Оттон Федор бииги дойдубут Кытайы кытта «тымныы сэриитин» кэмигэр эдэркээн сылдьан кыраныыссаны туораабыт, Ньурба Маалыкайыгар р кэмэ сыылкаа олорбут, онно ыал буолбут, оо трппт кии этэ. Кытайдары тылы срдээх ылынымтыа омук диибит да, кини т эмит саха тыатыгар, саха дьонун ортотугар саха кэргэннээх олорбут да буоллар, сахалыы да, нууччалыы да олус млтхтк саарара. Ыллыыр уонна хооон суруйар дьоурдааын иин мин кинини «дойдутун олус суохтууруттан атын тылы ылынан быстыбатах айар талааннаах кии эбит» дии санаабытым.

Федор икки кыыс оолоох. Улахана фортепианоа олус чгэйдик оонньуур, аатынаан кытайдыы ырыаны толорон иитиннэрбиттэрэ. Кыра кыыс «Виртуозы Якутии» скрипачката этэ, устар кэммитигэр ханна эрэ кэнсиэртии сылдьар буолан кыайан кэлбэтээ, аата онтон срдээин хомойбута. Мин ол киини йдн хаалбытым сс биир тгэнтэн: кини Ленин трбт кнгэр трбт кннээх, оттон саха кэргэнэ Мао Цзедун трбт кнгэр сааын бэлиэтиир. Дьэ дьикти дии. Кэргэнэ биэриигэ ууллубатаа.

Саас сезоммутун тмктрбтгэр бу дьылга крдрбт ыалдьыттарбытын илдьэ тыаа сынньана барааччыбыт, онно Федор ас бтн дэлэччи тардан, сыал ытар саатын илдьэ кэлэн биигини чэччитэргэ ткэн км буолан турардаах. Билигин кини Дьокуускайга кстбэт, быыыта, тапталлаах уонна ахтыланнаах дойдутугар тннбт.

Чобаны кэлин экраа таааралларын тбээн крдхпнэ, бииргэ трбт суруспун крбт тээ буолабын. Миигин кытта аан бастаан билсэригэр кини: «Сунтаарга бара сылдьыахпын баарабын. Онно дьинээх сахалар олороллор», – диэбитэ. Хайыай, сахалар тустарынан тахсыбыт бары литэрэтиирэни билсибит кии буоллаа: Серошевскай «Якуты» диэн лэтигэр дьинээх сахалар ханна хаалбыттарын ыйбыт этэ дии.

Кини бииэхэ киээ хойут уулла кэлэригэр олус аччыктаабыт этэ, манна аыыр сир баар дуо диэн ыйыппыта. Киээ хантан кэлиэй, буфеппыт хатаммыта ырааттаа дии. Быа эфиргэ кэпсэтэ туран мин истэрбэр нааа иэйиилээхтик: «Сакалыы ас чгээй нааа. Арыылаах алаадьи чгээй. Ччгйдх чэй чгээй», – диэхтээбитэ. Кини илин эээр ханнык эрэ улууугар ыалга олорон саха тылын рэппит этэ, онно ити астары сіблээбит быыылаах. Бииги сарсыныгар дуу, йнгэр дуу киниэхэ Тарбахов астаабыт алаадьытын кэии ыыппыппыт. 2015 сыллаахха Санкт-Петербурга сылдьан кинини крсбтм. Эмиэ кэпсэтэн «Саха санаата» диэн биэриибэр устубутум. Саха тылын олох умнубатах этэ уонна, рм иин, ол кэии алаадьыны йд сылдьар эбит этэ.

«Ураты дьоурдаах дьон». Биирдэ Бааынай ырыынагар сылдьаммын сахалыы харысхал бэлиэлэрин уонна туох эрэ оттору эин буруолатан-тараалатан атыылыы турар уун баттахтаах хара бараан киини крбтм.

Бу атыыытым кини остуолугар чугааабыт, тугу эрэ саарбыт дьону улахан баайытык мр эбит: «Тоо баыыба диигин?! Махтал диэ!» «Тоо дорообо диигин?! Ити нууччалыы саарды!» Мин испэр клэ да, с да санаатым: «Эчии, оттон атыыластыннар эрэ этэ, тоо да кинилэр хайдах сааралларыгар кыалынна?» Чугааан крбтм, сахалыы сптхтк саарарга (кини санаатыгар) таблицалары оортообут, онтун рэх пособиетын курдук быаа ыйаталаабыт уонна, кырдьык, атыытыгар буолбакка, ордук кинилиин кэпсэтэр дьон тылларыгар инэ, боломтотун уура турар эбит. Мин чочумча ону кэтээн крн бараммын, хайдах эрэ бу киини ытыктыах санаам кэллэ: «Кр, саха тылын туугар клн-балаын алла бу кыалла турдаын! Киниэхэ маны гын диэн ким да сорудахтаабатах, бэйэтэ ис санаатыттан ытык иэин курдук саха тылын соотоун да буоллар, туругурдарга туруммут!» Аны сир шарын урууйдаабыт, онно материктар т-кч кии турарын курдук крдрллбттэр. Тбт – хотугу полюс. Иигэр – Кытай тбээр. Эр кии ууатар уоргана – Индия акыйааа тэн киирбит тумус арыыта. Илиилээх, атахтаах. Саха сирэ буоллаына – бу сир кии срээ эбит!

