Бу хомуурунньук биир сонун ?р?т?нэн И.Е. Попов (1879—1944) икки кэпсээнэ киирбитэ буолуон с?п. Илья Егорович Сунтаар улуу?ун Илимниириттэн т?р?ттээх ки?и этэ. Урут учууталлыы сылдьан баран, 1904 с. ыла та?ара дьиэтигэр а?абыытынан сулууспалаабыта. 1914 с. «В долине скорби» кинигэни «Рассказы и заметки из жизни якутов» диэн хос ааттаан та?аарбыта. Хомуурунньукка «кутур?ан хочотугар» олохтоох саха дьонун эрэйдээх-буруйдаах олохторо хайдах баарынан к?рд?р?лл?б?тэ. Кини 1890-с сс. б?т??лэриттэн Томскайга тахсар «Сибирская жизнь» ха?ыакка с??рбэччэ кэпсээни уонна уочарканы бэчээттэппитэ, сорох бэлиэтээ?иннэрэ «Якутские епархиальные ведомости» ха?ыакка тахсыбыттара. И.Е. Попов сэбиэскэй кэм?э репрессияланан, хаайыы дугуйдаммыта. Хомойуох и?ин, кини уонна биир идэлээ?э, «В якутской глуши» (1910) кинигэ ааптара, эмиэ Сунтаартан т?р?ттээх Г.М. Попов (1881–1913) ааттара, сэбиэскэй судаарыстыба атеизм?а оло?урбут идеологическай политикатыгар с?п т?бэспэттэрин бы?ыытынан, саха култууратын историятыттан киэр илгиллибитэ. Дьи?эр, кинилэр былаа?ы утарбатахтара, айымньыларыгар да ки?и баайсар т?р??тэ суох. Ол эрээри ?т?? т?р?ттээхтэрэ, та?ара итэ?элин ?лэ?иттэрэ буолаллара, ол эбэтэр социальнай т?р??т улахан мэ?эйи ??скэппитэ.

«Ксенофонтовщина» дьыалатыгар т?бэ?эн суорума суолламмыт дьонунан Г.В. Баишев-Алтан Сарын (1898—?) уонна П.И. Оросин-Хайыкы (1895—1957) буолаллар. Г.В. Баишев сахалартан биир бастакынан ?рд?к ??рэхтэммитэ – Ленинградка Или??и тыллар институттарын б?тэрбитэ. Алтан Сарын бэйэтин к????н литература бары к?р??эр: хо?оо??о, кэпсээ??э, драма?а холонон к?рб?т талааннаах ки?и бы?ыытынан биллэрэ. Кини т?р?пп?ттэрэ эр-биир олохтон туораабыттарын утаатыгар, со?урууттан кэлээт, дойдутугар тахса сылдьан, санаар?аабыт ахтыы-санаатын суруммутун ким эрэ булан ылан, «Чолбон» сурунаалга «Уруккутун ?йд??б?т» диэн ааттаан, 1926 с. бэчээттээбит. Ону 1928 с. кириитик Сэттэ Бытык (Н. Заболоцкай) булан, «Уруккутун умнубатах суруйааччы» диэн ааттаах рецензия суруйар. Революцияны утары ?гэнэн суруллубут кэпсээнигэр атын кылаас суруйааччыта би?иги сэссийэлиичэскэйдии тутуубутун токурутан суруйбута ?ст??хт?рб?т?гэр ту?алыыр диэн матыыптыыр. Киниэхэ харда бы?ыытынан Алтан Сарын «Кы?аан к?р?-к?р? кырада?ын та?аара сатаабыт» диэн ыстатыйаны суруйбута, онно кэпсээн бэлиитикэ?э сы?ыана суох, бэйэм тускум, санаабыт санаам, дьайбыт дьайыым диэн этэн к?рб?тэ да, ол аахсыллыбата?а. Алтан Сарын хаайыыттан эргиллибэтэ?э. Кини айымньылара, ?лэлэрэ туспа кинигэнэн 1998 с. тахсыбыттара.

