– ук! – диэбитинэн клк суумкаа ткйд.

– Кыыча! – уол клг илиититтэн харбаата.

– Эн эбиккин дуу? – кыыс кллэ. – Мин хайа баайы суолу мээйдээн хороллон турарый диэн мттбтм ээ.

– Бу ханна харбыаласты?

– Балыыаа.

– Тоо?

– Тыый, мин онно лэлиибин ээ. с нэдиэлэм. Санитаркалыыбын. Ардыгар сиэстэрээ кмлбн. Куорат рэин тэрилтэлэриттэн гс кыргыттар онно лэлииллэр. рэхтэрин кэнниттэн.

– Ноо! Эмчит эбиккин дии, билбэтэим.

– Оо, эмчит буолуом ыраах. Билиитэ ыраастыыбын, сууйабын, сотобун эрэ. Мин палаатабар ксэ кыаммат ыарыахтар сыталлар. Хас да бааырбыт кыыл армеец баар. Олору аатабын, крбн-харайабын.

Томмот кыаммат рэнээччилэр харчы эбинээри рэхтэрин кэнниттэн лэлиир гэстээхтэрин билэрэ. Кини ардыгар, тооос тбэстэинэ, эмиэ лэлиирэ. Кыыча, кыанар ыал кыыа, аыырыгар астаах, танарыгар таастаах оо, ол ыарыахтар кирдэрин-хохторун харчыга кыаллан ыраастаабатаа чахчы. Кини дьоо тн оордорбун, туох эмэ туаны аалларбын диэн лэлээн эрдээ. Томмот кыыы иигэр улаханнык хайгыы санаата.

– Палаатабытыгар Чааан диэн уол баар. Нам уола. Кыыл сэриигэ сирдьитинэн сылдьан атаын лппт. Уон аыым диир да, эбинэр быыылаах: адьас кыра, оо курдук. Намыах. Хатыыр. рнньээ, хоргутумтуота диибин диэн! – Кыыча сэргэ хааман кэпсии истэ. – Оскуола диэни трт йбтх мунаах. Чаааны мин сурукка рэтэбин. Буукубаны рэтэн бтэрбиппит. Билигин саардыы схтэри холбоон ааар буолан эрэбит. нрн аан бастаан дорооннору холбоон тыл таааран баран рбтн лгэр! Атахтааа буоллар, туран дьиэрэкэйдиэ эбит. Миигин “эдьиий” диэн ааттыыр. рнэр кыайтаран бттэхтэринэ миэхэ уу оуун муоунан кырасыабай да кырасыабай тараах оорон бэлэхтиэх буолар. Ээтэ муосчут . Кини хаамар буолуута бииги хата буукубаары рэтэн бтэриэхпит. Чааан балыыаттан ааар, суруйар буолан тахсыаа. Итиэннэ бииги палаатабытыгар бары бииргэ кинигэ ааабыт, – кыыс суумкатын тлгнэн “тап” гыннара оуста. – Бгн бу “Дубровскайы” илдьэ иэбин. Бастаан нууччаларга нууччалыы ааабын. Онтон сахаларга сахалыы тылбаастыыбын. Манай утаа сатаабат, ыарыратар этим, кэлин син чгэй. Хата тылбаастыыр кэммэр нууччаларым сахалыы, сахаларым нууччалыы саара рэнииилэр. Хойут мин, баар, тылбаасчыт буолуоум: нууччалыы кинигэлэри сахалыы тылбаастыаым. Ааан сылайдахпытына ырыа ыллыыбыт. чгэй баайы куоластаах нуучча кыыл армеецтара бааллар. Арыт: “На бой кровавый, святой и правый, марш, марш вперед, рабочий народ!” – диэн ньиргитэн турабыт. Арыт: “Смело, товарищи, в ногу! Духом окрепнув в борьбе, в царство свободы дорогу грудью проложим себе”, – диэн тллэнэтэбит. Чааан буоллаына: “Балкыырдаах байалым баалланарын курдук, бассабыык баартыйа бараран таыста”, – диэн чакынатар. Инньэ гынан айдааран дьууурунайтан субу-субу мллэбит. Уу, дьэ, бу хаамары бытаанын. Хойутаары гынным. Ыарыахтарым тиийэрбин ктэн сытар буолааччылар. Билигин эмиэ кэтээн эрдэхтэрэ. Чэ срх.

