Жасырары жоє, ол жылдары тарих мЎселесі ке¦естік компартияны¦ єолында¬ы негізгі саяси єµралы бол¬аны белгілі, сондыєтан да дЇниежЇзілік жЎне елімізді¦ тарихи шежірелері Їстем идеологияны єана¬аттандыру Їшін аяусыз бµрмаланды. Осындай жа¬дайда «КЈшпенділер» романы ке¦естік ілім шы¦ыны¦ жал¬ан идеологиясыны¦ майданында¬ы тарихи шындыєты¦ дЇмпуіндей болды. Бµл романны¦ єазає халєы туралы тірі тарихи шындыєты кЈрсеткен (ашєан) єалтєысыз, адал жЎне ке¦ кЈзєарасты¬ы ке¦ес мемлекетіні¦ саясаттандырыл¬ан тарихыны¦ тар арнасына мЇлдем сыйма¬ан еді. Сондыєтан да Ілияс Есенберлинге Јзіні¦ е¦бегін баспадан шы¬ару єиын¬а тЇсті жЎне сол жылдары Лениндік сыйлыєєа µсыныл¬ан оны¦ тарихи романы осы себептен де аєыр ая¬ында бµл сыйлыєты ала алмады. Дегенмен, кейіннен «КЈшпенділер» романы анଵрлым ма¦ызды жЎне анଵрлым єµнды «сыйлыєєа» — бЇкіл халыєты¦ на¬ыз єµрметіне ие болды.

Ілияс-а¬а єызы¬ы мол, маєтау¬а тµрарлыє, жемісті жЎне де, е¦ ма¦ыздысы, баєытты Јмір сЇрді деп бЇгінгі кЇні толыє сеніммен айта аламыз. Шынды¬ына келсек, бµл орайда «Јмір сЇрді» деген сЈздер орынсыз сияєты. Оны¦ шы¬армашылыє рухы бЇгін де тірі жЎне бізді¦ єазіргі болмысымызды толыєтырып отыр: кЈптеген µрпаєтарды¦ Јмірі бойында адамдар бізді¦ тарихымыз¬а оны¦ кЈзімен, оны¦ жЇрегімен єарайтын болады.

Тবаларлыєтай жуас жЎне момын бола тµра, Ідияс-а¬а мейірімді жЎне єµштар жЇректі адам еді. Ол Ўрєашанда парасаттылы¬ымен жЎне от басына мейлінше берілгендігімен, жµбайын, Јзіні¦ балалары мен немерелерін еркелете сЇйетіндігімен ерекше кЈзге тЇсетін.

Ілияс-а¬а Јз халєын ыстыє ниетпен жЎне шынайы сЇйетін еді, сондыєтан романны¦ со¦ы кЈп азап шеккен Отаныны¦ та¬дыры Їшін шексіз єамыєєан Кене ханны¦ трагедиясымен аяєталатыны кЈ¦іл аударады.

«…Досєожа аєын шыдай алмай, домбырасын єа¬ып-єа¬ып жіберіп, кЈзі¦дегі жасын іркіп алды да, єарлыєєан дауыспен жыр то¬ытып єоя берді:

јалды¦ деп єайран елім, ке¦ єонысым,

јамы¬ып тµрды Кене жµртын ойлап.

Кене хан енді кЈшті «я, єµдайлап!»

Тµр¬ан со¦ хан єамы¬ып, ел жабы¬ып

Досєожа тол¬ай берді кегін єайрап…»

ИЎ, јµдай Ўрєашанда бізге шексіз єайырымды болды деп бЇгінгі кЇні єайта-єайта айта аламыз! Ол шынымен бізді¦ халєымыз¬а деген ¤зіні¦ раєымдылы¬ын жЎне сЇйіспеншілігін кЈрсетті: кішкентай сЎбилердей єолымыздан жетелеп јµдай бізді ¬асырлар єара тЇнегінен, же¦е алмастай кЈрінетін ¬асырлар азабынан бЇгіндегі та¦ жары¬ына шы¬арды: шын мЎнінде «Нµр келді… јарবылыє кетіп, аєиєат Нµры жарєырай бастады!»

