Исан-Бы зі хан боланнан кейін, осы кпір ызды лген жеріне лпытас орнатызып, ескерткіш ойдыран. лдеалай айырса, не жол таба алмай иналса, хан немі осы араа келетін. Сйген адамыны сол кнгі кз алдында бауыздалан суретін елестетіп, сйтіп босай бастаан кілін айтадан атуландыратын. Хан жолыны мейрімсіз жол екенін есіне тсіріп, толуын тотататын.

Соы кезде Моолстан шекараларыны тыныштыы тым бзыла бастаан-ды. Осыдан бір апта брын жеткен хабара араанда, ашар, лжа алаларына ытайды кп скері шабуыл жасама трізді. йсін Аралы батырды жіберген шапыншысыны жеткізуі бойынша, шабуыла шыпа ытай скері тым кп крінеді. Егер хан таынан жрдем келмесе, ашар, ырыз сыпайлары за рыса ттеп бере алмайды депті жиені, ашар ханы Сетлі. Сондай-а ара Ертіс бойындаы Найман, Керейлерден де ары жатарындаы ойраттар аза жеріне аттанба болып жатыр деген хабар жеткен. Ойраттар жеіл жау емес, оны стіне олтыына су бркіп, оларды тыртып отыран таы да сол ытай богдахандары. ытай ытай болалы, осыдан мы жарым жыл брын ткен ошан патшалыы кезінде де Орта Азияа, ала берді осы кнгі Моолстан жеріне кз тігумен келген. Біра осы кнгі Орта Азия, Ауанстан, Кншыыс Дшті ыпша жне Иранны шыыс жаын жайлаан Жзші, йсін, Са, ыпша, Басмалы, йыр трізді кшпелі елдерді бірігуінен, соынан нді, Ауан, Иран халытарыны бас осуынан туан лы ауым ытайды ыпалына тспек тгіл, з ыпалын жргізген. Будда діні осы жердегі ошан патшалыынан ытай, Жапон, Кореяа тараан. Біра мырсадай аптап скен ытай халы сол кезді зінде-а з жеріне сыймай бара жатан со, богдахандары кне ытай абырасынан шыып, лсін-лсін жан-жатаы елге ауыз сала берген. сіресе, оларды кздегені Ккше теізге дейін осы кнгі Жетісу болан. Жерін ораан йсін, Дулат, Жалайыр, Басмалы, [37] йыр жрты мен ытай богдахандары арасында сан трлі рыс, ан тгіс айастар ткен ара Ертіс, лжа, ашар бойларында ытай скері талай жеілген… Демек, бдан олар саба алмаан, арапайым халыны лімін шыбын лімі рлы крмейтін ытай богдахандары кей кезде з шекарасынан тіп, Ккше теізге дейін жеткен. Біра айбынды, Са, ыпша атты скерлері оларды здеріні «ытай абырасына» айта уып тыан. Соан арамай міне, таы Моолстан жеріне шабуыл жасама. рине ытай шабуылы йреншікті ауру. Ол басынан рылып, тая жеп, бден ккі болан жылы трізді, анша кптігін мес ттып, оан-лоы крсеткенмен де, Жоар апасынан бері туге батылы бармайды. Жоар апасына келіп, шлдірлеп азан-азан болып жатандарында, бер жаынан біз де жетеміз… Кіле атты аза, сойыла арсы келе алмайтын ше жаяу ытай скерін айтадан з жеріне уып тыады. Бл олара да, бізге де йреншікті дет. Сондытан да блен асырдан бері ытай богдахандары бізді жерімізге е болмаса бір аласын трыза алмай келе жатан жо па? рине бны брі кші жетпегендіктен. йтпесе азаты аяйын деп отыран ытай богдахандары жо. асыра бата алмаан бралы, реген, сабала майлыаятар трізді, р байбаламымен орытпа. «лжа, ашара аттанамыз деп кні брын дабыл аып мазаны алма…»

