Расла ля школы гушча людзей. Прыходзiлi маладыя й старыя, жанчыны. мужчыны й падлёткi, быццам на веча надзвычайнае. Само слова "камiсар" дзiўнавата гучэла. Што гэта за чын такi? Ваенны цi цывiльны? Сама найстарэйшыя, якую вунь якую даўнасьць ды розныя злыбяды й чужыя ўлады памяталi, намагалiся нейкiя адпаведнiкi знайсьцi, да цяперашняга прымерыць, хоць само цяперашняе больш загадкавым чымся ўчарашняе сталася. На адным усе да згоды прыйшлi, што высокi той чын меў быць. А калi такога чалавека да iх у Лiтоўцы пасылаюць, дык пэўне-ж нешта надзвычайна важнае iм скажа, бо "вялiкi чалавек малымi дзяламi ня будзiць рук пэцкаць".

Раскажа, пэўне-ж, як жывуць людзi ў тых калгасах, каторыя вось чырвонаармейцы пад нябёсы каму трэба й ня трэба выхваляюць. Дый наагул можа раскажа, што iм новая ўлада дасьць. Цi хто тады думаў, што ня ўлада iм, а яны ўладзе даваць маюць? Жаўнерам ты вер i ня вер. Адно ўжо надта дапытлiвыя людзi на языкi ўзялi, што надта-ж усё ў Гацях бальшавiкi раскуплiваюць. У кажнага грошы жмут, усе крамы да сьцен агалiлi. Панясi цi павязi што на продаж, зьмятуць адразу, быццам век таго ня бачылi. А калi ў вас дома рай такi, усяго так уволю, як апавядаеце, дык чаго на наша налятаеце, як мухi на лiпучае?

Людзей прыбывала. Надыйшоў Амэрыканец Сявенька, што наагул рэдка калi ў людзi паказваўся. Нармальным здалося, што зьявiўся лекар Зянькевiч, катораму нiякай патрэбы да iншых хадзiць ня было, бо свая хата людзьмi заўсёды поўнiлася. Лiтоўскага патрыярха Якуба сын Васiль на калясцы прывёз. Дзед ссаў неадлучную люльку, асьцярожна зьлез з возу, прывiтаўся зь вясковымi. На яго ўсе зьвярнулi ўвагу. Крыху пастаяўшы, Якуб побач сына паклыпаў у школьную залю.

Удава Вульляна, што на спорным кавалку зямлi ля балота жыла, адразу выказала жанчынам свой намер, што пра сыноў-галубкоў, каторых Палякi ў войска забралi, абавязкова камiсара распытаецца. Яе падтрымалi iншыя, каторым пра родных хацелася што-небудзь даведацца. Ацiхла над Бугам вайна, дык цяпер i неба праясьнiцца мае.

Старэйшыя стаялi групамi, апошнiя навiны ператрасалi. Адно дзецi бегалi навокал зь вялiкiм гоманам. Некаторыя падлёткi спажывалi лёгкадаступнае "дабро", прынесенае акупантамi: курылi скручаныя ў газэтную паперу карашкi. Падарожжа ў нязьведаны смак смуроднага дыму адбывалася воддаль ад бацькоў. Адно доктараў Уладзiк дэманстрацыйна скруцiў "казiную можку", ды аж закашляўся, небарака, паказваючы сваю ўмеласьць прысутным дзяўчатам. Пасьля таго, як Паялкi змабiлiзавалi вясковых дзяцюкоў у армiю, падрасла Ўладзiкава ўдзельная вага мiж мясцовых прыгажунь.

Пракоп i Алесь гаварылi зь Сявенькам. Амэрыканцу гадоў за пяцьдзесят пераскочыла, а выглядаў ён куды старэйшы. Асаблiвасьцю ягонай быў вялiкi, падобны да даўгой бульбiны, здэфармаваны нос, чырвонны ды ў жоўтых прышчох. Гэты нос быццам зьдзекваўся з прапорцыi наагул нябрыдкага твару. Сам Сявенька цi раз расказваў, што ў Амэрыцы доўгi час працаваў пры печы ў стальной хвабрыцы Пiтсбургу. Таму твар наагул, а нос асаблiва пацярпеў ад вялiкай гарачынi. Хударлявы, спрацаваны, ён цi не найбольш цiкавiўся што сюды прынёс бальшавiцкi лад. За цяжка запрацаваныя на другiм баку акiяну грошы, ён купiў гактараў звыш трыццацi ўрадлiвай зямлi. Цi дазволiць новая ўлада калiшняму амэрыканскаму рабочаму спажыць плёны свае працы на роднай зямлi?

На дарозе ля могiльнiку, суправоджаныя хмарай пылу, вырасьлi дзьве грузавыя аўтамашыны. Народ ацiх. Машыны прыблiжалiся борзда й спынiлiся на школьным пляцы. Зь пярэдняй кабiны вылез вайсковы афiцэр з трымя шпаламi на пятлiцах, а сьледам за iм iшоў Косьцiк Сабакевiч. З кузаваў пасаскаквалi жаўнеры, чалавек больш дваццацi, усе бяз зброi. Афiцэр агледзiў натоўп. Вочы сялян сачылi кожны ягоны рух.

– Здраствуйце, таварышчы!
– сказаў голасным басам парасейску.

– Здрасьця!
– адгукнулiся некаторыя.

– Добрую школу, таварыш Бурак, маеце, прынамся звонку.
– сказаў афiцэр голасна Косьцiку.
– Самi будавалi?

– Да, самi, - адказаў Косьцiк.
– Пачалi пры Грамадзе, пасьля-ж...

– Гэта Грамада, каторую Палякi лiквiдавалi, цi як?

– Да, та самая.

– Ага, ну харашо, - разглянуўся афiцэр.
– Пойдзем у сярэдзiну?

Гэтта Косьцiк зiрнуў на Шпунта.

– Будзьце добры, таварыш камiсар, - паказаў на Лявона, - пазнакомiцца: гэта наш месны акцiвiст i мой харошы друг з падпольнай работы, Лявон Шпунт.

– Очень приятно, - сказаў маскаль, падаўшы Лявону руку.

– Будьте любезны, заходите, - запрашаў Сабакевiч.

За афiцэрам i мясцовымi камунiстамi пайшлi маскоўскiя жаўнеры, а пасля лiтоўскiя сяляне. Адно шафёры трымалiся грузавых машын, каторыя абступiлi дзецi. Сяляне ўваходзiлi ў школу павольна, некаторыя доўга мяркавалi як прысесьцi на цесных вучнёўскiх лаўках.

Пераступiўшы парог, Янук Бахмач здрыгануўся. Нехта яго балюча ўшчыпнуў за мяккое месца. З правага боку за дзьвярмi ў паўцемры сьмехам расплылася грамада дзяўчат-падлёткаў. Здалося, што дзесь мiж пуцатых твараў мiльганулi вочы-васiлькi й дзьве ямачкi ля гарэзьлiвага роцiку. Янук наважна схапiў за руку Дунiну сяброўку Клаву, адцягнуў яе на бок i цяпер пазiраў у насьмешлiвы вясёлы тварык.