Уоллаах кыыс туман быыынан элэгэлдьиэ турдулар.

– Уйбаан Чуллурааабы Арассыыйа Ыччатын Хомуньуустуу Сойууун чилиэнигэр ылыллыбытынан ээрдэлиибит, – Дьокуускайдааы учуутал техникумун комсомольскай ячейкатын уопсай мунньаын бэрэссэдээтэлэ Сэмэн Долгунуоп, дьып курдук кн ууохтаах, кубаай сирэйдээх уол, строй иннигэр тахсан эрэрдии, маан тимэхтээх хара сатыын ырбаахытын курун кннрммэхтээтэ. – Кини бииги итээлбитин толоруо диэн эрэнэбит.

Хараарбыт бэрэбинэ истиэнэлээх кылаас иигэр ытыс тыаа хабылынна. Уа икки тннк иккэрдинэн истиэнээ ыйаммыт кыраыын лаампа ол тыастан соуйбуттуу симиринээн ылла. Мунньахтыы олорор уонча уол, кыыс барыларын харахтара борук-сорук муннукка, тиэх паартаа тууланна. Саа комсомолга киирбит уол ээрдэлээин иин туран тохолдьуйан хардарар санаата суох кии буолла, хата кумуччу туттан аччыаынан аччаан, муннук диэки сс ыга симилиннэ. Ол ахсын крдх саа, клс, хаадьылааын эбии сэтэрдэ.

– Аны билигин хомсомуол чилиэнигэр хандьыдаатынан ылы диэн устудьуока Аргыылаба Кыыча Миитэрэйэбинэ сайабылыанньатын крхтээхпит, – бэрэссэдээтэл Долгунуоп остуолга сытар хас да лиис кумааыны аттыгар олорор ыйаастыгас сытыы харахтаах уол диэки хаыйда. – Тылы эчиэйкэ сэкэрэтээрэ Арбаааап ылар. Чэ, Тиэхээн.

Сибилигин аай кйгрбт сэргэхсийии уоста тстэ. Кылаас иигэр уу чуумпу буолла.

– Аргыылабаны эиги бары билэит. Бииги тиэхиньикииммит иккис куурсун устудьуоката. Кинини икки кии мэктиэлиир: эмп тиэхиньикиимин устудьуоката Адаамаба уонна бииги хомсомуолуспут Чыычаахап Томмот, – диэтэ сэкэрэтээр уонна кыыс сайабылыанньатын, олоун кэпсээнин, рекомендациялары ааыталаата. – Ити курдук. Дьэ билигин дьллэи: хомсомуолга хандьыдаатынан ылары сблгт дуу, суох дуу?

– Ким тыл этэр? – бэрэссэдээтэл турда. – Биитэр ким эмэ ыйытыылаах дуу?

Ким да саарбата.

– Сайабылыанньалааы бэйэтин истиэи, – диэтэ кэтэх диэкиттэн ким эрэ.

– Кырдьык, кырдьык…

– Олоун кэпсээнэ хайдах эрэ… олус судургу…

– Бэйэтэ тылынан кэпсээтин.

– Чэ сп. Бэйэ тускунан кэпсээ, та…баарыс Аргыылаба, – бэрэссэдээтэллээччи кэлээйдээн ылла.

Кэтэх паартаттан кыыс турда.

– Манна! Манна кэл! – бэрэссэдээтэллээччи, с-саа буолбуттуу, кытаанахтык эттэ уонна остуол сирэйин диэки умса крн кэбистэ.

Кыыча бастаан, билбэт оломугар киирэн эрэр киилии, аргыый атыллаталаан баран, эмискэ иннин диэки дьулуруйда. Маан таба тыа этэрбэстээх атахтара чэпчэки-чэпчэкитик дугуйбахтаан остуол аттыгар тиийэн тохтоотулар. Кыыс тгэр тспт уун рлээх баттаын кэннигэр ээн кэбистэ уонна н тиэрбэинии тп-тгрк, киэ харахтарынан кылаас иин эргиччи крд. Крд уонна… иэдэстэрэ итий гыннылар. Кини манна олорор оолору барыларын билэр. Мааын кнскэ диэри кинилэр бары эйээс Мартыын, Маара, Долон, Тиэхээн, Степа этилэр. Ол оолор бары билигин уларыйан хаалбыт курдуктар. Эмиэ да кинилэр, эмиэ да кинилэр буолбатахха дылылар. Кыыча бииргэ рэнэр, кннэтэ крдхтк хаадьылаар, эйэргээр оолорун диэки доордуу, атастыы крбтгэр биир да харах хардарбата. Арай Томмот эрэ…

“Оо-о!.. Хайдаый бу?.. Кэбииитиий, оолор…” Кыыс тбт улам санньыйан барда.