«Расымен б жолы да олардікі р байбалам ба? Жо, б жолы р ор- ыту емес трізді… Моолстанны бір кшсіз, амсыз кезін дл басып отыр. Моолстанны шыыс жаын билейтін Моол хандары мен солтстік жаын бас- аратын Жаатай рпатарыны арасындаы зара алауыздыты аса бір атты шиеленіскен уаытында бас салма. Ел басаратын хандар арасында бірлік жо кезде, сырттаы жау деттегісінен анарлым ауіпті…»

йтсе де Исан-Быны тын ашырып тран бл жйт емес. Баса.

Аса Темір рпаы мен Жаатай лысыны хандары бабалары лгеннен бері жан аяспас ас. Бл асты сіресе Самарант таына бусейіт отыраннан кейін кшейе тскен. Кк Орда ханыны жрдемімен таа отыранын бусейіт тез мытан. Енді ол зін-зі бір лы сайыпыран патша санап, жан-жаына алабртып арай бастаан. Моолстан жеріне де кз жіберіп, бір-екі рет Тркістан лкесіні отстік жаына да бас сып крген, біра соыс ісіне шебер, Уайс пен Исан-Бы хан оны дегеніне бола оймаан. Бл жадай Самарант міршісін Жаатай рпаына тіпті шіктіре тскен.

Жаатай, Моол хандарымен кресетін бтен жолын таба алмаан бусейіт, аырында Уайс хан балаларын бірін-біріне айдап салма болан. Ол Иранда жрген Жныс слтанды шаыран. Кеше осы бусейіт Ордасынан Исан-Быа жасырын кісі келген. Осы пия адамны айтуына араанда, бусейіт Жныс слтана кп ол беріпті-міс. Жныс слтан кп кешікпей Яссы, Сауран, Сыана алаларынан бері арай Шу, Талас зендерін уалай отырып. Алмалыа аттанбашы-мыс.

Жайшылыта «ел шетіне жау тигелі жатыр» дейтін хабарлардан айылын да жимайтын Исан-Бы б жолы шошып алан. йтпеске амалы жо. Еліне сырттан келер жауды аупі бір блек те, з ішінен шыан жауды аупі басаша. Сырттан келер жауа жртыды арсы оюа, ран сап халыды біріктіруге болады. Ал з ішінен шыан жау, ол халыны жауы емес, таыны жауы. Мндайда «отаным, елім!» деп ран салу да иын. Жныс слтанны бусейіт скерімен Исан-Быа арсы шыуы, кесіні таы шін кресуі Жаатай рпатарын екіге блу еді. Ал жаланда йінен рт шыаннан асар жаманды жо. рт шыатыны таы белгілі.

Исан-Быны мазасын алан осы ойлар еді. Ол бгін мсаатты шінші аударылуына хан кеесін шаыран. Сол хан кеесі жиналанша жанын ояра жер таппады. Нкерлерін ертіп кне Алмалыа барды. Алтын Емелден келінген м алтынды уыстап біраз отырды. Біра кіл тманы бірде-бір селт етпеген. Тнан желімдей жан сезіміне жабысып алып тран да ойан. Жайшылыта алтын крсе рааттанып алатын кілі б жолы Исан-Быны шошыта берген. Бдан з басына тнген атерді аншалы ауіпті екенін тсінген.

Бату рпатары Алтын Орда таынан айырыланнан бері аза рулары Жаатай хандарына досты ілтифат крсетіп баан. Бл екі жадайдан туан. Бірі Жаатай, Моол хандарына азаты йсін, Жалайыр, Найман, Керей, алы секілді басты руларымен тізе осып немі ытай, Ойрат секілді кршілерін тонауды масат еткен сырт жаумен кбірек алысуа тура келген. Бл аза пен Жаатай, Моол хандарыны бір ойдан шыуына себеп болан. Екіншісі — Жаатай, Моол хандары да аза рулары трізді кбінесе кшпелі мір срген. Мал амы кейде жер амына айналып, амалсыз бірлесулеріне мжбр еткен.

