Икки?инэн, норуот итэ?элигэр, тылынан уус-уран айымньытын сюжетыгар оло?урбут, тылын-???н ту?аммыт айымньылар сэ?ээриллибэт этилэр, баайдары арбаа?ы??а, омугумсуйууга буруйданаллара. «Культовай мифологияны (иччини, абаа?ыны, та?араны итэ?эйиини) уонна революция иннинээ?и олох араас реакционнай хаалынньа?нарын кытта ситимнээх уобарастары, матыыптары критическэйэ суохтук ?л?б??й ту?аныыга» М.Н. Тимофеев-Терешкин «Сирдьиттэр тустарынан сэ?эннэр» кинигэтигэр киирбит поэмалара, С. Васильев «Ленскэй абатыйыыта», «Ат ырыата», Таллан Б?рэ «Уолан Эрилик» поэмалара буруйдаммыттара. Манна да?атан эттэххэ, айар ?лэтин революция иннигэр са?алаабыт, кэлин хара?ынан к?рб?т буолбут М.Н. Тимофеев-Терешкин, урут улуу?угар кулубалыы сылдьыбытынан, ?р?? ?т?ргэ??э-хабыр?а??а тутулла сылдьыбыта.

???э ыйыллыбыт уочарка?а С. Васильев «Ленскэй абатыйыыта» айымньытыгар айыл?а араас иччилэриттэн фашистары утары охсу?арга к??стээх-уохтаах о?ороллоругар к?рд???р Ленскэй иччини, абаа?ыны улаханнык итэ?эйэр ки?и бы?ыытынан к?рд?р?лл?б?тэ, айымньы социалистическай реализм ньыматыттан биллэр тэйии курдук сыаналаныахтаа?а ыйыллыбыт. Оттон «Ат ырыата» айымньыга былыргыны арбаа?ынынан ?л???й?? баара к?ст?р? этиллэр: «Автор бу хо?оонугар колхоз атын олус ырыган, дь?дэх, к?р??тэ-истиитэ суох курдук дь???нн??р. Ат били??и оло?ор революция иннинэ саха баайдарыгар олорбут оло?ун утары туруорар, ону бэйэтин оло?ун ?т?? кэминэн аа?ар». Суорун Омоллоон «К?к?р Уус» пьесатыгар саха патриархальнай-феодальнай а?аардаах урукку оло?ун романтическай кырааскалаан ?р? к?т???н к?рд?р??тэ сытыы партийнай кириитикэ дь??л?гэр турбута. Л.А. Попов 1945 с. суруйбут «Улуу Туймаада» диэн ааттаах, 1642 с. бойобуода былаа?ын утары сахалар бастаанньаларын ойуулаан к?рд?р?р историческай драмата 1995 с. биирдэ туспа кинигэнэн тахсыбыта. Драманы оччотоо?у партийнай кириитикэ омугумсуйуу тыына баар диэн театрга да туруортарбата?а, бэчээккэ да та?ааттарбата?а. Н.Н. Павлов-Тыа?ыт «Кыстаанык» сэ?энэ баайдары норуот дьыалатын и?ин охсуспут дьон курдук к?рд?р?р диэн буруйдаммыта.

?с???нэн, социалистическай реализм ньымата социализмы, коммунизмы тутааччылар олохторун мэлдьи уруй-айхал до?у?уоллаах, ??р??-к?т?? аргыстаах гына к?рд?р?р? булгуччулаахтык ирдиирэ, онон санаа т????лээх айымньылары сэмэлиирэ. Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон «Тор?о буруо» диэн 1943 с. суруйбут кэпсээнигэр А?а дойду улуу сэриитин фронугар ?л?н эрэр саха саллаата т?р??б?т дойдутун, дьонун, таптыыр кыы?ын кытта бырастыыла?ыыта монолог бы?ыытынан бэриллибит. Улахан кириэтээ?иннээх кириитикэ кэннэ суруйааччы «ал?а?ын» билинэргэ к??эллибитэ. «Мин айар ?лэм ту?унан» диэн «Хотугу сулус» сурунаал 1953 с. 3№-гэр тахсыбыт ыстатыйатыгар ааптар: «1943 с. «Кыым» ха?ыакка бэчээттэммит «Тор?о буруо» диэн кэпсээним санаа т????лээ?ин, онон буортулаа?ын бы?ыытынан, ку?а?анын, сыы?атын булгуччу билинэбин», – диэн суруйбута.

