылыы тегеурінді екпінімен аза руларыны быж-тыжын шыарды. Кпшілігі з жерінде аланменен, бірталайлары баса елдерге ашып, жан сатауа мжбр болды. Бір мы екі жз ыры бірінші жылы ыпшаты біраз ауылы бастыы отан хан болып мадиярлар жеріне ауып кетті. Бларды мадиярларды королі оныс беріп, алдарына мал салып жасы арсы алды. Бан ашуланан Бату венгер короліне хат жазды. Ол хатында: «Оны стіне мені ыпша лдарыма сен оран болатын крінесі. Мені зіе арсы оймайын десе, бдан былай арай арамаыа ыпшатарды стама. ыпшатара менен ашу жеіл, — оларды йі-кйі жо, шатырда трады, ал сені йі бар, жері бар, алалары бар. Менен алай ашып тыласы» деп орытан Бату.