П.И. Оросин Соловецкай концлаа?ырга биэс сылга т?бэ?эн олорбута, ол эрээри тыыннаах ордубута уонна Бодойбо?о олохсуйбута. Кини бэйэтин кэмигэр суруйааччы бы?ыытынан балачча биллэрэ. О?о ??рэ?ин кинигэлэригэр киирбит айымньыларын аахпакка туран, оччотоо?у ха?ыаттарга, сурунаалларга с??рбэччэ хо?оону, кэпсээни бэчээттэппитэ. Оруо?ун, репрессия хаптарбата?а буоллар, саха?а биллэр суруйааччы буолар кыахтаа?а. Ол эрээри сэбиэскэй былаа?ы утарбыт ?ст??х дьарылыктанан аата ?р кэм?э ахтыллыбакка сылдьыбыта, айымньылара 2000-с сс. биирдэ хос бэчээттэммиттэрэ.

Кинигэ?э Соловецкай концлаа?ыртан к?рээбит эр с?рэхтээх, кэлин кыраныысса та?ыгар олохсуйбут, айар дьо?урдаах М.Ф. Корнилов «Олох долгуна» хо?ооно киирдэ. Бу айымньы ту?унан Багдарыын С?лбэ маннык суруйбут: «Хо?оон, к?р?рг?т курдук, син улахан. Ити – чахчы ?рд?к идиэйэлээх, норуот б?тт??н?н дьыл?атын дьыл?а о?остубут ки?и суруйуута. 1920—30-с сс. суорума суолламмыт дьоммут бары да?аны итинник дьон эбиттэрэ буолуо. … Хо?оонунан ааптар омук б?т?нн??тэ да?аны уонна кини, М.Ф. Корнилов, тус бэйэтэ да?аны, Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ хайдахтаах ?т?ргэ??э т?бэспиттэрин, туох эрэйи-буруйу к?рб?ттэрин кэпсиир. Соловецкай концлаа?ырга саа?ылаан ?аха барахсаны айыы к?н?ттэн ??тэртээбиттэриттэн кини бассабыыктарга ынырыктаах хом санаатын этэр. Хомуньуус партия салайар сэбиэскэй былаа?а т?р?т?р о?отун т?нн?рд?, ??скэтэр с????т?н и?нэрдэ диэ?ин диир. Кини кэмигэр бы?ыы-майгы хайдах сайдан и?эрин к?рб?т к?н? с?рэхтээх, омугун оло?унан олорор, дьыл?атын дьыл?а гыммыт ким ба?арар итинник диэхтээх этэ».

Дьэ ити к?р?рб?т курдук, са?алыы сайдан эрэр саха литературатыгар репрессия бастакы долгуна ыараханнык тайанан ааспыта. Баартан басты?нара, суолталаахтара, дьо?урдаахтара, сытыылара ким хайа иннигэр т?бэспиттэрэ, тоталитарнай режим бастакы сиэртибэлэрэ буолбуттара. Ааптардар уустук олохтоммуттарын курдук, айымньылара эмиэ кэрэгэй дьыл?аламмыттара.

Иккис долгун, бастатан туран, П.А. Ойуунускай уонна да?аны атын норуот биллэр-к?ст?р салайааччыларын тутуллуутун кытта ситимнээ?э. К.О. Гаврилов бу кэм?э хаайыллыбыта. Суруйааччыларыттан Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон, Н.М. Заболоцкай, С.А. Саввин-К?н Дьирибинэ хаайылла сылдьыбыттара. 1940-с сс. араас т?р??т?нэн Н.Н. Павлов-Тыа?ыт, И.Д. Винокуров-Ча?ыл?ан т?рмэ?э киирбиттэрэ.

И.Е. Слепцов-Иван Арбита (1913—1943) – уопсай халыыпка киирбэтэх, тыллыын-?ст??н ураты, саха андеграунун ча?ылхай бэрэстэбиитэлэ этэ. Кини туох-хайа иннигэр саха литературатын историятыгар «Долгуннар» диэн омоним-рифмалаах поэматынан биллибитэ. Байыаннай учуокка турбакка сылдьарын сэриигэ барымаары соруйан куотуна сатаабыт, санаа т????лээх ?с хо?оонунан былаа?ы холуннарбыт диэн матыыптаан 1942 с. тутуллубут. Саха сирин НКВД-тын байыаннай трибунала ытарга бириигэбэрдээбит, ону аа?ыммытыгар 10 сыл т?рмэнэн солбуйбуттар. Арбита хаайылларыгар т?р??т буолбут хо?ооннорун аа?ааччылар бу хомуурунньуктан билиэхтэрэ. Поэт айымньыларын до?оро Г.М. Васильев ?р сылларга харыстаан уура сылдьыбыта. Арбита нэ?илиэстибэтэ 1993 с. к?н сирин аан бастаан к?рб?тэ.