Кырдьык, Томмот Кыыча туугар киниттэн бэйэтиттэн итэээ суох долгуйа олордо. Кини кыыска санаатын ктн кмлр мэктиэтигэр гднн ылла да, анарааыта, кини диэки хайыспакка, хаааыта эрэ саархай кырааскалааа онон-манан суураллан, чуоурдана хараартаабыт муостаны одуулаан турда. Кыыс сытыы кылыс бэйэтэ сыппаан, кута-срэ тостон, хоолдьуктуун хокуйан турарын крн, уол аына санаата. Аыннар да, хайыыр да кыаа суох буолан олордо. Онуоха эбии… Субу тгээ Кыыча, кннр чыычаахтар рдэригэр р туллук киирбитинии, бу кылаас иигэр олорор абырахтаах трк ыстааннаах, эин араастык ханньары барбыт саалаах, бураллыбыт тоолохтоох сатыын, сиидэс ырбаахылаах, ынах, саары этэрбэстээх оолортон барыларыттан уратытыйан кннэ. Томмот урут олус мааны да буолбатар, мэлдьи бэйэтигэр дьип-дьап курдук таастаах кыыс курбуу курдук имигэс, намчы тааатын, тгрк хараын тулатыгар хойуу кыламаннаах кыраыабай сирэйин уора-кст хайгыы, умсугуйа крр. Били урут хайаабыта, биирээбитэ барыта манна, бу тгээ, бу кылаас иигэр адьас табыгаа, дьрэтэ суох буолан кннэ. Сатаатар уун рлээх баттаа… Ити эрээри Кыыча оччо олуонатык кстр маанытык таныбатахха дылы ээ. Ол да буоллар… Дьэ дьиибэ. Сорох киини т да солкоо, сукунаа суулаабыты иин син биир маратык кстчч. Оттон Кыыча ханнык да боростуой тааы кэттэинэ, ол таас тупса тэр. Кини, холобур, субуотунньукка лэлииригэр т да халы, мара тааы танан кэлбитин иин син биир мааны тааы кэтэн сылдьар кэриэтэ харахха чуо быраыллар буолааччы. Ол кини буруйа дуо?..

– Чэ кэпсээ, – бэрэссэдээтэллээччи кхснэн олорон соруйда.

Ити сааттан Кыыча хайдах эрэ соуйан “дьик” гынна. Туох лгэр тоуй, дьэбир сааный? Тыбыс-тымныынан саба биэрэн. Ахсынньы аам-даамыгар балаан халанын аппатан ылбыкка дылы. Ити Сэмэнчик саата ээ. Сэмэнчик Долгунуоп. Кини Кыычалыын биир курска рэнэр. Былырыын рээр гстк кмлннэрбитэ. Нуучча тылыгар ордук млтх этэ. Дьиибэрдэинэ “Кыычарыыс” диэн ааттыыр идэлээх. Ол бэйэтэ ити…

Кыыча йгэр ргэнэр санаа кылам гынан иэн умулунна. “Кыычарыыс”… Ол эйэргэии, дьээбэргэии барыта кылааска, рэх кэмигэр этэ. Онно студеннар эрэ этилэр. Манна – атын. Манна – ячейка. Манна кини бииргэ рэнэр студент эрэ буолбатах. Манна кини туох-ханнык иннинэ комсомолец. Ячейка рэнэр кылаас буолбатах, охсуууга, кыргыыыга биир санаалаахтар, биир идеялаахтар тмсбт сирдэрэ. Манна Сэмэнчик ол-бу быстах санаанан, билсиинэн буолбакка, идеянан, суос-соотох рдк идеянан эрэ салайтарыахтаах. Инньэ дии санаат, Кыыча бу тгээ инники олоо, дьылата быаарыллан эрэрин дьэкэтик йдн кэллэ. Ол йдбтттэн эбии долгуйан, туттардыын, тыллыын-стн бохсуллубут курдук буолла.