Суруйааччылар «ал?астара» «Саха литературатын историятын сырдатыыга тахсыбыт буржуазнай-националистическай токурутуулар тустарынан» диэн БСК(б)П Саха уобаластаа?ы кэмитиэтин 1952 с. олунньу 6 к?н?нээ?и уураа?ар ырытыллан дь??ллэммитэ.

Биллэн турар, айар дьону ыгыы-т??р??, сирэй-харах анньыы, кэнэйдээ?ин суола-ии?э суох ааспата?а. Оло?у хайдах баарынан к?рд?р??, кырдьыктаахтык суруйуу уустугурбута. Бу кэм?э хас т?г?л айар ба?а уостубута, т???л??х талаан кэхтибитэ, харгыстаммыта буолуой? Норуот б?тт??н?н ?й?гэр-санаатыгар улахан охсуу о?о?уллубута. 1952 г. кулун тутар 20 к?н?гэр партия обкомун V пленумугар С.З. Борисов «Республика?а идеологическай ?лэ туруга уонна тупсарыыга ту?уламмыт дьа?аллар» диэн дакылааты о?орбута. Дакылаат бала?ыанньаларын с?ннь?нэн Г.П. Башарин дьыалатыгар бы?аччы дьайыылар о?о?уллубуттара: Г.П. Башарин уонна И.М. Романов ?лэлэриттэн у?уллубуттара, учуонай салайар «История» научнай куру?уогун чилиэннэрэ, устудьуоннар М.С. Иванов, В.С. Яковлев, эдэр суруйааччы А.И. Федоров хаайыллыбыттара.

Партия ХХ съе?ин кэнниттэн бы?ыы-майгы ?т?? ?тт?гэр уларыйбыта. 1962 с. олунньу 16 к?н?гэр ССКП обкомун «Об исправлении ошибок в освещении некоторых вопросов истории якутской литературы» диэн уураа?а тахсыбыта, классик суруйааччыларга сы?ыан тупсубута. Ол эрээри былаас литератураны, искусствоны «муо?алыыр илиитин» ситэри холкутаппата?а. Маннык бы?ыы-майгы уларыта тутуу кэмэ буолуор диэри сал?анан барбыта.

Кэлин бобуллубут айымньылартан хомуурунньукка Иван Гоголев «?л??нэ сарсыардата» драмата киирдэ. Саха Академическай театрын музейын сэбиэдиссэйэ Е.Н. Степанов к?рд?рб?т барыйааннарыттан биир бастакыларын уонна басты?нарын таллыбыт, уруучуканан сотуллубуту к?нн?рб?кк?, ааптар бэйэтэ хайдах массыы?ка?а бэчээттээбитинэн хааллардыбыт. Театрга бастакы туруоруу бобуллубут. Онтон 1968 с. иккистээн т?хт?р?йэн туруоруллар. Саха Республикатын норуодунай артыыската З.П. Багынанова архыыбыгар 1968 с. ахсынньы 18 к. И. Гоголев «Туймаада сарсыардата» драматын ырыты?ар мунньах боротокуола харалла сытар. Боротокуолтан к?рд?хх?, Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ оччотоо?у партия ыытар политикатыгар с?п т?бэспэтинэн ордук историк учуонайдар утарбыттар. Саха дьахтара Хаачылаан Жанна Д’Арк курдук хорсунун с?б?лээбэтэхтэрэ эмиэ к?ст?р. Айымньыга ?сс? Кытай ахтыллыбыта айымньы сыана?а тахсарыгар харгы?ы ??скэппит. 1979 с. «Туймаада сарсыардата» ?с???н турбута уонна эмиэ бобуллубут. Суруйааччы ?с???н туран, т??н аайы са?аттан са?а барыйааны суруйан а?алан испит. Ол гынан, к?р??чч?гэ мунна-уо?а кэрдиллибит айымньы тиийээхтээбит. Драматург 1997 с. «Киэ? К??рээйи» диэн трагедиятын Саха театрыгар биэрэ сылдьыбыт. Репетициялар са?аланан и?эн, тохтоон хаалбыттар. Зоя Петровна ма?найгы испэктээ?и к?р??чч?гэ тиэрдэргэ ис с?рэхтэн кы?аллыбыт драматург Иван Гоголев уонна режиссер Федот Потапов тустарынан маннык бэлиэтээбит: «Арай ити дьо?уннаах ?лэлэрин оччолорго ?йд??н, ??рдэ-к?т?тэ дьо??о-сэргэ?э к?рд?р?ллэригэр киэ? аартыгы арыйан, к???л диэн к?нд? тылы с?ктэрбиттэрэ буоллун. Оччо?о отуччалаах эрэ дьон т??? эрэ ??рэн-к?т?н, сириэдийэн ?сс? да элбэх к???л айымньылары дуо?уйа айыах этилэрий!» Артыыска айымньы бобуллуутун содула суруйааччы, туруорааччы, толорооччу артыыстар доруобуйаларын кэбирэппитин, олохторун огдолуппутун ту?унан эмиэ ахтан аа?ар.