Ал Аса Темір мен Кк Орда хандарыны баса жрта стемдіктерін жргізу рекеттері, здеріне орыныш тудыратын елдерден емес, здері ор- ыта алатын елдерді жаулап алудан басталан. Осы екі жаты орта рбаны е алдымен Дшті ыпша болан. Аса Темір де зіні Алтын Ордаа арсы жорыында, е алдымен жолай азаты алашы ханы Алашаны балалары Ммет пен Сметті лыстарын шапан, здерін лтірген. Бертін келе ыз алып, ыз берісіп кеткен Аса Темір рпатары мен Дшті ыпша ханы білайырды саясаты екеуара бірігіп атар тран Моолстанды шабу болан. асыны досы — о да асы. азаты кп рулары Моол, Жаатай лыстары жаына шыып кеткендіктен, бл рулар білайыр хандыы мен Самарант мірлігіне ас саналатын. Реті келсе оларды ел етіп біріктірмей, баынышты жадайда стау шін, лсін-лсін шабуды саясат еткен.

Осы саясат сіресе соы кезде білайыр мен оны кйеу баласы — Самарантты мірі бусейітті кезінде рши тскен. Бл мезгілде Моолстан мен Дшті ыпшаты ортасындаы бкіл Тркістан лкесі білайырды олында тран. Моолстана жаны ас бусейіт білайырды арасында осы лкені Яссы, Сауран, Сайрам, Сыана секілді мединелеріне ара сйеуге толы ммкіншілік алан-ды. Оны стіне бусейіт Жаатай Ордасыны ішіне суы олын бтен жолмен де кіргізуді ойлаан. Жныс слтанны фарсы йелінен туан ызы Слтан-Нигар-Бегімді баласы Омар-Шейх мырзаа алып бермек-тін. Мнда таы саясат бар. Исан-Быны орнына зіні туан дасы Жныс слтанды отырызу шін, рине бусейіт скерін аямайды. Жнысты кшеюі жне оны бусейіт жаында болуы — Самарант міріні айбарыны лая тсуіне кп жрдем. Соы кездері бусейітті білайырдан алыстауы Аса Темір рпаы мен Жаатай тымдарыны тізе оса бастауынан шыан. Семіздікті тек ой ктереді. Атасы Аса Темірді ауыр тжіні салмаын рпаы бусейіт ктере алмай жр.

Жо, олай емес. білайыра Самарант мірлігі ла сала берсе, тбі Аса Темір хандыынан дым да алмайды. Бны бусейіт жасы біледі. Осыдан барып ол жанталасады. Уайс ханны баласы Жныспен бірігіп Моолстанды алып, тбі білайыра арсы Темурлан хандыын кшейтпек. Ал зге слтандара не керек? Олар тек «р-рит со, со! р-рит со, со!» білайыр мен бусейіт секілді екі азбан ошар сзіссе екен дейді. Тек сонда ана Моолстанды алып кшеймек тгіл, з хандытарын сатап алулары да бларды екіталай болар еді деп ойлайды мыты біткенні брі-брі.

Моолстан! Бір кезде андай кшті тайпа еді! Батысындаы Тоай-Темір рпаы Астрахань хандарына, кншыысындаы — ытай богдахандарына, солтстігіндегі — Ойрат онтайшыларына, отстігіндегі — Аса Темір мен Сайбанны анды бала мір, слтандарына бой бермей келген. Ал азір ше? азір де жаралы жолбарыстай бір шабатын кші бар. Біра сол кші заа жетер ме? Ай, жетуі екіталай. Оны жаралаан сырты жаулары емес, ішкі жаулары. Жете [38] мен арбанас [39] хандарыны мір-баи бітпес зара таласы. Моолстанды ішінен жегі рттай жеп, лсіретіп келе жатан осы бірікпестік.