Есенберлин Јзіні¦ романында бізді¦ аталарымызды¦ сенімі оларды¦ Јміріні¦ шетінде емес, жеке басы мен жалпылай сезімні¦ на¬ыз ортасында бол¬анын

кЈрсетті. Ол кездегі бостандыє сЇйгіш жЇрегі бар сенетін єазаєтар мен ёлы јµдайды¦ арасында ешєандай кедергі — кЇмбездер де, суыє мешіттер мен ¬имараттарды¦ єабыр¬асы да, сезімсіз діни єызметшілер де, жансыз діни парыздар да, — болма¬ан. КЈшпенділерді¦ Ўбігерсіз тіршілігі Јмір мен Јлімні¦ ма¬ынасы туралы єазаєтарды¦ асыєпай ойлануына мЇмкіндік берген, Јнегелі мЎдениетіні¦ єалыптасуы мен жылдам Јсуіне жЎне оларды¦ жан дЇниесіні¦ байып, ке¦еюіне, тере¦деуіне «јµдай Патшалы¬ы сендерді¦ жан дЇниелері¦де бар», деген киелі Јсиетке сай игілікті Ўсер еткендей болды.

Ілияс Есенберлин Јзіні¦ Ўдеби сырында та¬ы да бір рухани шындыєты ашыє кЈрсетеді: барлыє адамзат — єорла¬ан «Египет єµлды¬ынан» бастап ерікті жЎне арманда¬ан дЎуірге дейін кЈшіп жЇрген кЈшпенділерді¦ µрпа¬ынан тара¬аны, Јзіні¦ кЇнЎкар жЎне жол табылмас тіршілігінен Ўділетті жЎне таєуалы Јмірге, Ўрєашанда пµтєа табынушылыєты¦ жолсыз ᵬауынан шы¬ып, сол жал¬ыз ¬ана жЎне јµдай берген мЎ¦гілікке апаратын Жол¬а тЇсуге тырысатыны туралы аєиєат.

Раємет, Ілияс-а¬а! Сізді¦ романы¦ызды¦ беттерінде тірі тарихы жазыл¬ан халыєты јµдай жарылєасын, осы жерде Јмір сЇретін барлыє халыєтар Јркендесін!

Сол жерде ке¦ жол болады, — таєуалы, тазалыє Жолы, жа¦а мен тірі Жол деп атайтын болады!

Сонда біз сол Жол¬а асыєпай шы¬ып, жЇгіріп кетпейміз, Јйткені бізді¦ алдымыздан јµдай жЇріп отырады — адамзатты сЇйетін жЎне раєымды, шыдамдылы¬ы мен єайырымдылы¬ы мол јµдай! ЖЎне де Оны¦ да¦єы Ўрєашанда бізбен бірге болмає!

Ає-Бекет

Ілияс Есенберлинні¦ жарияланба¬ан кЇнделігінен алын¬ан наєылдар мен ойлар

«Мен адам баласыны¦ аєыл-ойына єайран єаламын, алайда оны¦ Американы ашєанына да, бЇкілЎлемдік тартылыс за¦ын немесе арышты ашєанына да емес, оны¦ сЇйе білетіні мен жаєсылыє жасай алатынына, Ўділеті бола білетініне, оны¦ басєаны¦ єай¬ысы Їшін азап шеге алатынына єайран єаламын, Јйткені адамды адам ететін, Ўрі мЎ¦гілік ететін ал¬ашєы емес, екінші єасиеті — басєаша бол¬анда бЎрі де єµрып кетер еді… Тіпті е¦ µлы жа¦алыєтар ашылма¬ан кЇнні¦ Јзінде — адамзат Јмір сЇрер еді, ал егер махаббат жоє жа¬дайда — ол бір-ає сЎтте мерт болар еді».