Чуеш, чуеш гэта ў самых ціхіх галасах людзей! Да цэлага свету звернутае.

Праскоўя Адамаўна Арлоўская з Гарадзішча Лагойскага раёна.

«…Соня першая была, Міша, Ванька і Лёнік быў. Лёніку было дзевяць месяцаў, меншаму, а Соні, мусіць, ужо гадоў было з трынаццаць. Старэйшай. I Мішу было дзевяць год».

Падыду я дзяцей будзіць, а ён: «Не чапай». Не ведаем, што рабіць. I там гарыць, і там гарыць — усюдых гарыць… А ўжо бягуць і да нас у белых халатах, а ноч — відная. Ай, што ж мы будзем рабіць? А ў нас ды ў хаце пол быў стары і легары гэтыя зыбаюцца. Дык мы з ім гаворым, а як яны ў хату, дык ён скоранька ды ў тую яму. А я стаю. Ужо ж яны не будуць мяне чапаць. Адзін у парозе з вінтоўкай стаіць, а другі падышоў так во ды кажа:

— Агонь палі!

Праўда, яны самі, мусіць, запалілі гэтую газовачку маленькую… А гэтае маё малое, дзевяць месяцаў, што ў калысцы, прачнуўся і стаў плакаць. Я падышла, узяла яго на рукі. Узяла гэтае дзіцянё. А я ж як стаю ў гэтым пінжачку… Ды зімой. Добра, што ўзяла хустку, такая во была пяньковая вялікая. Дык я яго прыціснула к сабе. I гэтая Соня, большая, прачнулася. Я і міргнула: «Соня, ідзі ты са мной». А тыя ўспаліся — ніяк не пабуджу іх. I падыйсці да іх баюся. А мяне ўжо так цягне за парог — ну, я ўжо не магу…

Выйшла ж я ў сенцы з гэтым дзіцем… Не магу… Гэты прапусціў, што стаяў… Не магу ў хату вярнуцца — усю калоціць… Я далей яшчэ на двор — ніхто не бяжыць за мной. Я за хлеў яшчэ. А тады чую ўжо — гарыць хата, і стрэл, і ўсё ўжо там. Трашчыць і гарыць. Сяджу я ў гэтых кустах, блізенька каля хаты. Ой, ой, ой — не магу ж я вытрымаць, калоціць усю… Чую — Соня мая плача за хлевам… Жывая выскачыла з хаты…

Выскачыла я ў гэтыя кусты, а там суседка, Стэфка. Ды кажа:

— I майго ж Грышку забілі, і дзіця забілі!.. Добра, што ты ўжо хоць з гэтым дзіцем засталася, а ў мяне ж дык нікога няма.

Іду я… Там такая баня была. Іду я да гэтай бані, гляджу — тады і мой ужо вылез з ямы, кажа, што хата загарэлася, а ён вылез з ямы, атушыў гэтую хату і дзяцей паўкладаў у гэтую яму — Мішу і Ваньку. Забілі. I Соня ранена была. Яны ўсе ляжалі на краваці. Яны як сказалі: «Лажыся!», дык яна з печы саскочыла і лягла. I праз яе толькі пуля прайшла. Яна і цяпер бальная.

А яны агледзелі, што наша хата патухла, і абратна да гэтай хаты і падпалілі. Хата гудзіць прама, дык ён тады выскачыў з тае ямы, дзе хлопчыкаў паклаў, і праз акно.

Тады ён пайшоў… Там гэта склеп быў. I я туды прыбегла з дзіцем… Тут мне сабралі хто што, — хто хустку з галавы кінуў, хто якую адзежыну, — я тое дзіця ўкруціла. Іду ж ужо я ў Сялец. А тут муж гаворыць, што яшчэ ж і наша Соня жыва. Я і сама чула, што яна плакала, але ж нідзе не найду я тады… Прышла я ў Сялец, ажно мая Соня ў Сяльцы. Людзі баяліся ж таксама: яна запёрта ў хаце сядзіць.

— Мамачка, я ж ранена.

