— п, тасыр!

Бахтияр, баадур осы бір болмашы сзден ханны неге ндемей келе жатанын ты. Жолбарысты батыр Саян лтірді-ау деп жорамалдады. «Бсе, жолбарыс жрегінен суырылан жебе хан жебесіне самайтын еді-ау». Батыр жігітті тек жолбарысты ана лтірмей, ханды да ажалдан алып аланына шек келтірмеді. «йтпесе кекшіл білайыр оны ола тссе босатып жібер демесе керек еді». Осыны брін сезсе де Бахтияр-баадур тіс жарып ештее демеді. Ханны кілін ктерейін дегендей ол, йрыы мен бас терісі жерге сйретіліп бір нкерді еріні алдына бктеріліп келе жатан жолбарыс терісін крсетіп:

— андай лкен жолбарыс, — деді сл езу тартып клімсіреп, — егер арсы шапан кезінде олыыз дірілдеп кетіп садаты тарта алмай алсаыз ой, жарып тастауы кміл еді. Бір ажалдан батырлыыыз тарды. Бл ажалдан аман аланыыза зор уаныштымын. Сіз крінбей кеткеннен-а «Асарбас!» садааны айтумен болдым.

арсы шапан жолбарыса о кеудесінен, не басынан, йтеуір арсы жаынан тиер еді, ал лген жолбарысты жебе кпе тсынан адалан-ды. «арсы шапан жолбарысты» деген сзінен Бахтияр-баадурды жолбарысты мны зі лтірмегенін сезіп аланын хан бірден ты. Біра мыдаан жауынгерлерді жеісін з жеісі санап деттенген хан, «жолбарысты батыр Саян лтірді» деу- ге аузы бармады. йтсе де баадурды сзін тсінгендігін білдіре, ол ай-тадан:

— Егер батыр Саян ола тссе босатып жіберідер, — деді.

— п тасыр. Ал екінші мртебе ола тссе ше?

— Онда басын алыдар.

Бахтияр-баадур езу тартты да ойды. Батыр Саянны ханды жолбарыстан таранына енді ол тіпті кмнданбады. «Ажалдан аман алып аланы шін, хан да оны бір рет лімнен таруын борыш санайды. Ал екінші рет ола тссе. Істеген жасылыы шін асты. Жасылы та, жаманды та саудаа тскен, шіркін, у заман!» Дегенмен, аламан жігіттерден сескенген білайыр бдан былай арай бл маа аа шыпады. Бір апта ткеннен кейін, мыдаан салмен сау-саламат Сейхун дариясыны отстік жаасына жзіп шыты. Су киімдерін кептіріп тыныып жатандарында, ш кн брын осы арадан Жнібек пен Керейге осыламыз деп Андижан маайындаы аза руларыны тіп кеткенін естіді. Хан ашан елді соынан тре уып, ырып тастауа скеріне ата онуа бйры берді. скері бігерленіп, дайындалып жатанда Самарантты алан Мамет-Жкіні сыйлыа жіберген кші жетті. (тте не керек, бусейіт орасаннан айтан со, бтен мірлерді кшімен з таын айтадан Жкіден тартып алды). Жз ызыл нара Самарантты бар азынасын арттырып жібергендей Мамет-Жкі. Ал бл керуенде жз нара тиелген алтын ыдыс, парша, манат, шаи, дрия, ама. Самарант кілемдерінен де ымбат білайыра арналан ерекше азына бар болып шыты. Ол бусейітті лкен бйбішесінен туан ибадат-Слтан-Бегім еді. ос анары жаа пісіп келе жатан алмадай ап-атты, лкен араат кздері ола тскен ралайды кзіндей жаудыраан, жаа ыз болып алыптасып келе жатан са бойлы жас слуды мысы жеді. білайыр ашан елді кшін шабуды ертеге алдырды. Сол кні тнде кміс бааналы кк жібек шатырды ішінде лі тырынан тая оймаан крі ккжал он ш жасар уылжыан а тотыны аппа тсінен шлі ана тояттанды. Кешеден бері ибадат-Слтан-Бегімді кргеннен бкіл денесін билеп кеткен ызуын баса алмаан білайыр, енді кілі бір саябырлап алы олына ктерілуге бйырды. Біра жіберілген ертлелерден ашан кш тнде Сейхун дариядан кейін, аратала арай тіп кеткенін естіді. Кешегі салдарды суа аызып жіберген хан, айтадан бір жеті сал тоытып, кейін шегінгенше ыруар ел мекендеріне жетіп, бекініп алатынын тсінді. «ргенішке туымды тігіп, бден кшейіп алып Моолстанды шапсам, р жерге бір кшіп жрген азаты аыан рулары айда кетер дейсі!» деп ойлап білайыр бетін айтадан Жейхун дариясыны жаасына брды. Бір тнні ызыына хан Ордасыны болашаын айырбастаан атесін ол б жолы аармады. Тек жиырма жыл ткеннен кейін бл атені ауыртпалыын балалары ктерді. йткені осы алы кшті Ккше теізге ятын аратал зеніне бастап бара жатан — аза еліні болаша лы ханы, Жнібекті баласы асым слтан еді. білайыра бір тнде тсетін жеіс, артынан барып оны балаларына отыз жылды кйреуге айналды.