1940-с сс. Саха сирин литературнай оло?ун ча?ылхай к?ст??т?нэн Г.П. Башарин «Саха ?с реали?а-сырдатааччыта» кинигэтин тахсыыта буолбута. Учуонай оччотоо?у кэм?э бобуллубут суруйааччылар А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев айымньыларын олохтоохтук ырыппыта. Кинилэр саха литературатын т?р?ттээбит, ?рд?к та?ымнаах айымньылары суруйбут классик суруйааччылар буолалларын дакаастаабыта уонна: «Литературное наследство Кулаковского, Софронова и Неустроева, будучи энциклопедией письменной интеллектуальной культуры дореволюционной Якутии, является сокровищницей благородных чувств, свободолюбия, прогрессивных идей, культурным богатством якутского народа», – диэн т?м?ктээбитэ. Ол эрээри Г.П. Башарин ?лэтэ былаас, салалта ?тт?ттэн улахан утарсыыны к?рс?б?тэ. Аны бу кэм?э БСК(б)П Киин кэмитиэтин «О журналах “Звезда” и “Ленинград” (1946), «О кинофильме “Большая жизнь”» (1946), «Об опере “Великая дружба”» (1948) диэн улахан токурутуулаах уураахтара мэ?э?ик буолбуттара. Бу барыта холбо?он саха литературатын историятыгар «хабахха тыыныы кэмин» ??скэппитэ. «Саха литературатын историятын уочаркатыгар» (1956) Кулаковскай, Софронов, Неустроев «националистическай» айымньыларын уонна Башарин «Саха ?с реали?а-сырдатааччыта» диэн кинигэтин сабыдыалларыгар о?устаран, саха сорох суруйааччылара идейнэй ?тт?нэн улахан омсолоох айымньылары айбыттара этиллэр: «Ол айымньыларга Саха сирин былыргы оло?о арбанар (С. Васильев «Ленскэй абатыйыыта», «Ат ырыата» поэмалара) уонна саха икки нуучча икки норуоттарын хардарыта сы?ыанна?ыылара сыы?атык, токурутуллан к?рд?р?ллэр (Суорун Омоллоон «Айаал», Таллан Б?рэ «Уолан Эрилик»). Таллан Б?рэ уонна Суорун Омоллоон саха норуотун кытта бииргэ олорбут, охсуспут нуучча боростуой дьонун оруолун к?рд?р??н? букатын тумнан аа?аллар. Кинилэр айымньыларыгар революционнай Россия басты? бэрэстэбиитэллэрэ саха норуотугар о?орбут ?т?? сабыдыаллара эмиэ адьа?ын таарыллыбакка уонна к?рд?р?лл?бэккэ хаалар». Буортулаах сабыдыалга о?устарбыт айымньыларга Н. Заболоцкай «??р тыыннаах ки?ини ??рэтэрин» ту?унан суруйбут «Мааппа» кэпсээнэ эмиэ киллэриллибитэ.

Былаас уонна кини рупора – литературнай кириитикэ ити кэм?э туту?ар суоллара туох этэй? Бастакытынан, уус-уран айымньыга партия салайар оруола уонна нуучча норуотун басты? бэрэстэбиитэллэрин к?м?т? к?рд?р?лл?бэтэ б?д?? идейнэй итэ?эскэ уонна ал?аска аахсыллара. Суруйааччылар Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» рома??а, С.П. Ефремов «Ини-бии» драма?а нуучча норуотун ба?ылыыр-к???л??р оруолун арыйбатахтара улаханнык сэмэлэммитэ. Онон айымньылар иккис тахсыыларыгар, партийнай кириитикэ бэлиэтээ?иннэрин аахсан туран, улахан к?нн?р??лэр киирбиттэрэ, ол и?игэр персонажтар ситимнэригэр биэлсэр Виктор Бобров, хамандыыр Михаил Бадин уобарастара эбиллэн биэрбиттэрэ.