– А коні?..
– азірнуўся і спытаў Чайка; проста так пытаючы, для парадку, як і дазорны ў яго пароль - вядома, і з коньмі ў гэтых малых будзе ўсё ў парадку.

«Тылавы», «неабавязковы» дазор быў сама лепш сарганізаваны з усіх чатырох. Міжволі пагодзішся з тым жа Мірановічам, які на поўным сур'ёзе даказвае, што чым салдат маладзейшы, тым больш з яго толку. Адно, каб хлапчук гэты сам так яўна, так прамалобна не напрошваўся на пахвальбу.

– А ў нас адзін на дваіх, пан камандзір, - тараторыў дазорны, - вунь там, пад тэй елкаю... Я галіны падцерабіў знізу, дык стаіць, што пад паветкаю! І папонаю накрыў...

– Як завуць?

– Ніяк, пан камандзір, - хлапчук перш сумеўся, - проста конь... А-а, мяне? Піліпчук, пан камандзір! Піліпчук Валодзя!

– Валодзька Канакрад, - уставіў Даніла, пасміхаючыся. Яму трохі зайдросна было, што не Дзяніса зараз пахваляць, а якогась цыганчука-прыблуду. Знарок не заўважаючы, як ажно затросся ад гневу Піліпчук - дапяклі-такі хлопца!
– патлумачыў Чайку: - Украў каня ў роднага бацькі і прыехаў сюды на ім ваяваць!

Але камандзіра палка не зацікавіла гэта.

– Я далажу ў штабе, каб табе аб'явілі падзяку, - афіцыйна сказаў ён Валодзьку, і той расцвіў ад радасці, выструніўся, аж ростам паболеў.

– Рады старацца, пан камандзір!

– Пачакай, - толькі цяпер заўважыў, ізноў азіраючыся, Чайка.
– А ты што, адзін? А той дзе...
– павярнуўся да ардынарца, які так і не злазіў з каня.
– Ну, брат твой?

Тут ужо Валодзьку адплацілася за «канакрада».

– А вось гэты, - паказаў ён пальцам на Данілу, - пан камандзір, адпусціў... Чуб, яшчэ досвіткам, сказаў, што так і так...

– Пакруціся мне!
– гаркнуў на жарабца, які стаяў смірна, Даніла і адкашляўся ў кулак.

– Вы спалі ўчора, пан камандзір, ну і я, гэта самае... Не стаў будзіць... Ды вернецца ён скора, Павал Пятровіч! Адскочыць да бацькоў і вернецца!

– Што ж, няхай скача, - толькі і сказаў Чайка.

Завярнулі коней, паехалі назад, тымі ж могілкамі. Даніла ўсё кашляў.

– Даруйце, Павал Пятровіч... Далібог, першы і апошні раз!..

– Пра што ты? А-а, пра малога...
– пасміхнуўся крыва Чайка.

І не адразу, а пасля доўгага маўчання, калі пачалі ўжо спускацца з пагорка ізноў да рэчкі, прамовіў:

– Каб адно гэта, дык не балелі б нашыя галовы... Трохі не ў тваім малым тут справа, дарагі Даніла...

Галоўнае, што ні крыўды, ні злосці не было ў камандзірскім голасе. І ў ардынарца, які хоць і не зразумеў нічога, і не адважыўся перапытаць: «А ў чым тады?..», усё адно адлегла з душы. У каторы раз падумалася: які ж гэты Чайка разумны. Як ім увогуле пашэнціла з начальствам - ён, Чайка, ды яшчэ Жаўрыд - гэта ж...

Жарабец ізноў занаравіўся, з горкі пачаў спускацца бокам, як які інаходзец.

– А-ну, ну!
– асадзіў яго Даніла, так і не дадумаўшы пра начальства.

Не для аднаго прастакаватага ардынарца гэтыя двое, Чайка і Жаўрыд, былі самымі галоўнымі, самымі разумнымі і аўтарытэтнымі начальнікамі ў брыгадзе.

У іхнім «тандэме» бачыліся гармонія і зладжанасць. Яны як бы дапаўнялі адзін аднаго. Функцыі іх былі падзелены. Жаўрыд адказваў за справы цывільныя, мірныя, Чайка - за ваенныя. З аднаго боку камісар-ідэолаг, тэарэтык, з другога - славуты баявы афіцэр-практык.

Абодва нарадзіліся на Случчыне, у суседніх вёсках, у адзін месяц і ў адзін год - у ліпені 1889-га. Абодвух назвалі Паўламі. Абодва да дзесяці гадоў «наўчаліся» аднолькавай «навуцы»: пасвілі гусей, свіней і коней, лазілі ў чужыя сады, пяклі ў прыску бульбу, купаліся ў соннай Случы, рукамі лавілі пад карчышчам ментузоў, а начамі каля вогнішча, у святле якога таўклася-карагодзіла машкарэча, слухалі, абняўшы рукамі калені, стаіўшы дыханне, страшныя казкі якогась прыстаўленага да іх Ахрэма ці Аўдзея - пра нячыстую сілу, пра русалак у жыце, пра вадзянікоў у ставе, што каля пабуранага млына... Усё гэта адбывалася з двума самымі звычайнымі беларускімі хлопчыкамі, пакуль лёс (мімікрыяй пад «сталыпінскую вярбоўку») раптам не ўзяў ды не закінуў бацькоў аднаго з іх на край свету. У прамым сэнсе - ва Ўладзівасток. І развяло нашых Паўлікаў аж на цэлых дваццаць гадоў...

Адзін па-ранейшаму рыбу лавіў, па садах лазіў, начамі бульбу пёк у прыску і слухаў дзедавы байкі-«паданні», адны й тыя ж, якія з кожным годам усё больш прыядаліся, і ўжо зразумела было, наколькі яны прымітыўныя, нястрашныя; далей не сягала цёмная сялянская фантазія Аўдзея. Чым больш Паўлік падрастаў, тым больш душа прагнула іншых казак, больш рэальных, дарослых... Такіх, што маглі б спраўдзіцца ў жыцці.

«А што, - думалася часамі хлопцу, падсаджанаму бацькам на воз духмянага сена, лежачы на ім і гледзячы ў нябесную далёкую бела-сінь, - а што, каб знайшоўся асілак ды ўсё перавярнуў? Перакуліў бы так, каб воз плыў па небе, а чалавек ехаў галавою ўніз... Вось гэта была б карціна!.. Цікавей, чым лухта пра русалак, якіх ніхто ніколі не бачыў, бо іх няма...»