– Кии илиитэ-атаа суох олоруон сп. Оттон срээ тохтоото да – бтэр! Онон аан дойду барыта бииги Сахабыт сирэ чл буоларыгар кыаныахтаах. Бииги лнэ рспт – срэх хорук тымыра. Кини киртийэрэ, срэрэ, бохсуллара срэххэ хаан эргиирин бохсубукка тэнээх! – Харатаала ким эрэ кинини утары мккэрин курдук, кыйыттан кэлэ-кэлэ, дороонноохтук саарар.

– Бу этэ-саара тураргын тэлэбииэргэ тахсан кэпсиэ этэ дуу? – мин р соус тугу эрэ крд буолан туран ииллээн бараммын, атыыыттан ыйытабын.

– Ээ… Ону ханна?

– Оттон мин ыырыахпын сп ээ, тэлэбииэргэ.

Итинник Харатааланы кытта билсэн турабын. Кини, Нам Хамааттатыттан кэлэн атыылыыр, ырыынактарга к сылдьан турааччыбын, хаан баарар булуоххутун сп диэбитэ.

Мин хас да ый кини тахсыан сптх биэриитигэр дьрэлээр кэпсээннэри хомуйдум. Кэбээйиттэн этитиилээх батас туунан дьикти номохтоох дьон кэлэ сырыттылар, ол батас хаартыскатын аалбыттар. Кинилэри (учуутал уонна рэнээччилэр этэ) сюжекка ууллубут. Батас туунан суруйан, рэнээччилэр ханнык эрэ конференцияа кыттыбыттар. Бу батас тууттан элбэх кии суорума суолламмыт эбит. Аны батаы батары анньыллан турар тиититтэн сыарытан, атын сиргэ уурдахтарына, ол турбут сиригэр тннн хаалбыт буолар . Дьэ, кии эрэ итээйиэ суоун курдук. Ол эрээри бтн дэриэбинэ дьоно ол батаы дьиэтигэр аалбыт кгэйэр кнгэр сылдьар учуутал уол тібітнэн моґуогурбутун, о.д.а. батаы кытта ситимнээх дьикти тгэннэри мэктиэлиир эбиттэр.

сс биир «туохтаахпын эрэ» диир кии кннэ. Санаабар, Харатаалабын срн ыалдьыт гынан ыырар, тааарар кэмим тооосто. Устудьуоннарбын ырыынакка кинини крдт ыыттым. Оолор куорат бары ырыынагын кэрийбиттэр, ханна да суох . Дьонтон ыйыппыттарын:

«Оннук кии баара да, кстбэтээ ыраатта», – диэбиттэр. Мин киим олорор сирин эппитин арыычча йдммн, Нам Хамааттатын дьаалтатыгар эрийдим. «Оннук кии баар» диэн буолла. Болдьоммут кэ Харатаала кэллэ. Ыалдьыппыт сс бэйэтин кэмигэр Нам училищетын бтэрбит идэлээх ойууут эбит. Хас да этитиилээх ойууларын аалбыт, тааын-сабын ойуун киэнигэр чугаатан, оостубут. Ити Харатаала бар дьон иннигэр бастакы киэник тахсыыта этэ.

Оо, ол кини ойууларын, крдр-крдр, кэпсээбитин кэнниттэн ыырыа уйатын тоо таппыт курдук буолбата дуо? Билии дьон, ыал ис туруктарыгар илдьэ сылдьар, улаханнык саарбат кыалалара хантан-туохтан трттэммиттэрин, Айыылар, бгэлэр онно туох ыйыыны биэрэллэрин туунан тус крлэрин ыалдьытым дьиэк киллэрбэттии олус итээтиилээхтик этитэлээн кэбистэ.

Туох кистэлэ кэлиэй, ордук араллааннаах тоус уонус сылларга, ийэлэр скээбит оо олоун ис иигэр эрдэинэ быспыт аньыылара элбэх буоллаа. Харатаала этэринэн, бу оолор хоргуппут куттара э да, аллара да барбакка, ийэлэрин буолбакка, айбыттарын булан, ааларын иигэр киирэн, кини кутун-срн рэйээччи буолар эбиттэр. «йд эрэ, эиги эрдэргит хаан, ханнык тгэнтэн иэр-аыыр буолбуттарай, куаан дьаллыкка ылларан тосту-туора быыыланан барбыттарай?!» – ыалдьытым экран н срэхтэригэр астара тспт дьахталлары тобулута кррг дылы гынар.