— А што ж рабіць з табою? Дзе ты ранена?

— А я ж не знаю. Я ж бегла голая і босая. Я ж бегла ў Сялец і ўсё памарозіла, у адной рубашачцы бегла. Я ж змарозіла і рукі і ногі. Мяне ўвярцелі, і я тутака ляжу. Агледзелі, што я ранена, дык з акон сарвалі занавескі, перавязалі мяне… Мамачка, едзьце куды-небудзь, а мяне потым заберыцё. Тут жа нікога нямашака.

Ну, я, праўда, паехала ў Прудзішча, мяне падхвацілі там. А мой муж паехаў у Вясніно, там мая радня. Назаўтра мы сабраліся… Прыехалі мы ў Вясніно, а тады і туды наехалі яны. Там аднаго забіралі ў паліцыю. А я ж як у тым страху была, дык я таксама ўцякала. Гэтую маю дзяўчыну, Соню, прывезлі партызаны ў Вясніно, да мае радні. Распухшы гэткая, бедная, рада, што мяне ўбачыла. Мы з ёю паплакалі…

А тут зараз наехалі яны. I тут месца няма. Я гэта за дзяўчыну, за хлапца малога, Лёніка, укруціла яго ў пасцілку, як пабегла — дык павалілася на лёд і гэтае дзіця забіла… А божа мой міленькі, а што ж мне рабіць ужо! Не магу жыць — сама дзіця забіла! Яшчэ і цяпер не магу жыць, як прыпомню… Несла я потым, несла, а развярцелі тую пасцілку — нежывое дзіця… Хоць ты самой кладзіся ды памірай…

Ды неяк вось засталася жывая і сама дагэтуль жыву. А як прыпомню — дык нашто я жыву?..»

Сцепаніда Міхайлаўна Дардынская. Жылін Брод Слуцкага раёна.

«…Ну, і давай забіраць усё імушчаства. Пазабіралі гэта ўсё. I мужчын там, жанок, каторыя малодшыя — уродзе гэта ўжо гнаць скот і гэта ўсё. А потым у кожную хату і давай убіваць. У мяне шэсцера дзяцей было, але яны не тое што дзеці — і дваццаць сёмага года, і большыя. Большы сын стаў гаварыць, ён быў у ваенным бушлаце, ён кажа:

— Мама, ідуць нас біць.

Пака я глянула ў акно, дык яны ўжо на кухні. Трох прышло ўжо ўбіваць. Дзеці меншыя да мяне, а я на яго кажу:

— Хоць бы ты скрыўся дзе, а то забяруць у Германію.

А яны як прыляцелі, дык на яго: «Парцізан!» — ды к яму, а другі — ка мне. Дык я, як убіваў таго сына, дык я во так глянула на яго, на сына… I дзеўчына ў мяне на руках, дык ён на мяне страляў, не пацэліў ужо ў галаву, ды во сюдою пуля прайшла і во дзе засела. I дзевачка ў мяне тры гады, была на руках. Дык я не знаю, ці я яе задушыла, калі ўпала, але я ўжо не чула нічога больш ніякага. Сталі дзеці крычаць, стаў ён страляць у гэтага большага хлопца ды ў мяне — дык я ўжо не помню тады… Да памяці дайшла, паглядзела гэтыя дзеці па хаце — вядома, пабітыя. Пасядзела ды зноў лягла. Ды ўжо ляжала. Крыві было многа ў хаце. Яны прыходзяць у хату абратна. Тыя ці не тыя — я ўжо не знаю. Нешта пагергеталі і пайшлі. Яны, мусіць, не замецілі, што я жывая, яны б дабілі. Выпаўзла я ў садок ды і села пад хатай. Вядома, і кроў з мяне льецца… Патом прышлі яны ў хату ды нечым як стукнулі — ужо і гарыць хата. Я сядзела, сядзела, ужо і крыша на мяне кідаецца, і галава мая абгарэла, і адзежа мая гарэла. I няма мне дзе дзявацца. Ужо нікога, цішыня.