Д.Г. Дыдаев (1935—1974) «?р сыллаах ахтыл?аным» хомуурунньугар бэчээттэммит «Хара быраат хара убайыгар суруйбут суруга» хо?оонун сэбиэскэй олох ис дьи?ин киртитиигэ буруйдаабыттара, хо?оону идейнэй ?тт?нэн сыысхаллаах айымньынан ааттаабыттара. Ол т?м?гэр ССКП Саха уобаластаа?ы кэмитиэтин бюрота 1974 сыл ахсынньы 24 к?н?гэр «Д. Дыдаев «?р сыллаах ахтыл?аным» диэн хо?ооннорун хомуурунньугар та?аарыллыбыт б?д?? ал?астар тустарынан» диэн уураа?ы ылыммыта. Ол кэннэ поэт Д. Дыдаев ити хомуурунньуга атыыланара, библиотека?а уларсыкка сылдьара бобуллубута. Саха сиринээ?и кинигэ издательствотын салайааччылара ?лэлэриттэн у?уллубуттара, партийнай сэмэ?э тардыллыбыттара. Суруйааччы И. Федосеев-Доосо бигэргэтэринэн, ити, дьи?инэн, ???эттэн дьа?алымсыйыы, административнай-хамаандалыыр ?лэ истиилин биир к?ст??тэ этэ. Ол содулугар Д. Дыдаев айымньылара 15 сыл устата бэчээттэммэккэ, к?н сирин к?рб?кк? сыппыттара. 1989 с. эрэ са?алаан ха?ыаттарга, сурунаалга бэчээттэнэн барбыттара.

Дьэ онон, к?нд? аа?ааччы, эн тоталитарнай режим кэмигэр бобуллубут, сорохторо хаайылларга, бэл, ытылларга т?р??т буолбут айымньылары ?г?стэрин холбуу тутан, илиигэр ылан аа?ар кыахтанны?. Кинигэни аа?а олорон, саха?а да?аны Алампа, Н. Неустроев, Арбита, Кындыл курдук кырдьыгы этэр, к???л санаалаах хорсун дьон баалларыттан киэн туттуо?, И. Попов кыра-хара дьон кутур?ан аргыстаах олохторун суруйбутуттан курутуйуо?, Оонньуулаах Уйбаан, М. Корнилов курдук айар дьон олорон ааспыттарын билиэ?, Алтан Сарын, Суорун Омоллоон, С. Васильев айымньыларыттан оччотоо?у кэм тыынын истиэ?.

В.Г. Семенова,

филологическай наука кандидата

Куораттан сэттэ биэрэстэ аттакылар олорор дэриэбинэлэрэ Марха диэн баар. Ол дэриэбинэ чуга?ыгар ?р?? К??л диэн ааттаах улахан к??л баар эбит. Биир к???н би?иги, ха?ыа да буолан, ол к??л му?хатыгар куораттан та?ыстыбыт. Би?иги, тыаттан са?а ??рэххэ киирбит о?олор, куорат дьоно хайдах му?халыыллар эбит диэн, ити гэннэ тыа?а бу кэм?э му?ха?а сылдьарбытын да ахтан, ону к?р??р? бардыбыт. Бастаан куораттан тахсыыбытыгар ??р??б?т-к?т??б?т с?рдэннэ, т?ргэн со?устук Марха суолунан баран истибит. Былыттаах итии к?н этэ. Хаар бэт чараас гына т?сп?т.