Хан алы олымен майтты, сорлы срылт даланы басып ш кннен кейін, Жейхун дарияны сол жа жаасына жетті. Енді осы дарияны бойымен жоары арай жріп отырып, ргенішті тсынан шыты. Брын, отыза толмай тран шаында ол ан-жоса ырыннан кейін екі аптаны ішінде ргенішті алан-ды. Шаара кк Орданы ккшіл жібек туын тіккен. Орда-Базардан хан Ордасын млдем кшіруді ол кезде ойлаан жо еді. Сол кннен бастап білайыр таы шыыс патшаларыны е кштілеріні біріне айналды. ргенішті жазы даласында алтын айлы, кк кмбезді мешіт салдырды. Стамбул, Пекин, Рум, Мскеуден шеберлер алдырып, а тастардан, кйдірген ызыл кірпіштерден хан сарайларын трызан. йтсе де жат жерді за оныс ете алмаан. Ал азір ргенішті апелімде ола тсіріп, млдем басып алуа кші жетпеді. Енді, амал жо, атыны басын кейін бруа тура келді. Б жолы білайырды кздеген ескі онысы — Сыана болды…

білайырды сырты бтін, іші ттін еді. Бет келбеті де ара креденіп кеткен. Жнібек пен Керейді жне олара ерген руларды ішіне ан атанына, ашу, араздыты оайшылыпен тарай оймайтынына аны кзі жеткенімен, олар зінен бйтіп ат йрыын кесісіп, млде блініп кетер деп ойламаан. Блінген кнде де адымы ке болмас, айта оралар деген. Бйтіп атадан балаа мирас алар жаулыа шыдамас, йтуге батылдары бармас деп кілін жбатан. Енді міне… Олар біржолата оралмай келмеске кеткен екен…

Жоры кезінде аздап басылан ыза, Сыанаа келгеннен кейін айта ршіді. Туын тігісімен білайыр шыдай алмады.

— Бас скербасы айда? — деді білайыр й тола отыран батыр, слтандара сзіле арап.

ол усырып сырттан кірген жасауыл сол екейген бетте шегіншектеп шыып кетті. Сыртта бір лтекіні аузынан екінші лтекіні аузына кшкен «скербасы Бахтияр слтанды алдияр тасыр шаырып жатыр» деген дауыс бірте-бірте лсіреп, лдеайда кше уалай зап барып млде шті.

Кп замай-а хан сарайына ыран аба, нар денелі, апай тс, орта жастан асан бас скербасы Бахтияр слтан келіп кірді. Жасылы хабармен шаырылмаанын біліп еді, біра міршісіні анын ішіне тарта, срланып алан трін кргенде кп смдыты басынан кешкен жрегі зыр ете тсті. Дегенмен сыр бермеді, ханны о жаынан кеп орын алды.

— Бахтияр баадур! — деді білайыр. — Кн нрынан жаратылан асиетті бабам сайыпыран Шыысханды ауыза алмай-а ояйын. Бкіл Дшті ыпшаты билеген Жошыны тсында елді бір блігі ханнан безіп, тп ктеріле кшу деген болушы ма еді.

— Жо, алдияр, — деді скербасы.

— Ал, сол Жошыны атыны тяы тиген жерге мен де тегіс билік жргіздім. Жошы кесі Шыысты арасында жетіп еді ой ол билікке. Дшті ыпшаты дрілдетіп айтадан ел атарына осанда мен тек кшіме, з аылыма ана сйенгем…

— И, алдияр, ияа тек ыран бркіт ана жете алады, — деді ккі скербасы, мндай стте хан иесіні матан сйетінін есіне алып.

— Біра ырана да серік керек, — деді білайыр. — Жошы бабамыз жанына кімді ертерін білген… — Сол себептен де жеілмей келген… Ал мен… — хан айтайын деген сзін бгіп алды, — соны арасы болуы керек, арамаымдаы елімні те жартысынан айрылдым…

білайыр ашуа булыып, демігіп, сйлей алмай алды. Бахтияр слтанда да н жо, орданы ішінде шыбынны ызыы естілердей ауыр тынышты орнады. Аыры нсіздікті білайырды зі бзды.

— Ханны мірінен бас тартып, Моолстана ашан арашыларды жазасы андай болма?

— лім… — деді Бахтияр даусын атты шыаруа орыандай кбір етіп.